65ХГГАР 02.91.91
¥лттьщ сананьщ дуниетанымды^ Yлгiлерi Эсем С. Саратова
Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университетi, Караганды, Казахстан
E-mail: asem.sagatova@list.ru https://orcid.org/0000-0001-7283-9380 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-218-233
Ацдатпа. Казакстан Республикасыньщ Гуцгыш президентi Нурсултан Назарбаев когамныц жацгыруыныц бастауында тамыры терецге бойлаган тарихтан нэр алатындыгын атап еткен болатын. Макалада улттык сананыц дуниетанымдык Yлгiлерiнщ кeрiнiсi ретiнде казактыц кемецгер, данышпан ойшылдарыныц eмiрi мен кызметше жан-жакты талдау жасалынады. XVII гасыр тарихында табигатынан ерекше жаратылган, даналык ойымен, акылман шешендiгiмен/ eзiндiк терец болмысымен ой салган сондай дара тулгаларымыздыц бiрi бабамыз Букар жырау шыгармашылыгын зерделеу - макаланыц непзп идеясы. Тэуелсiздiкке умтылыс сан гасырлык даму жолында улттык дуниетанымныц ерктеуше казак когамыныц басынан еткерген тарихи-саяси-элеуметик жагдайлар негiз болса керектi. Автор осындай мурагаттык корды келекшек урпакка жеткiзу/ ой-санасына тогытуды -бYгiнгi куннщ eзектi мэселесi екендiгiне баса назар аудартады. Казак даналыгыныц бай мэдени-рухани мурасын насихаттау аркылы ана тiлiмiздiц урпактар сабактасыгындагы кадiр-касиетiн керете б1лу де автордыц негiзгi максаты болган. Бул ез кезегiнде/ ескелец урпакты отансYЙгiштiк касиет рухында тэрбиелеу тургысынан казiргi мемлекетiмiздiц мызгымастыгын дэрштейтш ец басты факторы болмак. Эрi еткен тарихтан саликалы сабак алу жолымен танып-б1лу, корытынды шыгару аркылы болашакка умтылыска негiздейдi. ¥лттык мэдениетiмiздiц тарихи аясыныц кецейiп/ кайта жацарып eркендеуi халкымыздыц рухани муралары мен дэстYрлерiн кастерлеуi - жаhандык элемдеп eзiндiк дербестiгiнiц айгагы. Рухани мура - кез келген халыктыц улттык дьлшщ eзегi болып табылатын эдетке айналган салт-сана. ДYниенi тану, дртиеш сезiну/ коршаган дYниенi кабылдаудагы адамзат баласыныц танымдык кабiлеттерiмен астасып жаткан бабаларымыздыц eмiрлiк тэжiрибесi болса керекп. Осы eмiрлiк тэжiрибесi уакыт ете келе болашак урпак Yшiн тэрбиенщ аркауына айналганды. Рухани мура непзшде - адамгершiлiктiк кундылыктар жетiледi. АдамгершШк адам арасындагы карым-катынас пен кабьлеттен туындайтындыгын бабалар мурасынан танимыз.
ТYЙiн сездер: улттык сана; улттык болмыс; даналык Yлгiлерi; улттык мэдениет; ерш1л намыс; ежелп мура; мурат-мYДДе; адамгершiлiк касиет; iзгiлiк; дYниетаным; рухани мура.
ХГГАР 02.91.91
Received 15 March 2022. Revised 16 March 2022. Accepted 18 March 2022. Available online 6 April 2022. For citation:
Sagatova A.S. Worldview models of National consciousness // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 139. - №. 2. - С. 218-233. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-218-233
Для цитирования:
Сагатова Э.С ¥лттык сананьщ дуниетанымды^ Yлгiлерi // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Т. 139. - №. 2. - С. 218-233. БО!: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-218-233
Юркпе
Н. Назарбаев езшщ «Болашакка багдар: рухани жацгыру» атты макаласында санамыздагы жацгырудыц 1с-эрекет1м1зден элдекайда алда болу керект1г1н керсеткен болатын. Осылайша бул алга койылган ерекше мацызды ек1 процестердщ, ягни саяси реформа мен экономикалык жацгырулардыц езегше айналатындыгына еш кYмэн тудырмайтындыгына баса назар салган болатын. Соган караганда, «Рухани жацгыру» - бул улттык болмыстыц нег1з1нде урпактар сабактастыгымен гасырдан гасырга жалгаскан казак халкыныц ем1рл1к устанымдарыныц, адамзаттык керемет кад1р-касиетке ие болган ешпес даналык Yлгiлерiнщ YPДiсi езшщ даму жолындагы еткен кезецдер игiлiгiн тYлету. Н. Назарбаев улттык код, улттык мэдениет сакталмаса ешкандай жацгыру болмайды, - деп нык айткан едi. Бул жалпыадамзатка ортак кундылыктардыц ешкашан да ескерусiз калмагандыныныц дэлелi (Рухани жацгыру, 2017).
¥лттыц езiндiк келбетiн танытатын оныц - ершьл рухы, аскактаган жпер-кайраты, эрi ез елшщ мYДДесi мен тагдыры жолындагы кайсарлыгы мен ерлш. Осындай болашакка, жасампаздыкка умтылыстар алга койган асыл арман - мызгымас тэуелсiз мемлекет орнату женiндегi улы максат-мураттарга айналган едi. Кеюрек тYбiнен халыктыц муратына, iзгi тьлегше айналган сара жолды игеру жеке тулгалардыц кепшiлiк алдындагы жауапкершiлiгiн арттыра тYCкен болатын. Олар емiр сырын терещнен багдарлай отырып, халкына жанашырлыкпен елдiк пен кайсарлыкка Yндеген. Мше, осы мiндеттердi жауапкершiлiкпен аткарган акын-жырауларымыз казак философиясыныц рухын аскактаткан ерш1л намыстыц жаршылары болган едь
Зерттеу эдiстерi
Жумысты жазу кезшде тарихи, салыстырмалы жэне типологиялык эдктер кещнен колданылган. Сонымен бiрге/ ойлаудыц езiндiк ерекшелiгiн зерттеуде философиялык рефлексия эдiсi
пайдаланылды. Каралып отырган мэселеде тарихи кагидат осы кезец кубылыстары жаhандык жэне тарихи тургыдан зерделенш, багалануында езiндiк керiнiсiн бередi. Бул ез кезегшде кешегi/ казiргi жэне болашак туралы ойлау тэсiлi ретшде еткен кубылыстардыц тYп-тамырын саралауда дэуiрлер арасында сабактастык бар екенiн тYсiну Yшiн/ эрi эр дэуiрдi оныц тарихи ерекшелiктерi мен жагдайлары тургысынан мэселенi терещрек тYсiнуге мYмкiндiк бердь
Талк,ылау жэне нэтижелер
Халык, дуниетанымы - к,огамдык, дамудьщ арнасы ретшде.
Когамныц дамуына, экономиканыц еркендеуiне байланысты казак халкынан философиялык ой-пiкiрлер айта быген кайраткерлер шыкты. Булардыц катарын негiзiнен казактыц кемецгер, данышпан ойшылдары, акын-жыраулары, би-шешендерi курады. Олардыц
шыгармаларына аркау болган ата-коныс, адам, когам, болмыс, сол уакыттагы элеуметтiк жагдайлар. Талай гасырдан берi атадан балага мирас болган акын-жыраулар, билер, батырлардыц философиялык ойлау жYЙесiнiц курылымын жасауда ездерi емiр CYрiп отырган дэуiрдiц объективтi кубылыстарын т1лге тиек, ойга ернек етш, биiк децгейде керсете б1лген. Олардыц элеуметлк, когамдык, саяси кезкарастары, ойлары кешпелi емiр салтына сэйкес калыптаскан когам болмысын бейнелейдi. Сондыктан да мундай данышпандык ой-жYЙелерi казактыц дэстYрлi емiрiнiц тыныс-
■прштгше тэн когамдык сана ретiнде калыптасты.
К,огамдык дамудыц улкен бiр арнасы - халык философиясы, халык дуниетанымы, саяси кезкарастары болып табылады. Халык арасынан шыккан даналар емiр тэжiрибесiн пайдалана отырып, езi емiр сурш отырган когам, турмыс болмысын, адамдар арасындагы карым-катынас, ел басынан еткен небiр килы кезецдерд^ жаксы-жаман касиеттерш ой-сана елегiнен еткiзiп/ жогары децгейдеп зерденщ кемегiмен терец де аукымды ой-жYЙесiн курады. Нэтижесiнде казак когамына, казак даласына тэн идеяларга, кубылыстарга философиялык, логикалык кезкарас калыптасып, жогары децгейдегi ойлау шецберiне кетерiледi. Бул улы сахарадагы рухани емiрдiц езiндiк ерекшелiктерiнiц керiнiсi болып табылады.
«Жыраулык дэстYрде байкалган ортак мэселелер - бiрiншiден адам болмысын зерделеу, халыктыц жан дYниесiне YЦiлУ, урпактар арасындагы карым-катынастарды, кене мен жаца нышандарды салыстыра багалау. ЭртYрлi сипаттагы адамдардыц элеуметтiк келбетiн жасауга кеп мэн берiледi. Адамныц эрекета адамгершiлiкке лайыкты болуга дэрмендi болмай, туган жерде елдiктiц салт-дэстYрi пэрмецдД калыптаспайды деген ой эрдайым еске салынады, талкыга тYседi. Бул жыраулык дэс^рдщ философиялык сипаты» (Элжан, 2008: 103).
Непзп мэселе - казак кауымыныц элеуметтiк-саяси емiрiне коян-колтык араласа отырып, ер1лген жыр жолдары аркылы сол заманныц когамдык-элеуметик жагдайын зерделей отырып, ез ой-тужырымдарын ортага салган ез дэуiрiнiц ойшылы, философы бола б1лген жыраулык дэстYP еюлдершщ когамдагы релi мен орнын зерделеу. Сонымен бiрге/ адамныц кYнделiктi турмыс-пршышндеп шынайы болмысын сез еткенде ец алдымен казаки дэстYрден бастау алган адамгершШк танымдарыныц жаксы-жаман елшемдерi тургысынан саралайды. Соган караганда, болашак урпактарына багдар ретiнде
кемелдiлiкке жетудiц жолы ретщде оныц кiсiлiк касиеттерiн, емiрлiк тэжiрибесi негiзiнде алган тэрбиесi мен мэдениетшщ к-эрекетiмен сэйкес келуiн насихаттайды.
Тэуке хан сынап кермекшi болып Букарды кезектi отырыска шакыру сэт тYCкен екен. Эдеттегiдей жиналган дши адамдар, ойшылдарга хан сауал койган деседi: «ДYниеде не нэрсе елмейд^ соны ойланып-толганып тауып берiцдершi маган». Жиылган конактар iшiнен бер1лген жауаптардыц ешбiрi хан кецiлiне конбаса керекл. Сол сэтте хан алдында сейлеп кермеген Букар: «Руксат болса, хан ием, мен керешн деп, орнынан ушкан кустай комданып, ецсесiн кетерш алып, даусын кырагыттады да сейлеп кети. - Алдияр таксыр! 0лмейтугын нэрсенi мен айтып беремiн, булардыц айтканыныц бэрi елетугын нэрсе дедi де:
...0лмегенде не елмейдi?
Жаксыныц аты елмейдi,
Галымныц хаты елмейд^
- анык елмейтiн нэрсе осы екеу^ хан ием! -деген екен». Осылайша хан бастаткан кепшШктщ кошеметiне ие болган деседi (Омари, 1994: 66). Бул жердеп ай мен куннщ шыркау биiктен беткейге барып, кекжиекте батуы, ягни олардыц кYн мен тYн кейпiндегi табигат зацдылыгымен ауысып отыруын адам емiрiнiц еткiншi кубылыстарын аныктаушы басты угымдар ретiндегi колданысы хас шеберлiктiц керша. Ал адамзат баласына мэцгi гибадат тYрiндегi «гакдия» сезi бул - жаксы адамныц ешкашанда умыт болмайтындыгын, окыган, токыган бiлiмпаздылыFыныц келер урпакка берерi мол екендiгiн гибрат етедi (Нургали, 2013: 56). КYн жэне ай тYсiнiктерiн керкем шыгармашылыкта колданысыныц тарихы эрiде жатса керек. Бул женщде академик Элкей Маргулан езшщ «К,оркыт кYЙшi» ецбегiнде ерте заманда казак пен монгол хальщтарына ортак символ сездердщ магынасын келтiрген: 1) ^н - махаббат, эдiлет, гашыктыктыц белгiсi. «КYнiм» деу
мaxaббaттьщ, сэби тазалыктыц кYштi тYpi сaнaFaн. 2) Ай - сулулык, сана ишapaсы болFaн. 3) Жулдыз - меpеке, ойын-сауык, жастык белгiсi болFaн дейдi (Негимов, 2001: 61). CоFaн кapaFaндa кYн - бул жеpде адамныц eмipге деген кулшынысы, алайда eмip мэцп емес. Ал айды адамныц сyлулыFы тypFысынaн кapaстыpap болсак, адам сyлулыFыныц да 6íp кезде
кайталанбайтындынын туспалмен жеткiзу тэсiлi ой-кapымындa тYсiнiктi келтipiлген. Жалпы адамныц Fyмыpы, оныц мэнi мен мaFынaсы философиядaFы ец негiзгi мэселелеpдiц 6ÍPÍ.
Бipлiгiнен aйыpылмaFaн, улттык санасынан apылмaFaн елдщ pуxaни тiзгiнi ендiгi жеpде кepкем сeз билiгiне кeшкендiгiнiц aЙFaFы - Бyкap жыpaудыц eмipi мен кызметь Ежелгi мypa улттыц тyтaстыFын сактауда оныц pуxынa жол беpiп, болашакка бой сеpмеген, aйpыкшa куатты кубылыс pетiнде eмipшецдiгiмен елдiц кeкipек газш ашты. ¥лттык pуxтыц aуыp сaлмaFы осы кaйpaткеpлеpге тYCкен едi. XVII Faaip тapиxындa тaбиFaтынaн еpекше жapaтылFaн, даналык ойымен, акылман шешендiгiмен, eзiндiк теpец болмысымен ой сaлFaн бабамыз - Бyкap жыpaу. «Дуалы ауыз» кемецгеp ойшылдыц максаты:
«...Аpмaным - бipлiк,
apмaным,
Аpмaным Yшiн
кapмaндым».
¥лы Faлым Мyxтap Эуезов eз ойын былайша бiлдipген: <^з жоFapыдa зap заман сapыны Абылай тyсындaFы ею алуан акыннан басталады дедiк. Бipеуi - акылшы би, кapия, екшшю - толFaушыл жыpaу. Ендi осы жштщ aдaмдapы кiм, солapFa келешк. Эзipше бул жiктiц aлFaшкысынa косатынымыз - Асан кaЙFы, екiншiсi - Бyкap жыpaу...» (Омapи, 1994: 66).
^ташен, казак pуxaни элемiндегi
даналыкты элеуметтендipетiн акыл-пapaсaты, ой-зеpдесi, болмысымен eмipге
экелетiн - кашанда жеке тyлFa, дана, ойшыл aдaмдap. Казак философиясы дегенде XVII-XVIII Faсыpлapдa eмip CYpiп, ел тiзгiнiн KOЛFa алып, сeз eнеpiнiц Yлгiсiн жaсaFaн, даналыктыц, дapындылыктыц тyFыpынaн кepiнген атакты эулие абыз - Бyкap жыфаудыц есiмi, тaным-тYсiнiгi, кeзкapaсы оЙFa оpaлaды. Бул жеpде сeз болып отыpFaн - оныц телегей дapын иеа pетiнде алты алаштыц т1л eœprn мецгеpген дapындылык кaсиетi жыpaулык, шешендш
дэстYpлеpiндегi алатын оpны. БYкiл элеуметп аузына кapaткaн, eмipден тYЙгендеpiн акыл тapaзысынa тapтaтын дaнaгeй акылман келеp ypпaккa мypa етiп кaлдыpFaн тек жыp-толFaулapы, ой-тyжыpымдapы Faнa емес, сонымен кaтap, оныц iс-эpекетi, xaлкынa сiцipген ецбегi, eмipi де Yлгi тyтapлык eнеге мектебi.
ШыFapмaшылыFыныц этикaFa
катысты жaктapын кapaстыpудa басты кезек ата-баба мypaсынa негiзделген xaлкымыздыц pуxaни бaйлыFынaн нэp алу, сaлт-дэстYpiн жетш мецгеpуге баса нaзap aудapылaды. Ал eз кезегiнде aтaмypa - казактыц eз болмысын eзiне yFындыpу, яFни оныц тyлFaлык бейнесiн, адамдык кyндылыктapды жинактаудыц Yлгiсi, нускасы. Казактыц гане мэдениетi кaлдыpFaн pуxaни мypaлapы -aдaмгеpшiлiктiц де, данышпандыктыц да кaйнap кeзi, бyлaFы. Дала aкылмaндapыныц эpкaйсысыныц асылы ойлау кaбiлетiнiц нaсиxaткa непзделген отты да накышты айтылатын суыpып салмалык тaлaнттapы, бiлiм epесi, дYниетaнымы, iшкi мэдениетi, беpеp Fибpaты eз алдына 6íp дуние.
Cонымен 6íp№, сонау XV-XVIII Faсыpлapдa eмip CYpген aкын-жыpaулap шыFapмaлapыныц iшкi иipiмдеpiне бойлай газ жYгipтсек, онда 6íp FaM тaкыpыптыц аясына сиятын ой кешу еpекшелiктеpiне, Yлгi-eнеге, тэpбие тYpлеpiне, тэpбиелiк Yгiт, нaсиxaт ой-толFaмдapынa кaйpaн калмаска болмайды. Кандай кубылысты алсацыз да, xaлкымыз оны этикалык кyндылыктapFa непздеген. Элеуметтiк тipшiлiктiц eзегiнде, ойлау дYниесiнiц бел оpтaсындa aдaмгеpшiлiктiц туткасы pетiнде ец
алдымен, адам баласыныц бойындагы жаксы, жаман мшез-кулыктары, кiсiлiгi/ кадiр-касиетi турды. Ендеше, данагей аталарымыздыц мурасы - сез енерi аркылы жасалган адамгершiлiктi тану, игеру мектебь
¥лагаттылык, Yйлесiмдiлiгi
Рухани дэстYP екiлдерiнiц алга койган максаты ез халкына iзгiлiк/ жаксылык жолын керсету. Оган апаратын жол ец алдымен адам бойындагы ец кымбат байлык - оныц iшкi жан-дYниесi. Адамныц жан-дYниесiндегi байлыгы, рухани бшктш -когамды алга апарушы негiзгi тiрегi. Адамныц бойындагы улттык рухани биiктiк/ рухани бостандык, бшк парасаттылыктыц болуы - адамзат баласыныц магыналы да мэндi емiр CYPуi Yшiн адамгершiлiкке тэн осы касиеттердi бойына дарыта б1лу деген сез. Буныц негiзi адам баласыныц шю жан дYниесiнiц байлыгы, мэдениетiн
калыптастыратын iзгi касиеттермен байланысты. Iшкi элемiцдi тану адамды езш-езi тану сатысына кетередi. Адамныц акыл-ойы мен iсi сол адамныц шю дYниесiнiц сырын байкататын болса, ал сол шю дYние сыры адамныц емiрiнде сезiп б1лген, устап тутынган нэрселердi кабылдап, олардыц мэн-жайын прштк тэжiрибесiмен салыстыра отырып, пайымдауыныц нэтижесiнен келiп шыгады. Сондыктан да эр адам езiн-езi танымайынша, галамды ез дэрежесiнде тани алмайды. Табигаттыц бiр белшегi ретiнде адамныц болмысы ез жаратылысы негiзiнен карастырылады.
Демек, адамныц iшкi дYниесi оныц сырткы дуниеден алган бiлiмiмен шектелмей, езшщ iшкi рухани мэдениетi/ емiрiмен де багаланады. Кез келген адамныц мшез-кулыгына тэн небiр жаман-жаксы касиеттер, сулулыгы мен керiксiздiгi тек сырт д-ртиеден кабылдаган бiлiм аркылы гана емес, ец алдымен оныц к-эрекетше де байланысты. Себебi бiр адамга тек жаксылык касиеттер мен эдемШктщ тэн болуы мYмкiн емес.
«Екiншi устаз» атанган, гулама философ эл-Фараби адамныц ар-ожданы алдында таза, шыншыл болуын оныц бойындагы iзгi касиеттерден, iс-кимылыныц дурыс болуынан деп тYЙiндейдi. Адамныц ез бойындагы касиеттердi кастерлеуi -адамшылыктыц басты кагидасы. Дананыц дYниетанымныц езегi адамдыкка, кiсiлiкке прек болатын касиеттерге талдау жасауы, этикалык жYЙелерi адамгершiлiк кагидаларга негiзделген.
Гулама айтылган дYниелердiц тYЙiнi ретiнде даналыкка токталады. Оныц пiкiрiнше/ даналык (немесе философия) адам максатыныц тамаша керкемдшке ие болуы. Бул адамныц к-эрекет даритын касиетi бар заттарды танудыц негiзiнде бiлiм алушылык. Муны эл-Фараби практикалык жэне азаматтык философия деп атайды. Бул жерде бiз даналыктыц жэне адамгершШктщ езара байланысыныц мацыздылыгы терецде екендшн байкаймыз. Даналык ец бастысы акыл-парасатпен елшенедi. эл-Фараби адамдардыц акыл-парасат аркылы гана философияны мецгеретiнiн жэне сол философияныц аркасында гана адамдар бакытка жететiндiгiн керсетедi. Акыл-парасаттыц кемегiмен адам гылым мен енердi игередi/ эрi мiнез-кулыктар мен к-кимылдарыныц жаксы жэне жаман жактарын бiр-бiрiнен ажырату, пайдалы жэне зиянды жактардыц кемегiмен пайымдау мYмкiндiгiн иеленедi.
Бабамыз элеуметтiк-этикалык
кезкарастарында адамныц жеке басына катысты бакыт угымын оныц адамгершiлiгiмен уштастырады. Бакыт бiр сезбен, философиялык ой-зердесi/ терец акылдылык, сонымен бiрге/ жаксы мшез-кулык YЙлесiмдiлiгi. Соныц iшiнде/ мшез-кулык табиги жолмен жет1лген адам жаныныц рухани байлыгы. Ол эркашанда адамдардыц iс-эрекетiмен танылады. Дана езшщ этикалык Шмшде оныц негiзгi ажырамас белiгi саналатын акыл-ой мен адамгершШкл жогары кояды. Оныц пiкiрiнше/ кайырымды адам дегенiмiз акылды, ягни адамгершьлш мол адам.
Мундай адам езшдеп адамшылык кундылыктарды танып, соган ие болып, оны одан эрi дамыту негiзiнде жетiледi. Ол Yшiн ец алдымен адам езше езi адал болуы керектiгiне баса назар аударады.
Ал эл-Фараби езшщ «Бакыт жолын сiлтеу» трактатында былайша жазган: «Адамныц ез ожданы алдында адал, шыншыл болуы адам езше езi iзгi касиеттi болуынан, жYрiс-турысы iзгi болуынан гана туады. Ал егер ез бойында жок бола турып, адам езiн iзгi касиетп адамга, жYрiс-турысы жендi адамга жаткызса, онда ол адамда езi туралы жалган пiкiр тугандыгы» (Эл-Фараби, 1975: 19).
Демек, iзгiлiк бул - адамныц емiрге деген кулшынысы, умтылысы,
CYЙiспеншiлiктiц шексiздiктегi кезi. Бабалар дэстYрiндегi емiрге деген куштарлык, коршаган орта, табигат дYниесiн тущына б1лр, оныц кадiр-касиетiн дэрiптеушiлiк сезiмдерi осыныц айгагы болса керек. Сонымен, iзгiлiк - жаксылык, адалдык, игiлiк, мерей, к. Ал iзгiлiктi эрекеттердi акылмен, парасатпен, тYсiнiкпен
YЙлесiмдiлiкте пайымдайды.
Эл-Фараби ецбектершен дэстYрлi тYркiлiк дYниетанымдаFы космогониялык тYсiнiктер, терец философиялык, моральдык-этикалык, улттык
зацдылыктардыц негiзгi элементтерiн керуiмiзге болады. К,азак даласына тэн данышпандык ой-толгаулардыц, кеам-билiктердiц, ой-тужырымдардыц кай-кайсысын ашып карасацыз сез даналыгыныц езеп - адам. Адамныц келешегi мен бYгiнгiсi, кайгысы мен куанышы, арманы мен тiлегi, киыншылыгы мен бакыты, болмысы мен болашагы. Демек, даналык жэне адамгершiлiк бiр-бiрiмен тыгыз байланыста жетiледi. Даналык, толыскан зерделiлiк пен адамгершШк тецдiк пен келiсiмнен турады. Бiр сезбен айтканда, улагаттылыктыц YЙлесiмдiлiгiн курайды. ¥лыс даласыныц данагей би-шешендер^ суцгыла сез зергерлерi, акын-жыраулар рухани устаздар кпеттес. Олар адамныц жYрегi мен акылына жол тауып, адам табигатын кемелдендiрудiц
Yлгi-енегесiн жетiлдiрiп дамытты.
Адамдыкка, кiсiлiкке тiрек болатын касиеттердi шыцдады.
К,азак ойшылдарыныц даналык болмысын ездерi емiр CYрген ортаныц мэдени, рухани жетюпктершщ керiнiсi деуге болады. АдамгершШк женiндегi кагидалар кашанда даналыктыц аркауы болган, ауыз эдебиетi Yлгiлерiнде тиiстi орын алып келген. Адам баласыныц бойына куат берер осынау iзгi касиеттерге баулуда даналыктан аларымыз кеп, себебi даналык - «адамтану енерiмен» шендесiп жатыр. Халык даналыгыныц жетiстiгi болып табылатын халык ауыз эдебиетшдеп кептi керген акылгей карттыц есиетi, улттык ДЭCTYр, мэдениет, тарих, шежiре, философия, енегелi сез - нагыз гылыми негiзде тумаса да небiр ыкылым замандарды бастан кешiрген, сокпакты жылдарда шыцдалган, халыктык тэжiрибеден туган философиялык ойлар мен даналык птрлер екенi дау тугызбайды. Рухани прек болып келген даналыктыц жетюпктерш игеруде, емiрде пайдалануда, адам жогары мацыздылыктарга ец бастысы «адам» деген курметл атка ие болады.
Жалпы емiрде ец негiзгi принцип -адамгершыш касиет. Адамгершiлiктiц езегi
- адам боп дYниеге келген соц кашанда адам боп калып, адамша пршыш жасауга тиiстi, адамдык бшктен керiнуi керек. Ал мiнездiлiк
- ол адам жаныныц рухани байлыгы. Халкымызда адам емiрiне байланысты туындыларда табиги мiнез-кулык, енегелiк iс-эрекет жактары камтылган даналык ой-тYЙiн, тужырымдар езiнше бiр ДYние, езiнше бiр элем. Адам мэселесiне катысты даналык тужырымдардыц, толгаулардыц тYбiнде терец ой, пайымдау, кеп нэрсенi тYсiну, небiр киындыктарды, бастан кешкен емiр тэжiрибесi, кецiлде уялаган кекейтестi ойлар, сырлар, арман, мураттар жатыр. Демек, даналык - адамгершышке катысты адам баласыныц рухани азыгы, рухани асыл сездер казынасы. Ал адамгершiлiк - адам баласын калыптастыру, жетiлдiру тургысындагы езекжарды кубылыс, касиет. Осыган орай казiргi уакытта осы мэселелердi
bp6íp ата-ана бала тэpбиелеу мэселесiнiц непзп eзегi - eмip тэжipибесi, xaлыктыц эдет-Fypпы, тYптеп келгенде - даналык екендiгiн теpецiнен yFынып, тYсiнсе деген ниетiмiздi бiлдipемiз.
CоFaн кapaFaндa, Бyкap жыpaудыц «тaкыpыптык аясы, шецбеpi - Жаксылык пен Жамандык, Елдiк пен Еpлiк, Iзгiлiк пен Зулымдык, Эдыдш пен Эдептiлiк, Жастык пен Kap^k, Taтулык пен Аpaздык, Достык пен Душпандык, Адалдык пен Аpaмдык, Tектiлiк пен АзFындык, Tyтaстык пен Бipлiк» деген ойын C.Hегимов бiлдipедi (№гимов, 2021: 135).
Бyкap жыpaу eз туындылapындa кaйpaт-жiгеp, ap намысты оятып кана коймай, оны уштай тYCкен. Ойшыл-философ адамныц мiнез бiтiстеpiн сана-сезiмнiц мэцгiлiкке кулшынысын, api улы мaксaт-мypaттapFa, саналы iстеpге шaкыpFaн.
А. Бaйтypсынyлы <^здщ заманымыз era^ заманныц баласы, келеp заманныц атасы» (Бaйтypсынyлы, 2020: 16) - демекш^ жыpaу eз толFaулapындa замана aFымымен KоpлaнFaн, жан-жакты ой елегiнен eткен eмip тэжipибесiнен aлынFaн даналыкпен жaсaлFaн ой-коpытындылapды,
aдaмгеpшiлiк мазмунды нaсиxaттaушы. Бул жеpде Бyкap жыpaу акыл, накыл, Fибpaт жыpлapымен epiлген адами pуxты аскактаткан сeз зеpгеpi pетiнде eз кepiнiсiн беpедi.
Казак дaнaлыFыныц басты 6íp еpекшелiгi казактыц ойлау эдiсiнiц (немесе ментaлитетiнiц) метaфоpaлыFындa. ЯFни, айтатын ойын жумбактап, туспалдап, макалдап жеткiзуiнде. Эpине, бyлapдыц эpкaйсысы eзiнше жеке дapa кYЙiнде кездеспейдi. Кайта бip-бipiмен бipiгiп, койындасып, eзapa байланыста болатын сeз саптау тэсiлдеpi тYpiнде кездеседь Keп жaFдaйдa казак pуxaни дэстYpiндегi дaнaгeй тyлFaлap айткалы отыpFaн затты немесе кубылысты, окиFaны айкындай тYсу Yшiн олapды eзге 6íp зат, кубылыспен aуыстыpып aлмaстыpaды. Ceз болып отыpFaн кубылыска бейнелi балама тауып колдану
apкылы дiлмap ойын теpецдетiп, OFaн тыц мазмун негiздейдi, тездщ эсеpлiлiгiн кYшейтедi. Даналык сeздеpде метaфоpaныц кeптеп кездесуi олapдыц зеpде-пaйымныц нэзштшн, кeцiл кeзiнiц 6íp затты екiншi затка балауда дал eлшеп, анык елестететiндiгiн кepсетедi. KолдaнылFaн метaфоpaлap беpетiн мазмуны мен мaFынaсы жaFынaн дана aдaмдapдыц гащл-кYЙiмен, кeзкapaс тYсiнiгiмен тыFыз бipлiкте Yндесiп айтылады. Данашй aбыздap сeздеpiнде метaфоpaныц кай тYpiн колданбасын, бэpiн eздеpiнiц ец тYпкi негiздеген мaксaттapынa бaFындыpFaн. Cодaн да олapдыц метaфоpaлapы бipде ой-киял, сезiмдi теpбеп, еpлiкке, бaтыpлыккa шакыфса, бipде коFaмдaFы epескел, жат кылыктapды шенеп, кекесiн, мыскыл тYpде болып келедь Бул акылман тyлFaлapдыц оpтaдaFы кубылыс, окиFaны сын-кeзбен сapaптaп, бaкылaйтындыктapын байкатады. Даналык сeздеpде айтылмак болFaн ой-пiкipлеp, ой-тyжыpымдap, тYсiнiк-тaнымдapы бейнелi, кepкем сeздi туспалмен жетюзедь Ондай жолдapдaн Yнемi шындык eмip тэжipибесiн 6ÍP коpытындыFa келтipу сapыны, ой-зеpдесiнен туFaн байлам-тyжыpымды бipден бaйкaуFa болады.
Cуыpып салмалылык касиет табан астында, жeпелдемеде койылып отыpFaн маселе тeцipегiнде, api оныц ман-мазмунын бaFдapлaй отыpып, келелi мaселелеpдi шешуде кepiктеу, бейнелеушiлiктiц адк-тaсiлдеpiмен емiн-еpкiн «тез сapaйлapын», «тез кYмбездеpiн» тypFызып, шешiп отыpFaн. ЯFни, ой-киялды козFaйтын сeз aстapыныц сикыpы, сyлулыFы, иipiмi, теpец мaFынaсы, epнектiлiгi кeпшiлiктi, aсipесе тыцдаушысын тaнтi етсе кеpек. Caуегей абыздыц кaдip-кaсиетiн бaFaлaудa белгiлi зеpттеушi C. Hегимов eз тyжыpымын былайша жaсaFaн: «Жыфаудыц еpесен шыFapымпaздык кабыета, ой-санасы, кeцiлi pеттiлiкке, жYЙелiлiкке, ыpFaктылыккa бейiм болFaндыктaн, api жыp мен сыфдан жapaлFaндыктaн, киыннан киыстыpылFaн кypыштaй тaстYЙiн сeздеp, канатты кесек ойлap, пайымды теpец бaйлaмдap белгiлi 6íp
накышты макаммен, такпактата, тYЙдектете, толкындата айтуды калайды» (Негимов, 2001: 132).
Адамныц емiрлiк тэжiрибесiне CYЙене отырып, адам баласыныц эр кезещне тецеулермен шебер тYЙiн жасаган, жастык дэуреннiц еткiншi кубылыс екенш, жiгiттiк, мэрттiк касиеттердi насихаттайды.
Бул жерде жырау емiр, турмыс-■прштктщ езгермелi, ауыспалы, еткiншi сэттерiне бой алган. 0мiрдiц ец кызык сэта жайнаган жастыктыц базары адам баласыныц ец бакытты шагы екендiгiне ерекше кещл аударады. Адам езiнiц емiрiн кадiр туту керек. Будан тYЙiндейтiнiмiз, дYниеде туракты, мэцгiлiк ештеце де жок екендiгi. Элем, дYние бiр орында турмайды, Yнемi козгалыста, даму Yстiнде болады. Ал адам баласыныц емiрi бэрi фэнилiк, бэрi еткшшь Жарык ДYниеге таза кYЙiнде келген пенде емiр агымымен, когам зацдылыгымен жетiле отырып, небiр жаксы, жаман касиеттердi бойына дарытады. Ендеше емiрде карама-кайшылыксыз еш нэрсе болмайды, себебi дYние тYгелдей карама-кайшылыктан турады гой. Себебi «адам дYниедегi заттардыц, кубылыстардыц бэрi етпелi, уакытша екенш бымейд^ ескермейдi...», дYние, емiр дегенiмiз аумалы-текпелi, Yнемi бiр калыпта болмайды. ¥рпактан-урпакка жалгасар мэцгi тэрбие мектебi болган даналык сездердiц философиялык мазмуны - емiрдiц мэнi мен мазмуны жайлы мэцгiлiк сауалга толы, эрi адам бойында болатын небiр жаксы, жаман касиеттер. Ес токтатканнан есейген жаска дейiнгi аралыкта адам баласы алуан тYрлi емiр сабагын игередi. Осы емiр тагылымын игеру барысында кiм-кiм де болмасын тYрлi кателiкке урынады. 0мiрде кателеспейтiн адам болмайды. Сол жiберiп алган кателшп кайталамау, одан сабак алу емiрдiц негiзгi принципi болса керек. Туганнан дана боп жаратылу адам баласыныц барлыгына дерлiк буйырмаган, даналык емiр тэжiрибесiнен тYзеледi. Мiне, осынау емiр сапарына серiк болатын, жаксы жэне жаман деп жштелетш, эрi нуска, эрi кыска бул
ережелер адамда эрдайым сергектiлiкке баулып, катеден сактандырып отырады. Жаксылык пен жамандыкты айыра б1лу де биiк енер. Ал жаксы кайсы, жаман кайсы, оны зердемен жете жiктеп айыра б1лу таным мен талгам, акылдыц кь Ягни, адамзат тiрлiгiнiц эдемi сэн-керю, кызгылыкты шагы, умытылмас YPДiсi бул дYниеде екен. Муны халкымыздыц «Мыц кYн жумактан бiр кYн прлш артык» дейтiн даналыгы да куаттай тYCкендей. Ежелден адамзат баласы, соныц iшiнде, бiздiц ата-бабаларымыз да мейлi к-эрекет болсын, мейлi сейлейтш сез болсын, не ойлайтын ойы болсын эркашанда жаксы мен жаманга белген. Осыган орай тэрбие кагидалары калыптастырылып, кептеген макал-мэтелдер, мысалдар мен накыл сездер шыгарылган. Мысалы, «жаксылыкка -жаксылык», «жаксы ктщ бэрi де iрi», «жаксылык кыл - алдыцнан шыгады» жэне т.б.
Букар жырау медреседе окыган кезiндегi арманы окуды тэмамдап ел болашагы Yшiн кызмет жасау, елш, халкын жаксылык жолына бастауды кекседi, арман-тiлегi болган едь Сол уакытта жастык сезiмге елштеп, эрi елiне, туган жерiне деген сагыныш сезiмiнен туындаган елецдерiнiц бiрi «Бул, бул YЙрек, бул YЙрек...» (Артыкбаев, 2019: 69). Жырау езшщ iшкi жан-дYциесiне, болмысына орай сез ернектерш табигат кубылыстарымен шендестiре отырып, тшп жансыз дYниенiц езiне эарелеген кейiп, бейнелiлiкпен туган жерiнiц кызык-куанышка толы жаз мезгiлiн осындай саFыныш-сезiмде керсеткен. Оныц даналык болмысы сез ернектерiмен бейнеленгендiгi соншалыкты, елец жолдарына мэн берген кауымныц ой-санасына шыншылдыгымен кабылданып, суреттелiп отырган кубылыстардыц философиялык астарын бiлiктiлiкпен баян еткендш кец1лге конымдылыгымен керiнедi. ДYниенi, емiрдi жан-жакты камтып, кецiнен сипаттайды, бул адамныц шю жан толганыстары, к-эрекет, кецiл-кYЙ езгерiстерiмен байланыста ербiсе керек.
Жалпы кернект бейнелеу куралы бул - жыраулык енердегi керкемдiк шеберлiк пен поэзия мэдениетшщ децгейiн танытатын керсетюш. Жырау ез толгауында ой-сезiм жаратылысын, рухани емiр элемiнiц мазмунын, табигат дYниесiн эстетикалык талгаммен кабылдауларын философиялык дYниетанымныц тYрлiше балама угымдардыц астарында берген. Осыныц негiзiнде адам емiрiнiц мэнi кYрделi шытырман, адам еркшен тыс буралацы кеп карама-кайшылыкты мазмунда берьледь Бул емiрдiц бiр кыры, бiр жагы болса керектi. Ал ещД оган карама-карсы жагы болса болмаса ажарлы, керiктi/ бак-береке базары екендш керсетiледi. Ягни, жалган дYниенiц шынайы акикатын болжаушылык касиетiмен туспа-тус жетюзген.
Осындай керкем эстетикалык талгам тургысынан коршаган элем дYниесiн сипаттауда Жаратушы оларга тYЙсiк куатын, бШкплш, зиялылык, парасаттылык дарын касиеттерiмен астасып жаткан жYЙрiк ой-киялдарыныц ушкырлыгын коса берсе керектi. Соныц непзшде дурыс эрекет жолы мен дурыс тYсiнiктi керсететiн санадан тыс ездшнен болатын сезiм шыгармашылык кекiреккез - интеллекттщ басты керiнiсi ретiнде жырауларда жогары турса керек. Мундай даралык касиеттi зерттеушi С.Негимов сез кестеа мен бунакталу тэртiбiнiц эуенiн/ орайын, шырайын тYрлендiрiп келтiруде меруерттей мелтлдеген фразеологиялык
оралымдардыц бiр-бiрiмен эсем киысып, табиги куйылып отыруы - жырау поэзиясыныц басты ерекшелiгi дейдi.
Жогарыда келтiрiлген мысалдагы жумбактап сейлеу, туспалдап сейлеу енерi бiр-бiрiмен салыстырып карастырсак эркайсысыныц тек езiне тэн даналык ойдыц желiсiн/ тек улттык мэдениетiмiздiц негiзiне тэн бiр-бiрiнен езгеше философиялык ойлау тэалш керуiмiзге болады. Осыныц барлыгын казак халкында субъект пен объект катынасы жэне халыктыц табигатпен байланысы удайы YЙлесiмдiлiкте болуымен
байланыстырамыз. Бул YЙлесiмдiлiк ез
кезегiнде адамдар арасындагы катынастарга кешедi. Ал Еуропалык философияга персонализм («персона» деген сез латын тiлiнде «жеке адам» деген магына бередi) тэн болган. Ягни, бiр адамды жеке персона ретшде белiп алып, езгелерге карама-карсы кою. Бул жеке басыныц ерекшелiгiне байланысты адамдардыц ез мYдделерiн коргауы оларды езара кактыгыстарга соктырып, бiр-бiрiмен ымырага келмейтiн жауга айналдырады. «Адам адамга каскыр» - дейдi Т. Гоббс (Энтони, 2019: 102). Ал казакта адамдардыц езара карым-катынасында бiр адам екiншi адамга «сен» деп бетше айтпаган. Сондыктан да ез ойын, айтар сезiн жетюзуде ойлау тэсiлiнiц метафоралыгы кец пайдаланылган. Бул жалпы Шыгыс халыктарына тэн касиет болган.
¥лттык, рухтьщ келбет
Жалпы улттык рухани дэстYр туындылары езiнше бiр философиялык ой тужырымды керсетедi. Даналык ец бастысы акыл-парасатпен елшенедi. Сондай акыл-парасаты мол адамдар халыктыц рухани казынага бай рухани элемш мура ретiнде урпактан-урпакка сактап жеткiзiп отырган. Мундай рухани элемнщ денi ауызек1 поэзия дэстYрiнiц ыкпалымен калыптасып дамыган. Н.Назарбаев «Тарих толкынында» деген кiтабында бул туралы былай деп жазады: «К,азактардыц рухани элемi негiзiнен ауызекi поэзия дэстYрiнiц ыкпалымен калыптасып отырган. Казiргiнiц талай елiн кайран калдыратын осынау байтак кецiстiктi кернеген поэзиялык элем тек кана сулулык пен сезiмнiц шецберiнде шектелмеген. Ол жацашылдыктыц жалынын лаулата да бiлген. Содан да болар, казактыц поэзиялык шыгармашылыгында мейлiнше терец танымдылык касиеттер бар. Сондыктан да казактыц дэстYрлi поэзиясы удайы философиямен шендесiп жатады» (Назарбаев, 1999: 26). Ел аузындагы кара елецдер эсемдш, сулулык, сезiмдiлiк тYсiнiктерiмен шектелмей, адамзат баласына
катысты небiр мейлiнше терец танымдылык касиеттердi кeрсете б1лген. Сол себептен Ултымыздыц дэстYрлi поэзиясы болсын, ацыз эцгiмелерi болсын, сазды эyен, сазды болсын, удайы философиямен, даналыкпен шендесш жатады.
Сонымен бiрге, Букар жыраyдыц таFы бiр ерекшелiгi - ойын пайымдаyшылыкпен ортаFа салyда, терец таразылажан дYние сырын, ой-пiкiрдi, кeркемдiк мэнге ие болатын кубылыстарды философиялык тyрFыда тyжырымдаyда карама-карсы алшак ек1 yFымды, екi затты, кeрiнiстi бетпе-бет койып сyреттеy тэсiлiн жетiк мецгергендш. Мысалы Yшiн, «Айналасын жер туткан, Ай да батпас демецiз. Айнала шсе таyсылмас, Кeл суалмас демещз». ТаFы да осындай жолдар: «Куландар ойнар ку такыр, Курай бггпес демецiз. Курай бiтпес куба жон, Кулан жортпас демещз» (ЖарылFапов, 2015).
Сайып келгенде, eлец жолдарын мэщд маFынада «eре бiлy» мэдениетi, интеллект, интуиция шь^арманыц мазмунын терецiнен толFаныспен бойлауда жыраулардыц басты касиетi. Бундай кубылыс екiнiц бiрiнiц колынан келе бермейдь
Букар жыраудыц таFы да бiр толFаyы бiр жаFынан адам болмысыныц адамгершiлiк тэрбиесiне, «ар тазалытша» катысты eлшемдерiн камтыса, екiншi жаFынан отарлау саясатыныц ел мYДДесiне кайшы кырларын кeрсетедi. «Кeкте булт теплсе, кeктеп болмас, не пайда?» деу аркылы жауын-шашынныц Yздiксiз «тeгiлyi» гакт^ шыFyына пайда тигiзбесi анык, эрi тiршiлiк бастауы кeктем мезгiлiнiц eз ретiмен келмесе оныц пайдасы не дейд^ «кeкiректен жан шыкса, кайтып келмес не пайда?» - бул жерде адам жаны бу дYниеден eткен соц, ол кайтып оралмайды, сондыктан адам болып Fyмыр кешу керек; «дiн мусылман болмаса, тл мусылман не пайда?» бул тштен казiргi уакытка тура саяды - eз ултыцныц тiлiн устана жYрiп баска дiнге ден койсац улттык кадiр-касиет кайда калмак; «кызда кылык болмаса, кур
шырайдан не пайда?» дегеш адамныц кeркi/ сулулыFы сырткы ажар-шырайында емес, iшкi гаркем жан сyлyлыFында, толыскан акыл-парасатында дейдь
Жырау коFам iшiндегi акикат дYниелердi адамдардыц коршаFан ортамен карым-катынасында пайда болатын шк1 жан дYниесiндегi куйгшшта, кYЙзелiстi ^щл-кYЙ аркылы жетюзген.
Отан-ана, тyFан жер, кец дала, аскар тау, атамекен, кутты коныс - толFанса адамныц iшкi жан дYниесiн тебiрентетiн аяулы такырып. Бак та, бакыт та, кут та осы Отаннан бастау алады. Жерiмiздiц казына-байлыFын, ырзык несiбесiн адамныц болмыска эстетикалык катынасы
тyрFысынан философиялык ой-толFамында eсиет кылады.
Жырау xалкы барда eзiне де бак конып, кут дарып, бакытты Fyмыр кешетiнiн сездiртiп отыр. «Букар жырау дэyiр, eмiр, тyрмыс-тiршiлiк кубылыстарын жэне олардыц себеп-салдарын тYп-тамырынан KOЗFап кана коймаFан, бiлгiр дана киял канатында самFап, келешек заманныц кереметш де кeре б1лген, кeрегендiкпен болжай таныFан» (Hегимов, 2009: 104).
Тар^и деректерге жYгiнсек, бул Букар жыраудыц орыс пен казак арасындаFы шиелешсш кеткен жаFдайды реттеуге келген орыс елшьлшмен eткiзiлген КYлтeбедегi Yлкен мэм^атка катысуынан кейiнгi ой-толFанысынан тyFан толFаy болFан деседi. Букар жырау бул мэм^ат^ казактыц xаны Эз Тэукеш кeрдi, елдiц игi жаксыларыныц сeздерiн тыцдады, ец бастысы сол мэслиxаттаFы жаFдайлардан казак деген елшщ жекелеген бытырацкы усак рyларFа бeлiнген емес, бiртyтас ел екендiгiн тYсiнген. Бул жыраудыц елiне, журтына ырза болуы, ел-журтыныц намысы, амандыFы Yшiн, бYтiндiгi, тYгелдiгi Yшiн жанын курбан етуге дайын болFан сезiмiнiц туындысы едi. Акын улттык ой, шркемдш сананыц талай FасырларFа уласар улан^айыр eрiстерiн кeрсетiп бергендей. Букар жырау толFаyларыныц курылымы, сeз саптау
тэсiлдерi жэне сез колдану ерекшелiгiнiц езгешелшн эр жолдарынан ацгаруга болады.
Тарихты зерттеуш1лер дерегiне жYгiнсек кешпелi мемлекеттщ соцгы ханы мен жырауыныц арасындагы мына бiр сухбат бабамыздыц сэуегейлш касиетiн тагы бiр дэлелдегендей. Абылай ханныц келешегiн болжаган тYсi мен оны Букар жыраудыц жоруы туралы эцгiменiц кыскаша тарихы мынадай:
- Мен жакында тYC кердiм/ - дедi Абылай жырауга карап. Егер Сэуе кермеймiн десец сол тYсiмдi жорып бер.
Не кердщ, айта гой, - дедi жырау, бойы бiр жецiлденiп калгандай, ауыр сезiмдер ыкпалы сэл босацсыгандай. Сонда хан айтты:
- ТYсiмде бiр жолбарыс келiп шатырымныц алдына мойнын созып, шегiп жатып алды. Бул не кылганы деп жанына жакындап едiм, элгi жолбарысым аю болып кети. Аюга жакындасам, ол каскырдай ырылдап ит-куска айналып, ендi ит-куска карасам, ол тYлкi болып шыга келдь Осыдан кейiн тYлкiнiц орнына карсак, коян, бака-шаян, эйтеуiр неше тYрлi жэндiк болып кеттi. Осы болды кергенiм.
Сэл бегелiп калган Букар жырау ханныц бул сапардан да, болашактан да жорыганы кеп екенш уккандай. Аттыц жалында, тYЙенiц комында ескен кешпелi елдiц улдары тэуекелшьл келедi. «Карап турсам дYние шолак екен, бiр-бiрiне адамдар конак екен» - адамныц рухы мэцгi конак, тэнiцнiц жасаган iсiнiц бэрiне рухыц емiр бойы жауапты.
Кэрi жырау Абылайга сынай карады, тYCте не шешiм бар екен езi бiледi ме, сезетiн сиякты. Эйтпесе, дэл осы тYсiн айтпас едi/ «Тэуекел тYбi - жел кайык» деп кетш бара жатканга уксайды.
- Хан ием, - дедi жырау, шатырыцныц алдында жолбарыс болып жаткан - езiцнiц бак-талайыц. Жолбарыс болып жаткан - езщнщ баккан елiц - улы далада кеалш орналаскан. Жолбарыс аюга айналса, сенен кейшп заманда елiц аюша алысар кYн туар, одан каскырша
ырылдасып, жауымен жулысатын да заман болар. Акыр тYбiнде елiц кYштiнiц алдында тYлкiдей булацдар, алдау-арбауга Yйренер. ТYлкiнiц тYбi бака-шаян болса, карсак-коян жYрсе, ол дегенiц соцгы урпак усакталып барып сол кYЙге жетер. «Кул жиылып бас болмас, кум жиылып тас болмас» деген сез келер, жаксыныц тYбi тукымынан киылар, бидiц тYбi суйылар, елiцнiц берекесi сейтiп тыйылар» (Бабалар сез^ 2013: 23).
Букар жыраудыц мурасын жинауды, жариялауды жэне зерттеудi туцгыш рет колга алган МэшhYр ЖYсiп Кепеев былайша тужырымдайды: «Букарекец сейлеген уакытында сезi мундай жYз есе, мыц есе шыгар. Бiзге келiп жеткен тамыры гана. Бул кiсiнiц сезiн тYгел жазамын деушiге Нуктыц емiрi/ Айыптыц сабыры, Аплатонныц акылы керектi» (Кепеев, 2013: 217).
Казак ойшылдарыныц
философиялык таным кещстш шексiз. Кайсысын алып карасацыз да казiргi уакыт суранысына рухани азык ретiнде когамда мацызы ете зор. Кез келген ойшылдыц шыгармашылыгыныц бiтiм-болмысыныц езеп болган бул адамшылыктыц мэн-мазмуны, адам жэне оныц емiрiнiц магынасы, дYниенiц болмысы. Казак руханиятын танып б1луде ойшылдыц дYниетанымында кетер1лген мэселелердi кетерген ой-толгамдарын багдарлау бiздердiц рухани жетiлуiмiз Yшiн/ ой-ерiсiмiздiц есуi Yшiн тигiзер пайдасы шексiз демектз.
Казак ойшылдары, билерi/ акын-жыраулары ез ойын керкем сезбен жетюзш отырган. Эр сездiц астарында кещлге конымды, философиялык тужырым, терец ойшылдык жатыр. Бундай ойшылдыктыц ерекшелiгi - улттык тэрбиелiктiц мацызы. Ол - халыктыц асыл касиетш кабылдау, рухани байлыгынан сусындау, салт-дэстYрiн жетiк мецгеру. Казак елi казактыц кец жазира сахарасы халкымыздыц улттык мактанышына айналган, оныц улттык кадiр-касиеттерiн/ салт-дэстYрлерiH/ мэдениетiн еркендетiп дамыткан. Рухы ежет халкымыз
эр Fасырдыц eзiн улттык eнер, дэстYрi аркылы алтын FасырFа айналдырFан. Ата-баба мурасы улттык санамызды мейлшше кемелдендiрiп, жаца рyxани кYшпен жкерлещдрдь Сайып келгенде, бул xалкыныц ецсесш тiктеy рyxы, жiгерлендiрy рyxы. Xалыктыц тyтастыFы, ел iргесiнiц берiктiгiн, улттык санамыздыц серiктiгiн, салт-дэстYрiмiздiц eмiршецдiгiнiц,
бойымызда улттык кабiлет-касиеттердi сактаудыц бiрден-бiр кепШ, негiзi. Осы тyрFыдан жыраулар шыFармашылыFыныц рeлi ерекше, eздерi eмiр сYрген уакыттыц, заманныц, коFамныц элеyметтiк-саяси аxyалдан акпарат кeзi ретiндегi рeлi таFы бар, кeркем шыFармашылыктыц биiк шыцына кeтерiлiп кана коймай, улттык философиямыздыц кунды игiлiктерiн байыткан, рyxани дэстYP мен мэдениетiмiздiц сабактастыFына нэр берген рyxани казына ретiндегi орны, мэн зор демекпiз. Тiлi куатты, ойы ушкыр жыраулар поэзиясы кeшпелi коFам eмiрiндегi KоршаFан ортаныц бар бейнесшщ кeркемдiк айрыкша касиетте сипаттап,
бейнелейтiндiгiмен ерекшеленедi. Бул «eмiр болмысы мен eнер болмысыныц» жарасымды Yндестiгi. Kазiргi тацда бабалар даналытшыц урпактар сабактастыFымен Yндестiгi казак философиялык тариxыныц жэне тариxи-философиялык сананыц калыптасуына ыкпалы зор демекпiз. ¥рпактар сабактасты^ы негiзiнде жыраулар шыFармашылыFы кейiнгi буын eкiлдерiнiц дYниетанымдык кeзкарастары мен ттлшщ кeркемдiк ерекшелiгiне, туындыларыныц терец арнасына айналып, айтарлыктай ыкпал-эсерiн типзбей коймады. Рyxани болмыска терецдей отырып, болашак туындыларды eмiрге экелуде ерекше эсер еткен куат кeзiн тапкандай болды. Осы аркылы сeз eнерiнiц кyдiретiне деген кeркем талFампаздык одан эрi самFай тYсiп, жыраулар ттлшщ рyxы аскактады.
Сана тYсiнiгi бар адам Yшiн бабалардан калFан даналыкка толы Yлгi-eнегелiк сeздерi мен к-эрекеттер^ елi мен мемлекетiнiц мyрат-мYДДесiн уран еткен
толFамдарыныц ыкпал-эсерi зор. Ежелден тYркiлiк рyxани-мэдениеттен бастау алFан дана ойшылдардыц дYниеге кyштарлыFы жолыщ^ы iзденiстерi оны игiлiктi eмiр идеяларымен уштастыра бiлyiнде. Ынтымактастык, аyызбiршiлiк непздей отырып, елдiц бiртyтастыFы жолында елшщ шетiне тиген жауыныц алдында тайсалмастан eр мiнездi кайсарлыкпен, улттык рyx пен намысты ту еткен касиеттт, кадiрлi ой-толFамдарын тани бiлген адамFа игiлiктi таFылым болмак.
Ежелден бабалар аскактаткан рyxымызды, осы eмiрiмiзге жеткiзген тариxымызды кастерлеп, кадiрлей бiлген абзал. Тариxтыц тYп казы^ы, темiрказыFы бул - улттык ру*. Осыныц аркасында ашык аспан, табжат тeсiнде емiн-еркiн шшш-KOHFан салт-дэстYр, касиеттi тiлiмiз бен дiлiмiздi, дiнiмiздi аялай б1лу - eз Отанын, xалкын, жерi мен суын шынайы CYЙетiн, xалык мYДДесi Yшiн бар куш-жкерш, кабiлетiн аямайтын адам Yшiн басты мiндет, тyFан жерi алдыщ^ы парызы, борышы. Осы сабактастык дэс^рш берiк устанып, xалкымыздыц рyxани мэдени мурасын, даналыFын кадiрлеп, мемлекет жэне ел таFдырыныц болашаFы Yшiн рутмызды биiк устап, кандай киындыктар болмасын мойымастан ецсере б1лу.
К,орытынды
Корытындылай келетiн болсак, кайраткерлердiц тyлFалык кадiр-касиеттерiн танытатын олардыц кeркемдiк Yлгi-eрнектер дэс^р^ коFамдык ой-пiкiрлерi,
философиялык кeзкарастары - барлы^ы да eз заманыныц тлек-талаптарына сэйкес калыптаскан. ¥лы дала тар^ына кeз салар болсак, коFам кайраткерлерi тек сeзiмен Fана емес, адамдар мураты Yшiн тындырFан iсiне карасацыз да ерен тyлFаларымен дараланып турады. Kазiргi тацда коFамдык сананы модернизациялау, яFни рyxани жацFырyда улттык рубани дYниетанымFа деген сураныс белец алуда. 0йткеш, кeптеген кeкейтестi мэселелерге, eмiрлiк yстанымдарFа жауап
ретшде тек философияньщ
жауапкершiлiкпен ой салуга каукары бар екендш хак.
Сол себепт кун тэрпбшде турган ец басты мэселеге баса назар салар болсак, бул - ескелец урпак, жастардыц рухани жацгырудагы сураныстарын, рухани iзденiстерiнщ орнын толтыруга деген багыт-багдар.
Негiзгi максат - казак философиясын, тел тарихымызды, бабаларымыздыц рухани емiр салтын, дуниеге кезкарастык идеяларды зерделей келе, бэсекелiкке кабiлеттi/ прагматикалык, устамдылык, радикалды идеологияга тетеп беретш рухани дYниесi бай урпактар тэрбиеа болып табылады.
гттер Ti3iMi
Абай пайдаланган баска тлдер сездiгi. Нургали Р. Шыгармалары. Т.8. Макалалар, сездiктер жэне биобиблиографиялык керсеткiш. - Астана: Фолиант, 2013. - 320 б. Артыкбаев Ж.О. Букар жырау: гумыр белестерi / Ж.О. Артыкбаев. - Караганды: Магжан, 2019. - 144 б.
Жумагул С.Б. Ахмет Байтурсынулы накыл сездерк эдеби-танымдык басылым / С.Б. Жумагул. - Караганды: «TENGRI Ltd» ЖШС, 2020. - 23 б.
Бабалар сезь ЖYЗ томдык. ТYC жору жэне ырымдар. 94-том. - Астана: Фолиант, 2013. - 426 б.
Болашакка багдар: рухани жацгыру [Электрон. ресурс]. - 2017. - URL: https://egemen.kz/article/119536-bolashaqqa-baghdar-rukhani-dganhghyru. (карастырылган куш: 26.12.2022).
Эл-Фараби. Элеуметлк-этикалык трактаттар. - Алматы: Гылым, 1975. -420 б. Жарылгапов Ж.Ж. Букар жырау шыгармаларындагы романтизмнщ бейнелеу принциптерь [Электрон. ресурс]. - 2015. URL: https://articlekz.com/kk/article/16173. (карастырылган кYнi: 02.03.2022).
Кенни Энтони. Батыс философиясыныц жаца тарихы. 3-том. - Алматы: ¥лттык аударма бюросы, 2019. - 411 б.
Элжан К,. Казак акын-жырауларыныц философиясы. Жиырма томдык. 8-том / К,. Элжан. - Астана: Аударма, 2008. - 448 б.
МэшhYP ЖYсiп Кепеев / Курастырушылар: С.Е. Нурмуратов, Б.М. Сатершинов, А.Д. Шагырбаев. - Алматы: КР БГМ FK Философия, саясаттану жэне дiнтану институты, 2013. -359 б.
Назарбаев Н.Э. Тарих толкынында / Н.Э. Назаобаев. - Алматы: Атамура, 1999. - 296 б. Негимов С. Акын-жыраулар поэзиясы: Генезис. Стилистика. Поэтика / С. Негимов. -Алматы: Гылым, 2001. - 280 б.
Негимов С. Букар жырау поэзиясыныц керкемдш. Букар жырау мен МэшhYP ЖYсiп мурасы жэне казак руханияты. Республикалык гылыми-теориялык конференция материалдары / С. Негимов. - Караганды: «Болашак - баспа», 2009. - 527 б. Негимов С. Казактыц шешендш енерi: монография / С. Негимов. - Нур-Султан: Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У, 2021. - 338 б.
Омари Ж. Букар жырау. Он ею тарих / Ж.Омари. - Караганды: «Болашак - баспа», 1994. -333 б.
Асем С. Сагатова
Карагандинский университет имени академика Е.А. Букетова, Караганда, Казахстан
Мировоззренческие модели национального сознания
Аннотация. Первый президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев отметил, что в истоках модернизации общества корни уходят в глубокую историю. В данной статье дается всесторонний анализ жизни и деятельности мудрецов, гениальных мыслителей казахского народа как отражение мировоззренческих моделей национального сознания. Основная идея статьи - изучение творчества Бухар-жырау, одного из самых выдающихся личностей в истории XVII века, наделенного мудростью, поэтическим красноречием, глубоким самосознанием. Исторические, политические и социальные условия, в которых живет казахстанское общество, являются основой развития национального мировоззрения в ходе многовекового развития стремления к независимости. Автор акцентирует внимание на том, что передача такого архивного фонда подрастающему поколению - это актуальная проблема сегодняшнего дня. Основная цель автора - показать достоинства нашего родного языка в преемственности поколений, популяризируя богатое культурное и духовное наследие казахской мудрости. Это, в свою очередь, станет главным фактором, превозносящим незыблемость современного государства с точки зрения воспитания подрастающего поколения в духе патриотизма. И основываются на стремлении к будущему через осмысление, выводы, извлечение уроков из прошлого Развитие и возрождение нашей национальной культуры, уважение к духовному наследию и традициям нашего народа в рамках истории - свидетельство его независимости в глобальном мире. Духовное наследие -это нравственные ценности, которые являются ядром национального менталитета любой нации. Жизненный опыт наших предков, передающееся из поколения в поколение, связан со способностями человека познавать и чувствовать мир, воспринимать мир вокруг себя. Историческое время свидетельствует, что наследие предков стали источником вдохновения для будущих поколений. Духовное наследие источник развития моральных ценностей. Наследие предков, мораль формируются вследствие всесторонних отношения в обществе. Мораль - это ценности и нормы регулирующие поведение людей, именно мораль раскрывает сокровенное человеческой природы.
Ключевые слова: национальное сознание, национальное бытие, образцы мудрости, национальная культура, честь, древнее наследие, идеалы и интересы, нравственность, доброта, мировоззрение, духовное наследие.
Assem S. Sagatova
Academician E.A. Buketov Karaganda University, Karaganda, Kazakhstan Worldview models of National consciousness
Abstract. First President of the Republic of Kazakhstan N. Nazarbaev noted that the roots of the modernization of society go back to a deep history. This article provides a comprehensive analysis of the life and activities of the sages, brilliant thinkers of the Kazakh people as a reflection of the worldview models of national consciousness. The main idea of the article is to study the work of Bukhar-zhyrau, one of the most outstanding personalities in the history of the 17th century, endowed with wisdom, poetic eloquence, and deep self-awareness. The historical, political and social conditions in which the Kazakh society lives are the basis for the development of the national worldview in the course of the centuries-old development of the desire for independence. The historical, political and social conditions in which Kazakhstani society lives are the basis for the development of the national worldview in the course of the centuries-old
development of the desire for independence. The author focuses on the fact that the transfer of such an archive fund to the younger generation is an actual problem of today. The main goal of the author is to show the dignity of our native language in the continuity of generations, popularizing the rich cultural and spiritual heritage of Kazakh wisdom. This, in turn, will become the main factor extolling the inviolability of the modern state from the point of view of educating the younger generation in the spirit of patriotism. And they are based on the desire for the future through reflection, conclusions, and drawing lessons from the past. The development and revival of our national culture, respect for the spiritual heritage and traditions of our people in history - is a testament of its independence in the global world. Spiritual heritage - is moral values, which are the core of the national mentality of any nation. The life experience of our ancestors, transmitted from generation to generation, is associated with the ability of a person to know and feel the world, to perceive the world around him. Historical time points that the heritage of their ancestors has become an inspiration for future generations. Spiritual heritage is the source of the development of moral values. The heritage of ancestors and morality are formed as a result of comprehensive relations in society. Morality - is the values and norms that govern people's behavior, exactly morality that reveals the innermost of human nature.
Keywords: national consciousness, national being, models of wisdom, national culture, honor, ancient heritage, ideals and interests, morality, kindness, worldview, spiritual heritage.
References
Abai paidalangan basqa tilder sozdigi [Dictionary of other languages used by Abai] Nurgali R. Shygarmalary. T.8. Maqalalar, sozdikter zhane biobibliografiyalyq korsetkish [Works Of Nurgali R. Vol. 8. articles, dictionaries and biobibliographic index], (Foliant, Astana, 2013, 320 p.), [in Kazakh].
Zhumagul S.B. Ahmet Baitursynuly naqyl sozderi: adebi-tanymdyq basylym [Akhmet Baitursynuly Proverbs: literary and educational publication], ( «TENGRI Ltd» ZhShS, Qaragandy, 2020, 23 p.), [in Kazakh].
Al-Farabi. Aleumettik-etikalyq traktattar [Social and ethical treatises], (Gylym, Almaty, 1975, 420 p.), [in Kazakh].
Artyqbaev Zh.O. Buqar zhyrau: gumyr belesteri [Bukhar zhyrau: stages of life], (Magzhan, Qaragandy, 2019,144 p.), [in Kazakh].
Babalar sozi. Zhuz tomdyq. Tus zhoru zhane yrymdar [The word of ancestors. One hundred volumes. Color horoscope and superstitions], (Foliant, Astana, 2013, 426 p.), [in Kazakh]. Bolashakka bagdar: ruhani zhangyru [Orientation to the future: spiritual renewal]. Available at: https://egemen.kz/article/119536-bolashaqqa-baghdar-rukhani-dganhghyru. [in Kazakh]. (accessed 26.12.2022).
Kenni Entoni. Batys filosofiyasynyn zhana tarihy [A new history of Western philosophy], (Ulttyq audarma byurosy, Almaty, 2019, 411 p.), [in Kazakh].
Nurmuratov S.E, Satershinov B.M., Shagyrbaev A.D. Mashhur Zhusip Kopeev [Mashhur Zhusip Kopeyev], (QR BGM GK Filosofiya, sayasattanu zhane dintanu instituty, Almaty, 2013, 359 p.), [in Kazakh].
Nazarbaev N.A. Tarikh Tolqynynda [In the history stream], (ATamyra, Almaty, 1999, 296 p.), [in Kazakh].
Negimov S. Aqyn-zhyraular poeziiasy: Genezis. Stilistika. Poietika [Poetry of the poet-zhyrau: Genesis. Stylistics. Poetics], (Gylym, Almaty, 2001, 280 p.), [in Kazakh].
Negimov S. Buqar zhyrau poeziyasynyn korkemdigi. Buqar zhyrau men Mashhur Zhusip murasy zhane qazaq ruhaniyaty [The beauty of Bukhar zhyrau's poetry. The heritage of
Bukhar zhyrau and Mashhur Zhusup and Kazakh spirituality]. Respublikalyq gylymi-teoriyalyq konferenciya materialdary. («Bolashaq - baspa», Qaragandy, 2009, 527 p.), [in Kazakh].
Negimov S. Qazaqtyn sheshendik oneri [Kazakh oratorical art]: monografiya. - (L.N. Gumilyov atyndagy ENU, Nur-Sultan, 2021, 338 p.), [in Kazakh].
Qazaq аqyn-zhyraularynyn filosofiiasy [Philosophy of Kazakh poets and poets], (Audarma, Astana, 2008, 448 p.), [in Kazakh].
Zharylgapov Zh.Zh. Buqar zhyrau shygarmalaryndagy romantizmnin beineleu prinsipteri [Pictorial principles of romanticism in the works of Bukhar zhyrau]. Available at: https://articlekz.com/kk/article/16173. (accessed 02.03.2022), [in Kazakh].
Omari Zh. Buqar zhyrau. On еЫ тапкЬ [Bukhar zhyrau. Twelve stories], («Bolashaq - baspa», Qaragandy, 1994, 333 p.), [in Kazakh].
Авторлар туралы мэл1мет:
Сагатова Эсем Серш^ызы - философия гылымдарыньщ кандидаты, кауымдастырылган профессор, Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университета, Караганды, К,азакстан.
Sagatova Assem Serikkyzy - Candidate of philosophy, associate professor, Academician E.A. Buketov Karaganda University, Karaganda, Kazakhstan.
