177XFTAP 02.31.21
«Философия» пэнш ок,ыту философиясы
Нурадин Б. Гулхан
М.Х. Дулати атындагы Тараз вщрлж yHMBepcMTeTi, Тараз, К,аза^стан
Корреспонденция Yшiн автор E-mail: [email protected] https://orcid.org/0000-0003-4067-9831 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-138-1-180-196
Аннотация. БYгiнгi кунт ощыту - тек айгащтар мен ащпараттарды бiр адамнан ешн-шi адамга кврсету жэне баяндау арщылы бертетт к-эрекет емес, кертнше, бодщ прак-тикалыщ бiлiмiмiз бен элемдi тYсшуiмiздщ тэжiрибемiзге сYйене отырып эрбiр бтш алушыныщ жеке-жеке щура алу мумкшдтн беру. Бтш алушыныщ тэжiрибесi квп болган сайын оныщ взгеру жэне даму ынтасы арта тYседi. Философия - адамзаттыщ болмыс негiзi мен принциптершщ iргетасы, адамныщ табигатща, щогам мен рухани вмiрге деген щатынастарыныщ мэндк сипаттары туралы жасащталган шмдер жYйесi, элемдi тану-дыщ ерекше формасы жэне рационалды щуралдар арщылы элемнщ жалпылама картина-сын щуру мен ондагы адамныщ рвлт аныщтауга умтылатын болгандыщтан оны ощыту философиясы да кYрделi болары аныщ. Мащалада «Философия» багыты бойынша быт беру багдарламасын игерт жатщан студенттер мен взге бтш беру багдарламаларында ощып жатщан студенттерге арналган жеке бтш беру тэжгрибеа, ощу багдарламасына сэйкес ощыту сабащ нусщалары бершп, сыналган контекстт факторлар усынылады. Аталмыш тэжiрибелер «философия» пэнш философ емес студенттерге жyргiзу бары-сында жеке ощу процестерн жещлдетш, пэндi тартымды етуге квмектестi. Ец басты-сы бул тэжiрибе студенттердi философия пэшн игеру арщылы даналыщ пен iзгiлiктi, ащищат пен адалдыщты бойына ащру, улттыщ щундылыщтарымызды дэрттеу сын-ды терец мащсатща щызмет етедь Оган щоса, студенттердщ вмiр мэндшгт сезжут, Yнемi алга умтылып жетктшке жету керекттн, жацашылдыщща умтылып щателе-суден щорыщпау щажеттыт сиящты вмiрiлiк сабащтарды уйренудщ таптырмас жэне таусылмайтын шеберлтн дамытуга квмектеседь
ТYЙiн сездер: ощыту философиясы; философиялыщ автобиография; iзгiлiк iзi; пре-пост жазба; ойлану фазасы; эрекет фазасы.
1. Kipicne
Бтм беруге катысты жалпы философиялык мэселелерд карастыру шшара «б^м философиясы», «философия эдДснамасы» сынды белгт 6ip непзп багыттарды зерттеуге байланысты жYргiзiледi. Философия барлык гылымдар жYЙесiн камтиды жэне барлык б^м беру багдарламаларына енпзлтен мiц4еттi пэн болгандыщтан оку багдарламасына катысты сурактар оган к1ршт1р^ген эртYрлi пэндершц
эпистемологиясы мен методологиясына байланысты карастырылады. Философиялык дэстурдщ бтм беру мэселелерш зерттеу нысаны ретшде карастырылуыныц тагы бiр себебi - б^мге катысты кептеген iргелi сурактардыц орын алуы. Нактырак айтсак, бтм беру максаты мен мiндеттерi, гуманитарлык б^мнщ когамдагы орны мен рел^ табигаты мен калауы, идеологиялык багыттарды сурыптау жэне ецдеу, моральдык жэне интеллектуалдык касиеттердщ калыптасу шарттары, киял, шынайылык,
акикат жэне баска да бiлiм беру мэселелерi тэуелаз философиялык кызмет рет1нде бiлiм алушылар тарапынан кызыгушылык тудырады. Сонымен катар, философияньщ барлык нег1зг1 салаларында эртекп iргелi мэселелердi iздеу кeбiнесе б1л1м беру мэселелерiне экелiп тiреледi. Оларга Yнемi назар аударып, зерттеу аясын кецейту аркылы окыту философиясы каркынын арттыру мYмкLндiгi бар.
2. Мэселенщ к,ойылуы.
«Философия» пэнiн игерет1н эртYрлi бiлiм беру багдарламасындагы студенттерге бiр оку багдарламасына нег1зделген пэндi жYргiзе отырып окыту траекториясын аныктау кажеттiлiгi туады. Окыту траекториясын эдетте окытушы ез бiлiмi мен тэж1рибеане CYЙене отырып eзi iштей аныктайды, себебi ол белгiлi бiр кужаттармен бекiтiлiп нактыланбайды. Мысалыга:
- Этикага, танымга жэне сана философиясына байланысты окыту, ойлау, ойлану, наным-сетмнщ езгеру туралы сурактар бойынша студенттердщ непзп сенiмдерiн езгертуге тырыскан жен бе немесе езгертпеген дурыс па?
- Этика, таным, ойлау, дiн жэне "пл философиясына байланысты окытуды реттейтш мшез-кулык пен шектеулерге катысты сурактар бойынша мэдениетi немесе когамдастыгы оны кабылдамайтын студенттерге керегар пiкLрлердi айткан немесе усынган жен бе?
- Этикага, элеуметт1к-саяси философияга жэне элеуметпк танымга байланысты студенттердщнакты эрекеттер1нщ дурыстыгына немесе бурыстыгына назар аудару керек пе?
- Белпл! 61р нанымдарды насихаттауга, усынуга немесе идеологиялык сурыптау жYрг1збей, тарихи тулгаларды нег1зге алмастан студенттщ ойлау каб1лет1н дамытуга бола ма?
- К,аз1рп заманауи теорияларды игеруге немесе жаца гылымды жасауга басты назар аудару керек пе?
- Университеттер демократиялык уйым немесе когамдастык рет1нде езш жариялай ала ма?
Окытушыныц окыту траекториясын аныктауы Yшiн кажет сурактар лег1 кеп. Олар аудиториядагы студенттердщ танымдык-логикалык децгешне байланысты ситуация Yстiнде езгерш турады, дегенмен белг1лi 61р пэнд1 окыту принциптер1 турактылыкты калайды. Макалада усынылып отырган сабак нускаларын тэж1рибелеу окытушыныц окыту траекториясын аныктауга септшн тиг1зу1 мYмкiн.
3. Зерттеу эдктерь
Макалада ««Менщ философиям» -философиялык автобиография», «Даналыкка куштарлык: 1зг1л1к 1з1мен», «Философия вестибкш», «Эдеби философия» сынды б1рнеше сабак нускалары бер1лген. Сабакта бер1лген тапсырмаларды орындау аркылы студент «адамныц тагдырга мойынусынуы» немесе керкшше «ем1р киындыгын жецу1» сынды экзистенциялык толганыстарын угынады. Тулгалар жет1ст1г1 аркылы езше мотивация алады. Оган коса, тапсырманы, ягни эр фазаны ыждаhаттылыкпен нускаулыгы бойынша орындаган студент даналык угымыныц ез1 Yшiн не магына б1лд1рет1н1н ез1не аша алады, ез бетшше угыну мYмкiндiгiне ие болады. Студент ез1н-ез1 умтылдыру, ез бетшше б1л1м алу, ец бастысы - ез-езше риза болу, адамды ез-езше сен1мд1 етуд1ц басты факторы екетн практикалык тургыдан аныктайды. Акикатка жету Yшiн белг1л1 б1р проблеманы усак белшектерге бел1п, эр белшекке жт мэн бер1п карастыру кажетт1л1г1н угынады.
4. Талк,ылау
«Жазу» - жаратканныц адамга берген керемет каб1леттер1н1ц б1р1. Жазу ойды сактайды, оныц кундылыгын арттырады жэне келес1 адамныц жазбаны оку аркылы жаца тYсiнiг1нiц калыптасуына т1келей ыкпал етед1. Сурет салу, т1пт1 каз1рг1 тYрлi багыттагы
компьютерл1к багдарламалар да жазудьщ туындылары. Академик Гарифолла Ес1м «eci толык енбеген бала колына карын-даш, калам алса ак кагаз бетш шимайлай бастайды. Алгашкы шыгар-машылык iзденic. Озш езгеге таныту тэciлi. Шимай - сол жагдайдыц cэбилiк децгейдеп хабаршысы. Шимай - сэби cезiмi, рефлексиясы, TinTeH оныц e3i енген элемге кезкарасы» [1] - деген ой айтады. Алгашкы адамдардыц тiршiлiк ету формасынан олардыц тас, саз, агаш, папирус тагы да баска жерлерге калдырган жазба iздeрi хабар бeрiп отыр.
1957 жылы Чикаго университетанщ кызмeткeрi Лео Оппенбейм Вавилондагы бухгалтeрлiк есеп жYргiзу iciнeн хабар бeрeтiн куыс тактайшадагы жазбалармен жумыс icтeдi. К,уыс тактайша немесе конверт, элементтер бойынша сына жазумен жазылган тiзiм, бул бiр кецседен eкiншiciнe ауысу Yшiн кажет болуы мYмкLн. Онда 48 жануар т1збектелген: «21 кой, 6 ургашы козы, 8 кошкар, 4 еркек козы, 6 саулык ешк1, 1 теке, 2 лак» [2, 4 б.]. Ок1тшке орай, казба жумыстары кeзiндe тактайшалар формасы бузылган, алайда есеп жYргiзудiц накты контентшщ болуы сол кездеп шаруашылык, экономикалык есеп-кисап, калалык eмiр салтыныц дэлeлi. Галым птршше, б1здщ дэуiрiмiзгe дeйiнгi 8000-га жуык белг1лердщ пайда болуы ендДр1стщ басталуымен сэйкес кeлeдi [2, 4 б.]. Археологиялык зерттеу жумыстары Чикаго университетанщ зeрттeушici Лео Оппенбеймге жука саздан жасалган жэне эртYрлi пiшiндeргe куйылган, eлшeмi 1-3 см болатын к1шкентай артефакт1лер табуга мYмкiндiк берген. Ец жиi кeздeceт1н сарис, конус, диск, цилиндр жэне тетраэдр тYрлeрi болды. Осылайша галым 1969 жылдыц ортасынан бастап сазды колданудыц ец алгашкы тYрлeрiн зерттей бастаган жэне Yлкeн жет1ст1ктерге жеткен, тыц жацалыктар ашкан. Б1здщ заманымызга дeйiнг1 8000-5000 жылдардагы сазды артeфакт1лeр мYciншeлeрдi, бриткаларды !здеу жумыстарын жYргiзгeн галым «ТYркиядан Израильге дешн жэне Сириядан Ираша дешн усак токендер барлык жерде болды, бул балшык тацбалауыштары аркылы
жазу 6y»m элемде колданылганы белг1лЪ> [2, 6 б.] деген тужырым жасаган. Эр дэу1рдщ ез1нд1к жазба колтацбасы, жазу 1здер1 бар, ол бYгiндe элоктронды жазба 1здер1не ауысуда.
Жазба тарихымен катар эр адамныц дYниeгe келу кYнiнeн, т1пт1 урык ретшде пайда болган сэт1нен бастап ем1рден еткен кYнi сэт1не дей1нг1 аралык оныц автобиографиясы, казакшаласак ем1рбаяны болып табылады. Кептеген танымал тулгалардыц ем1рбаянын жалгастыратын, оныц зерттеулер1н ары карай зерттей тYceтiн шэк1рттер1 болады. Олардыц ем1рбаяндары ез1 адам рет1нде ем1рден сызылса да ici ары карай жалгасын табады. 0м1рбаян жазылуыныц белпл1 б1р катац шарты жок, б1рак жазу барысында белг1л1 б1р ретплж, жYЙeлiлiк пен курылымдык тетштерд сактаган жен. Алайда ем1рбаянда адам ем1ршдег1 мацызды сэттер, алышан б1л1м, кызмет еткен орындар, марапаттар, жет1ст1ктер сынды непзп жагдаяттар кещрек ашылады. Тарихи мацызды тулгалардыц бала кез1ндеп окшаныц оныц кызметше ыкпал ету1 де ем1рбаянда жазылады. К,азак сынды елецге жаны кумар халыкта ем1рбаянды елецмен де ерлеген. Мысалы, Букар жыраудыц «Ай, Абылай, Абылай» деген жыры Абылай ханныц ем1рбаяны бола алады. Онда жырау: Ай, Абылай, Абылай, Сен мен кергенде, Турымтайдай ул едщ. ТYркicтанда жYP едщ, Эб1лмэмбет патшага, К,ызметкер болып тур едщ. К,алтактап жYрiп ^нелтш, Yйciн Теле бидщ ТYЙeciн баккан кул едщ. Сен жиырма жаска жеткен соц, Алтын тугыр Ycтiндe Ак суцкар кустай тYлeдiц. Дэулет кусы конды басыца, К,ыдыр келд1 касыца. Так YЙiнe тYнeдiц, Алыстан тоят тшедщ К,ылышыцды таска бшедщ, Алмаган жау коймадыц, Алган сайын тойладыц, Нэс1б1цд1 жаттан -пледщ [3, 91 б.], - деп ханныцбалалыкшагынанбастапхандыккурган
дэу1рше дешн сипаттап жырлайды. Тагы б1р мысалы рет1нде ел1м1здег1 тыц кадамдардыц б1р1 «100 жаца окулык» жобасы бойынша философ-профессор Нурышева ГYлжихан Жумабайкызы басшылыгымен аударылган Дерек Джонстонныц «Философияныц кыскаша тарихы: Сократтан Дерридага дешн» кттабындагы Рене Декарттыц ем1рбаянында мынандай ерекше сэт бар: «Декарт 8 жасында Ла Флеш иезуит колледжше (каз1р эскери академия) окуга ж1бер1лед1 Бул оку орнында Декарт сег1з жыл болды, логиканы, философия мен математиканы окыды. Б1рак Декарт сэл элжуаз бала-тугын, сол себепт еркелеп, тесекте узагырак жатып алушы ед1 Осындай сэттерде ол ермекшшщ ермекп калай токитынын бакылап, акыры осы зерттеулер1нщ негшнде езшщ эйг1л1 координаталардыц геометриялык принциптерш жасап шыкты [4, 79 б.]. Егер адамныц бала кезшдеп к-эрекеттер1 оныц есейгендеп мамандыгын тацдауына не болмаса жацалык ашуына ыкпал еткен болса, онда ол ем1рбаянда м1ндетп тYрде жазылады. Сол себептен философия пэтн игеру барысындагы философтардыц философиялык проблемаларын карастырмас бурын оныц м1ндетп тYрде ем1рбаянын ыждаhаттылыкпен окып шыгу кажетплш орын алады. 0м1рбаяндагы осындай карапайым окигалар студенттердщ еанде жаксы сакталады.
Сонымен катар, философияда
«философияныц мэцг1л1к сурактары» деген угым бар. Ол сурактарга эр кезецде эртYрлi ой бишндеп адамдар жауап беруге тырысады. Ол сурактардыц накты жауабы жок, оныц болуы да мYмкiн емес. Мэцпл1к сурактарга бер1лген жауаптардыц эр килылыгы мен эр мазмундылыгы сол дэу1рдщ философиялык болмысын, рухани бет-бейнесшен хабар беред1 Сондыктан мэцг1л1к сурактар жауабы эрдайым ашык, эрдайым жауап ^тш турады. Адам ем1ршщ мэт де осы сурактар жауабына саяды.
Адам не Yшiн дYниеге келедД? Адам ем1ршщ мэт бар ма? Бар болса неде? Жок болса неге? ©м1р не? 0л1м не? Осы тектес экзистенциялык сауалдар талай гасырлар
бойы адам когамыныц карапайым адамынан бастап, гулама ойшылдарына дейiн мазалап келе жатыр, олардыц «мэцг1л1к» сурактар аталуы да сондыктан [5, 196 б.].
Философия тарихында «философиялык, автобиография» деген угым бар. Ол -очерктер, колжазбалар, кYнделiк тYрiнде жазылган философиялык eмiрбаяц4ар. Мундай стиль аркылы оны жазган адамныц iшкi жан дYниесiне Yцiлуге, рухани болмысын пайымдауга, eзiн-eзi тануга деген умтылысын ацгаруга болады. Философиядан аса хабары жок адам Yшiн философиялык eмiрбаян кызьщсыз, сэйкесiнше тYсiнiксiз болуы мYмкiн.
Философиялык eмiрбаянныц калып-тасуы eмiрдiц жаца элеуметпк, мэдени, экономикалык жэне саяси децгешн аныктайтын ойлау тэсiлi рет1нде жаца дэуiрде, нактырак айтсак, реформация кезещнде, одан да нактырак айтсак, буржуазиялык жYЙеге кeшу жYзеге асырылган кезде пайда болды. Алгашкы философиялык автобиография М. Монтеньге тиеал^ Ол алгаш рет танымдык процест1ц такырыбы рет1нде адам тулгасы проблемасын гатерш, шындыкты философиялык тургысынан тYсiнуге бетбурыс жасады.
0мiрбаяндык шыгармашылыктыц
зерттелет1н формаларын «философиялык автобиография» феноменше жаткызу критерийi:
- e3m-e3i толык тану жэне ар-ождандык Yлг1де eзге адамдар алдында e3rn-e3i актау;
- eзiн коршаган окигаларды дYниетанымдык тургыдан тану.
- эр Yлгiде шыгармашылыктыц кез келген элемент! (тэж!рибе, рефлексия, Yндеу, нускаулык жэне т.б.) басым, магыналы болады [6]. Философия пэш - барлык мамандыктар Yшiн окытылатын мшдетп пэндердiц 61р1. Бул eте дурыс, эр1 куптарлык шешiм. кэс16и тургыдагы «философиялык автобиографияны» болашак философ-окытушы студенттерге усынуга болады. Ал тeмендег1 тапсырманы кез келген мамандыкта окитын студентке усынуга турарлык. Онда бурын-соцды студент аса ойланбаган
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(138)/2022 183
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
карапайым, б1рак жауабы оцай табылмайтын 4 сурак бершген. Бул жеке жумыс, сондыктан эр студент ез децгешн, осы кезге дешнп алган бш1мш саралап жазу Yшiн YЙ тапсырмасы ретшде беруге болады. Екшш1 нускасы «пре-пост жазба» эдДсш коса пайдалана отырып студенттерге 1 аптада тапсырманы берш студент жазбаларын жинап алып сактап кою, сосын 14-15 аптада дэл осы сурактарды студентерге кайта берш екшш1 жазба мен алдыцгы жазба екеуш салыстыруга болады.
03 тэж1рибемде б1ркатар студенттерде есу процеа байкалады. Прежазбада мен бул суракка ешкашан ойланып керген емеспш деп жай турмыспен шектелген студенттер постжазбада философтардыц афоризмдерш, шыгармаларын аргумент етш белпл1 б1р философиялык ойын тYЙiндeй алатындай дэрежеге жеткен.
Формасы: 250 сезден кем емес эссе сарындас шыгармашылык жеке жумыс. Пре-пост жазба.
Сипаттамасы: «Философиялык автобиография» - жазудыц ец кYрдeлi формаларыныц б1р1 Дегенмен, студенттерд езгеше ойлап, езгеше жазуга жетелейтш философияныц мэцг1л1к сурактарын эрк1м ез1нщ шк1 CYЗгici аркылы етк1зу1 керек.
Тапсырма 1: »Менщ философиям» философиялык автобиография жазу Yшiн:
1. Элемнщ мэт неде?
2. Ом1рщнщ мэш неде?
3. Сен Yшiн ем1р кундылыгы деген не жэне ол неден турады?
4. Болашакта адамзатты не кYт1п тур? деген
4 суракка жеке-жеке жауап жазу кажет. Басты шарт сурактан ауыткымау, ретплшн сактау жэне ез кезкарасыца гана жYгiну.
KYTiAeTiH нэтиже: студенттерд езгеше ойлауга, масштабты ойлантуга икемдеу аркылы топтыц децгешн байкау. Пре-пост жазба аркылы езш-ез1 тексеруге мYмкiндiк беру.
Формасы: жеке жумыс. Философ автобиографиясы.
Тапсырма 2: жогарыда айтылгандай адам тагдырыныц кэабше типзген ыкпалын аныктау. Ол Yшiн тапсырма орындаушы
жуп ек1ден кем емес кез келген дэу1рде ем1р CYргeн, ездерше унайтын философ-ойшылды тацдап алып, оныц автобиграфиясы мен шыгармашылык жетаспктерш зерделеп, арасындагы байланысты аныктайды.
Философ автобиографиясы тапсырмасы-ныц критерийлерк
1. С1з не Yшiн бул философ-ойшылды тацдадыцыз?
2. Тацдалган тулга ем1рбаяныныц айшыкты Yш тусын айкындап керсет1щз!
3. Тацдалган тулганыц ем1рбаяны каншалыктыоныцжем1ст1шыгармашылыгына ыкпал еткенш аныктацыз! Накты аргумент келт1рщ1з!
4. Тацдалган тулга шыгармашылыгыныц ец бшк нYктeciн аныктацыз!
5. Тацдалган тулганыц философия тарихына коскан Yлeciн кыскаша баяндацыз.
Озш-ез1 керсету немесе ез-ез1цд1 алга жетелеу кайрымдылык пен кемектщ ец Yлкeнi, егер бул ic шынайы жасалса, онда оныц нэтижесшщ жем1сп болары анык. Себеб1 адам ез ойлары мен эрекеттер1 туралы ойлашан кезде, адам тулга рет1нде б1рт1ндеп есе бастайды. Адам ез эрекеттер1 туралы ойлана отырып, ез кемш1л1ктер1 мен кател1ктерш ез1 аныктай алады жэне кемш1л1ктерд1 тапкан кезде кшэт езгеден емес езщнен 1здеу процеа жYрeдi. Озщ тапкан ез кемшшштерщдД кабылдау жэне оларды ретке келт1ру немесе жою Yшiн накты шеш1мге келуге Yлкeн ер1к-ж1гер мен батылдык кажет. Сондыктанда гасырлар бойы адамныц 1шк1 ойына туртй болып келе жаткан философияныц мэцг1л1к сурактары студенттщ ез бет1нше жумыс 1стеу1 жэне Yнeмi езше сындарлы сыншы болуына ыкпал етед1
Келеа сабак нускасы «Даналыкка куштарлык: 1зпл1к 1з1мен» деген атауга ие. Адамзат ерте кезден бастап-ак жай сездерден куны бар асыл сездерд ажырата б1лген, мундай сездердщ авторларын «гулама», «данышпан» атап, канатты сездерд1 турмыста кэдеге жаратуга тырыскан. Сез салмагын саралай алатын данышпандардыц аты тарихта калып, олардыц накыл сездер1 карага да, патшага да есиет ретшде кызмет еткен.
Кез келген улттыц eзiндiк бтм-болмысына орай, тeл данышпандары жэне олар айткан накыл шздер1, жинактары бар. Тарихи кезецдерге CYЙенер болсак, алгашкы гылым болып нег1з1 каланган «философия» да «даналыкты CYЮ», «даналыкка куштарлык» сeзiнiц магынасын бередД. Бул ек1 сeздегi мацыздысы -«куштарлык», ягни процесс, аягы жок токтаусыз мэцг1л1к процесс, демек адамныц жаратылыстык касиет1. Студенттерге арналган окулыктарда философия шз1 грек т1л1нен аударганда - даналыкка деген махаббат магынасын б1лд1ред1 [7, 24 б.] дел1нген. «Махаббат» шз1 бул жерде угым рет1нде емес ет1ст1к, 1с-эрекет, ягни куштарлыктыц баламасы рет1нде аныкталып тур. Ал дана шздерд тек данышпандар гана айтады, олай болса дана шздер тек жаксылыкка нег1зделген иг1 ойлар болуга тшс. Екшеленген ерекше магыналы, мэнд жэне мацызды сeздер гана еш умытылмастан, eз кунын жоймастан узак eмiр CYре алады. Аныгырак айтканда, гылым тек даналыкка нег1зделген, адамзатты жаксылыкка жетелер таза, саф болуы тшс. Дана ойлар элем1 eзiндiк б1р купияга, сырга толы, сондыктан да оны Yнемi жадыда жацгыртып, жылдар eткен сайын терецдей берер магынасын жаца заманмен уштастыра зерделеген абзал.
Ежелг1 кытай философиясы даналарыныц бiрiМо-цзыустазайтты:«KlазiргiYлкенадамдар - вандар, гундер халыкты билеп отыр, олар жердщ кожайындары, елд баскарушылар. Егер де олар [елдД] узак сактагысы келсе жэне [бил1кт1] жогалткысы келмесе, онда неге даналыкты кад1рлеуд1 мемлекетт1 баскарудыц непз1 реттнде колданбайды? Даналыкты кадДрлеу мемлекетт1 баскарудыц непз1 екеш кайдан белг1л1? Жауап беремш: егер иг1 жэне даналар акымактар мен тeмендердi баскарса, онда тэрттп патшалык етед1 Ал акымактар мен тeмендер ип жэне даналарды баскаратын болса, онда бYлiк болады» [8, 53-54 б.].
«Философия» шз1 де, философияныц eзi де ежелп гректердщ, ягни эллицдДктердщ аркасында элемге танымал екеш мэл1м. «Жет1 данышпан» атымен тарихта калган сол ойшылдар арасында тамаша б1р ацыз бар.
Ацыз тeркiнi Дельф каласындагы Аполлон кудайыныц храмында кездесш, б1р-б1р1мен танысып, даналык ойларымен алмасу Yшiн жиналган ец акылды жет1 эллиндДктер туралы. Тарихта «жет1 данышпан» деп габше Фалес, Солон, Биант, Питтак, Клеобул, Хилон, Периандр еамдерш атайды, кейб1р мэл1меттер бойынша олар жиырмадай адам болган. Сол кезецде eзi кыска, сeзi аз, б1рак магынасы терец накыл шздщ формасын - «гном» деп атаган. Аталган ерте гректтк данышпандар бас косып, карапайым турмыс, кYнделiкт1 кYЙбiц ттрш^к туралы кыска сентенция жэне афоризмдер берген [9, 199 б.]. Гном - Yлкен магынаныц тогытылган кыскаша аныктамасы, таралымы кец макал-мэтелдер стилше жаткызуга болады. Мысалы, казактыц кeптеген макал-мэтелдер1 Орта Азия халыктарыныц кeпшiлiгiн де мYлдем eзгерт1лмеген немесе азгана eзгерт1лген нускалармен жш кездеседД. К,азак ттндеп астарлы магыналы макал-мэтелдердщ молдыгы сол т1лде сeйлеушi улттыц танымдык децгешнщ терецдшн кeрсетедi. Ягни, макал-мэтелдер халык танымындагы угымдармен т1келей байланысты болып, улттык менталитетт1 танытатын ттлдДк кeрсеткiшi болып табылады [10, 25 б.]. Антика дэу1ршщ канык бояуларыныц б1рш афоризм курайтынын, сол себептен де олардыц кeптiгiн назарга ала отырып, Солонныц «ештеце артык», «купияны аныктык аркылы шеш», Фалест1ц «сыртыцнан сулу болма, 1сщмен эдем1 бол», Бианттыц «^шпен емес сешммен ал», Питтактыц «жакыныцдагы сен унатпайтын ion, eзiц де 1стеме», Клеобулдыц «кeп сeйлеушi емес, гап тыцдаушы бол» [9, 199 б.] деген шздер1 1р1ктелшген екетн непзге алу керек. Себеб1 онда тацдалынган грек гномы тYркiлердiц «^лтепш» сек1лдД мэцплшке таска кашалып жазылып, болашакка тасталган Yндеу сеюлдД жацгырып отырмак. Осы окиганыц аягы, антикалык дананыц б1рше арналган жэне дельфил1к храм Аполлонда жазылган соцгы сентенцияны еске туарешк: «ОзщдД eзiц таны». Гректер Yшiн мацызды болган бул уран Сократтыц ойын оятып кана коймай грек философиясыныц соцгы
неоплатониктерге дешнп базалык кагидасы релш аткарды [11, 26 б.]. Дельфил1к сэуегей «элемде Сократтан аскан акылды адам жок» деп жариялады [12, 199 б.].
Аталынган гномдар б1р караганда аса кундылыгы бар магыналы сездерге уксамайды, жэй ^ндел1кп айтылып жYргeн сездермен тец. Мэселен, Солонныц «купияны аныктык аркылы шеш» гномына талдама жасалык: «купия» жэне «анык» сездерш белпл1 б1р магынада антонимдер деп кабылдауга болады. Демек, ак тYCciз кара тYCтi аныктай алмайтындыгымыз сиякты анык мэл1меттерс1з купияны ашу да мYмкiн емес. Егер купияны ез бетшше жорамалдамай немесе болган жагдайга жэне сол жагдайга катысты адамдардыц мшез-кулкы, келбет!, жYрic-турыcы, тшт турмыс жагдайына орайластыра мэселеш мYлдeм шиелетспрш ж1бермей, нагыз акикат фактшерге CYЙeнe отырып логикалык жYЙeмeн шешуге тырыссак, купияныц непзш ашуга эбден болады. Егер аталган тер1с эр1 оцай жолдардыц б1р1мен ашуга тырыссак, ол белпл1 тулганыц намысына тию1 мYмкiн, кейде тшт ic насырга шауып, мэселе ете ^рделенш, жагдайды аскындырып алу да гажап емес. Осындай мYмкiндiктeр аркасында тYЙмeдeй мэселе тYЙeдeйгe айналып, когамдагы тYрлi децгейл1 1рггк1лер мен кел1спеуш1л1кп тугызады. Мундай мэселелер адамга, когамга, мемлекетке, ултаралык достыкка, т1лге, дшге, тэрбиеге, белпл1 б1р топка жэне т.б. арналуы мYмкiндiг1н ескерген жен. К,орыта келе, купияныц ез1 бYркeлгeн анык жагдайлардан турады, адамныц максаты сол бYркeмeлeрдi ашып, купияны дэл магынасында шешу.
Келес1 Бианттыц «^шпен емес, сетммен ал» гномы сетмнщ кYштeн жогары екенш дэлелдейдД. Бианттыц бул гномы казактыц «б1лект1 б1рд1, б1л1мд1 мыцды жыгар» макалымен магыналас. КYш - белпл1 уакыттыц гана тереш1с1, ол мэцг1л1к емес, сондыктан да «кYшпeн алу» турактылыктыц айгагы бола алмайды. КYш одан да ^штарек табылса, ез1нщ кундылыгын жогалтады, эдепк1 орнын бер1к сактай алмайды, сонымен катар «кYш керсету» кебше эдшетазджт
орнатады. КYш пен акыл эрдайым б1рге болып, YЙлece бермейдД. КYшт1ц максаты жецу, ал жещске жету - жещлктщ нэтижеа. Бул турасында Хаз1рет Элидщ (р.а.) «ашуланбайтын кYштi, элаздшн бшдДрмейтш кшшешл бол» [13] даналыгымен корытуга болады. Сешм - турактылыктыц, берштштщ, имандылыктыц, CYЙicпeншiлiктiц, акылдыц, кайырымдылыктыц феномен! Б1реуге «сешм арту» аркылы ол адамныц жауапкершшшн, укыптылыгын, адалдыгын арттыруга болады. Демек, «сетм» адамдар арасындагы достык, махаббат сынды асыл касиеттерд орната алады, когамда мэдени контекст ретшде кызмет аткарады жэне халыктык кундылыктарды трансформациялау Yрдiciндe урпактар арасын сабактастыра алады.
Ерте грек мэдениетанщ, мифологиясыныц ыкпалы батыс Еуропаныц курылымына
непзделдД. Кене грек мифологиясындагы теизм адам баласыныц ерк1ндш мен бостандыгына кедерг1 келт1рд1. Сондыктан да грек ойшылдары, эс1ресе, грек классиктер1 шыгыстык ш1мд1 YЙрeнiп, оны ез кудайларына карсы кYрecтe колданды. Кешннен бул жYЙe христиандык философияга да езшщ Yлкeн ыкпалын тиг1зд1, жаца философияныц ем1рге келуше тYрткi болды. Батыстыц акыл мен иманды, дш мен гылымды б1р-б1рше кайшы коюы Yлкeн кател1к болды. Шыгыстык ш1мд1 мецгергендер муны жаксы тYciндi жэне оны ез штершде корытуга тырысты. Адамдардыц толыкканды санасы мен ем1рге деген реалды кезкарасы, адамдык касиеттерд жогары коюы мен ултжандылыгы, ец бастысы имандылыгы мен ез мэдениет1не деген курмет барлыгын да калыпка келтаред! Б1з - дала перзенттер1м1з. Дала перзенттер1нщ мынандай б1р дана ережеа бар: «курбакалар арасында езщ де курбакага айналасыц» немесе «езгеге ерсец езщдД жогалтасыц» [14, 79-80 б.]. К,ыпшактар - кец дала секшдД дархан, акылды, енерш1л, кайырымды, ак кещл халык, ягни тарихта аталган «жабайылыктыц» кер1сшше нускасы.
Батыска Yлгi, таусылмас казына, б1л1м мен гылымныц кеш бола б1лген шыгыстык философия мундай мацыздылыкка ислам дДтнщ, жYрeккe уялаган имандылыктыц,
ар тазалыгыныц аркасында жетп десек кателеспейм1з. Ислам дшндеп ец мацызды феномен дш мен гылымныц аса YЙлесiмдi б1рл1кте болуында болып отыр. К,осымша дэлел ретшде мусылмандар арасында кец таралган Мухамедтщ «беактен бештке дешн б1л1м 1здецдер» деген eсиет1мен «тал беактен жер беакке дешн б1л1м 1зде» деген
осы eсиет Yндес парсы макалы. Кез келген дш адамдардыц адаспауына, б1р-б1рше камкорлык жасауына т1келей ыкпал етед1 Демек, гылым да дш тэр1зд1 даналыкка непзделген таза болуы шарт. Дегенмен Синдей Ж. Харрис айткандай «адамдардыц колмен жасаган кейб1р алдамшы акшалары сиякты, акшалардыц да жасаган алдамшы
Кесте 1. Фазалык сауалнама.
ОИЛАНУ ФАЗАСЫ
1 Не ушш б1л1м алуга келдщ?
2 Эм1рл1к устазыц к1м жэне оны калай тацдад^1ц?
3 К,андай эрекет окудан жалыктырып т1пт1 без1нд1р1п ж1беру1 мумк1н?
4 Осы кезге дей1н алган б1л1мщд1 пайдаландыц
ба, кайда, кашан, калай?
5 Кандай эрекет окуга ынтыктырып тшт1 гашык ету1 мумк1н?
6 Бил1кке ие болу уш1н гылымды уйренуге бола ма?
ЭР С¥РАККА жеке-жеке жауаптар
1+4+6 жауаптарын топтастырыцыз
2+3+5 жауаптарын топтастырыцыз
СЫРТКЫ ЖАРНАМА:
«К1м нет 1здейд1, соны табады!» 1-2 минут ойланыцыз!
ЭРЕКЕТ ФАЗАСЫ
7 Тусшбе генщд тус1ну уш1н не 1стеу керек!
8 Тус1н-генщд1 калай быесщ?
9 Кате тус1нген1н;д1 тус1нсец не ктейсщ?
10 Кате тYсiнiгiндi жондеу Yшiн не iстейсiн?
11 Дурыс
тYсiнгенiн д калай тексересщ?
12 Дурыс тYсiнiгiндi озгертес1ц ба?
13 Эзгертуще не себеп?
ЭРЕКЕТ ФАЗАСЫНЫЦ БАРЛЬЖ, С¥РАК,ТАРЫНА РЕТПЛ1П БОЙЫНША ЖАУАП БЕРУ КАЖЕТ
КЕР1 ЭРЕКЕТ ФАЗАСЫ
13 Не озгертт1ц?
12 Дурыс тYсшгенще сетмд1сщ бе?
11 Дурыс тYсiнiк ол кандай тYсiнiк?
10 Дурыс пен катенщ айырмасы кандай?
9 Кате тYсiнiк ол кандай тYсiнiк?
8 ТYсiнген 1мд1 тYсiндiм!
7 ТYсiнбе ген1мд1 тYсiндiм!
КЕР1 ЭРЕКЕТ ФАЗАСЫНЫЦ БАРЛЬЖ, С¥РАК,ТАРЫНА РЕТПЖП БОЙЫНША ЖАУАП БЕРУ КАЖЕТ
СЫРТКЫ ЖАРНАМА:
«К1м кай ес1кт1 ашу Yшiн кагады, ол сол ес1кт1 ашады жэне шше юре алады!» 1-2 минут ойланыцыз!
ДАНАЛЫК ФАЗАСЫ
Жаксылык жасаушылар-
дыц катарынансыц ба?
Жаксылык
сиякты кор1нет1н жамандык болады ма?
Жаксылык даналыктыц синоним1 ме?
ЭзшдД данышпан мын деп есептейсщ бе?
Жаксылыкты барлык адам жасай ала ма?
Барлык жаксылык даналык па?
Жаксылык жасаушылар данышпан ба?
Иэ
Жок Иэ
Жок Иэ
Жок Иэ
Жок Иэ
Жок Иэ
Жок Иэ
Жок
«Иэ» саны:
«Жок» саны:
СЫРТКЫ ЖАРНАМА:
«Не ексец, соны орасыц!» 1-2 минут ойланыцыз!
Барлык фазалардагы жауаптарыцызды корытындылап 150 созден артык емес анализ жасацыз жэне жасаган эрекеттерщзге сырткы жарнама стил1 сынды ек1ден кем емес не озшДздщ ойцыздан, яки озге б1реулер афориз1м жазыцыз!
адамдары болады» [13]. Адамдардыц мундай адамилыкка жат, тер1с касиеттер1 кай заманда болмасын улы жYрeктiлeрдiц, данышпан, гуламалардыц катац сынына ушырап отырган. Нем1стщ ерекше ойлы философы Ф. Ницшенщ «адам жасаган ic-эрекетш кунды етедД; б1рак жасалган ic-эрекет калайша адамды кунды ете алады?» [15, 394 б.] - деген даналыгы таркатылган ойдыц жауабы кпеттес.
Формасы: топтык жумыс. Азгантай топ болса ауызша, Yлкeн топ болса жазбаша орындауга болады.
Тапсырма: темендеп 1-ш1 кесте, б1р формула 1спеттес, сондыктан оны ез тэрт1б1мен булжытпай орындау кажет. Эр сурак нем1рленген жэне ол сурактыц шекеанде керсетшген. Алдымен эр суракка жеке жауап берш, сосын керсетшген нем1рдеп жауаптарды косу керек. К,осындысына редакторлык ецдеу жумысын жYргiзiп, ягни б1р1кт1рш, б1р калыпка келт1ру кажетт1лш бар. Кино арасындагы жарнамага Yзiлгeн секшд сырткы жарнамадагы даналык сездерд окып, б1р-ек1 минуттай ойлануга болады. Ары карай эрекет фазасына етш ондагы сурактарга накты жауап беру кажет. Жещл1рек болу Yшiн б1р тужырымды барлык сурактар бойынша аягына дешн алып шыгу керек. Эр суракка эр турл1 тужырым колдансацыз, аягына дешн ету киындык тугызады. Кер1 эрекет фазасы аркылы эрекетпщзд кер1 карай етш бектщз. Ары карай даналык фазасында «иэ» немесе «жок» жауабын тацдап, тапсырманы корытындылацыз.
Тапсырманы бершген ережесш бузбай орындаган студент ез-ез1мен тшдесе, ез ойларымен арпалыса келе «даналык» угымыныц магынасын тYciнугe тырысады. Философия пэтнш игерудеп «даналыкка куштар болу», «1зг1л1кт1 CYЮ», «1зг1л1к 1з1мен жYPу», адалдык анты» сынды непзг1 принциптерд тYciнeдi. Олай болса киялымызга ер1к берш философияны зэул1м «1зг1л1к YЙi» деп елестетсек, онда оныц мшдетп тYрдe вестибкш, ягни к1рш келгенде адамныц рухын кетерет1н, тацдай кактыратын эсем безендендршген салтанатты к1ре
бер1с1 болады. Вестибюльде философияныц мыцдаган кырлыры irnen самсаган белме ес1ктер1, жогаргы кабаттарга кетершетш баспалдактары турады. Вестибюльдеп ерсшь карсылы жYрiп жYргeн, баскышпен, лифтпен жогары кетершш не тYciп келе жаткан эртYрi адамдарда философияныц эртYрлi проблемаларымен айналысып жYргeн, жет1ст1ктерге жеткен немесе кер1сшше жете алмаган философтар секшд. Олай болса студенттер шыгармашылыгына шек коймай алган б1л1мдер1 мен тусшк-пайымдарына сэйкес философияныц 1зпл1к YЙiн курастыру тапсырмасын беруге болады.
К,иялга ер1к беру Yшiн терещрек тYciнiк беруге болады. «Vestibüle» француз сез1, «алдыцгы» деген магынага ие, «Vestibulum» латын сез1, <^йдщ алдындагы алацкай» [16] деп аударылады. Ек1 сез де б1р магынага саяды дегенмен де ресми аныктамаларда б1ркатар эр саладагы аударма нускалары бершген. Студенттер темендег1 аударма нускаларыныц кез келгенш тапсырма орындау барысында пайдалануга толык мYмкiндiк бар.
a. дэл1з, зал немесе сырткы ес1к пен гимараттыц шк1 кещстш арасындагы белме;
b. жолаушылар вагоныныц соцында жабык к1ребер1с1;
c. дененщ эртYрлi куыстары, мысалы, 1шк1 кулактыц CYЙeк лабиринпнщ орталык куысы немесе оныц курамындагы мембраналы лабиринтик бел1к, атап айтканда, дорба мен жатыр;
d. сол жак карыншаныц кYрeтамыры (аорта) сацылауыныц теменг1 белш;
e. т1стер мен кызыл иектен тыс ауыз куысыныц белш;
f. кол жетамд курс [17].
Аударма магыналары эр саланы камтиды, эс1ресе соцгы нуска ерекше магынага ие. Вестибюльде окыту - бул тыцдаушыларга жумыстыц имитациясын жасайтын ендр1стен кол Yзбeй окыту эд1с1 Бул корпоративтш жYЙeлeр мен клиенттерге кызмет керсетуд т1келей езара эрекеттесус1з жаксы тYciнугe мYмкiндiк беред. Вестибюльде оку дегешм1з — бул непзп аймактан тыс жерде туру немесе кейб1р жагдайларда тшсп дагдылар пайда
болганга дешн жумыс перифериясында жумыс ктеу. Вестибулярлык жаттыгу - бул 1800 жылдары пайда болган еск1 жаттыгу эдДа. Ол адамдарга есте сактауды жатка б1лу Yшiн жэне жумысшылардыц клиенттердщ немесе компьютерл1к терминалдардыц алдына коймас бурын модельденген ландшафттагы мэселелердД шеше алатындыгына коз жетазу Yшiн жумыс ортасыныц факсимильд1 бейнесш усынады. Окытудыц бул эдДа б^кт сауда мен жумыс орындарындагы шэк1рттердДц б1л1м1 мен лауазымдарын алмастырады. Бул жумыс ортасындагы жумыс сапасыныц колайлы болуын камтамасыз етедД. Фойеде окыту бYгiнде мамандандырылган машиналар мен практикалык сабактарды колдануды кажет етет1н салаларда кец таралган. Бул нарыктарга ондДрк, курылыс, инжиниринг жэне эскери келшмшарттар к1редД. Тшсп шараларды сактамау жаракат алуга немесе eлiмге экелет1н накты жагдайга келт1рмес бурын, осы салалардагы кызметкерлердщ осы салалардагы кузыретплшн дэлелдеу1 eте мацызды [18].
«Вестибюль жаттыгуыныц» eзге де тYрлi эдДстер сынды кeптеген артыкшылыктары мен кемш1л1ктер1 болган. Артыкшылыгы - оку орны вестибюлш тура eндiрiстегiдей жабдыктайды, арнайы нускаушы мамандар мен шеберлердД шакыртады, кэаби атмосфера б1л1м алушылардыц тез кабылдауына жэне оз колдарымен жасау аркылы ыкпалды ащруше кeмектестi. Студенттер лезде кер1 байланыска тYсiп мамандар мен окытушыларга сурактар койып, сол жерде проблемаларды талкылай алды. Кемш1лш - окыту эдДсшщ кымбатка тYсуi, эр1 коп уакыт алуы болды. БYгiнгi кYнi бул эдДстщ eзгеше тYрi «дуалды окыту» дамытылуда. Онда студенттер ондДрк орнына барып окиды, тэж1рибе жинактайды, тшт мотивациялык тургыда жалакы да алады.
Формасы: жеке жумыс. Философияныц тарихи кезецдерш не болмаса агымдар, мектептер, тулгалар т.б. нег1здеуге болады. 1зпл1к YЙiнiц вестибюлш сурет салу, макет жасау, цифрлык платформаларды, виртуалды кабыргаларды т.б. пайдалана отырып жасауга болады. Бастысы - логикага сай сипаттамасы болуы шарт.
Тапсырма: Философияныц 1зг1л1к YЙiн салу. Вестибюль аркылы философия кезецдерш, бeлiдерiн, зерттеу багыттарын, тулгалар, агымдар, мектептер т.б. аркылы рэамдеу.
КYтiлетiн нэтиже: студенттердщ киялына ер1к беру аркылы философияныц жалпы болмысын угындыру, логикасын дамыту, пэн кYрделiлiгiн сез1нуге ыкпал ету.
Философиялык ой толгамы орамды студент болу Yшiн к1тап оку машыгын калыптастыру мацызды. Эдеби к1тап коп окыган адамныц турмыстагы сойлеген соз1 эдем1, тша жатык, еспр кулакка жагымды, тYсiнiктi болып келедД. «К1тап адамды тэрбиелейдД» деген кагиданыц дурыс екенш мыц рет дэлелдеуге болады. Эрб1р жазушы озшц тол туындысына жYрегiн, жанын бередД, егер жазушы, жазган дYниесiне оз1 гашык болмаса, онда ол туынды озгелердД де гашык етк1зе алмайды. Кызыкты жазылган к1таптан бас алу киын, ол басынан аягына дешн окырманды жетектеп отырады. К1тап окып отырганда ми оны дереу суреттеуге к1ркедД. Б1р к1тапты он адам окып отырса, оныныц басындагы картинаныц он турл1 болатыны анык. Бул мидыц киялга жYгiнiп, комек сураган сэт1. Киял тез арада оз комепн корсет1п, окылып жаткан кгтаптыц сюжетш фильм кпетп бейнелеп беред1 Бул б1р гажап дYние.
«Эдебиет» созшщ тYбiрi «эдеп», ягни казак тлДндеп тэрт1п, дурыс эрекет, ибалык, сыпайылык, б1л1мдДл1к сынды сан тYрлi магыналарды бойына тогыстырады. Бул создщ шыгу торк1ш араб тглше барып ■преледь «Эдиб» соз1 араб тглшен аударганда «тэрбиел1, окымысты, жазушы, эдебиетшЪ> деген магынаны бередД екен. Мысалы, Ахмет MYri^^ «эдиб» атты косымша жалгаумен б1рге жYредi. Бул жердеп «эдип» - оныц атак-дэрежеа, статусы. Шаригат кагидаларын жан-жакты зерттеп-тануына жэне терец ыДмше сай осы "Эдиб Ахмед" деген курметт атка ие болган. Жалпы «эдиб» деген соз эдепт1 деген магынаны б1лдДредД. Ахмет Ислам дДтн жай гана мецгерш коймай, оныц коркемдшн озшщ к-эрекеттер1мен корсете б1лген [19, 68 б.]. «Араб-татар-орыс» создшнде адаб (Эд) «тэрбие, жаксы мшез» деп аударылады [20,
728 б.]. Мысалы, дэсгYрлi турде ислам дДтн усганагын Едiл-Орал аймагыныц гагарлары мен башкурттары арасында «эдэбсез»угымы кец гаралган. 0здерiн шулы усгаган, гигиена нормаларын сакгамаган, ересекгерге багынбаган улдар мен кыздар осылай агалады. Бул угым «эдэб», ягни адаб, бул жагдайда - балалардыц мiнез-кулык ережелерi. Егер олар нормаларды бузса, онда олар окыгу мен гэрбиелеу процесiнен eiyi керек едi, eйткенi оларда адаб болмаган [21, 54 б.] .
Соган орай жаздым югап, акыма:
Каласац - ал, каламасац - окыма!
Эдиб сeзiн к1м тусшш, каласа,
Ел iшiнде сыйлы болар сол аса!» [19, 98 б.].
Жогарыдагы келтфшген мэлiмеггердi негiзге ала огырып эдебиег сeзi, мекгепгегi окыгылагын эдебиег пэншщ гуп гeркLнi, оныц магынасын гек голыкгырып гур. Эдебиег окыган адам eзiн-eзi гэрбиелейдi, жаксы, кeркем мiнезге ие болады. Эдебиег шз eнерiн зерггейтiн гылым. Эр тшдщ сол тiлдi дэрiпгейтiн сол тшдщ шурайын, ерекшелiгiн кeрсегетiн ол - «эдебиег». Эдебиег - ол кттап. Югапгыц гугынушысы - окырман. Кандай югап окырман кeцiлiнен шыгып кeп сагылымга, сэйкесiнше кыруар каржы гапса, онда оны - «бесгселлер» деп агайды. Карапайым гана агылшынныц «куштЬ> жэне «сагу» деген шздердщ косындысы. Tmii Кембридж сeздiгiнде де карапайым гана «Бестселлер - eге ганымал жэне аса шп мeлшерде сагылагын eнiм» [22] деп жазылып гур. Казiргi галамгор дамыган заманда ешкш югап окымайды, ингернег кiгапгы басып озады деген кауесетгщ жалган екендiгiн 1994 жылы Джефф Безос негiзiн калаган «Amazon» [23] ингернег кттап дукеш дэлелдей алады. 30 жасында Уолл-стригге кiгап саудасы Yшiн жалакысы eте жаксы жумысын гасгаган Джефф Безос казiр планегадагы ец бай адамдардыц бiрi, медиа-магнаг. Безос мектепт eге жаксы окыган, бiтiргеннен кешн Принсгонга окуга тускен. Басгапкыда физика, аргынша информагика мен инженерияга кызыгушыльщ ганыгкан. Присгонды бiтiргеннен кешн Уолл-Стригге жумыс iсгеп журш болашак эйелi, Принсгонныц тYлегi Маккензимен кездестi.
Ол эдебиетп CYЙiп окиды екен, ец CYЙiктi кттапгарыныц бiрi - Кадзуо Исигуроныц «Калган кун» деген югабы. Кейiн Безос оны барлык Amazon гоп-менеджерлерше окуга усышан. 2010 жылы Принсгон стyденттерiмен шйлескен кезде Безос eзiнiц басгыгына кттап дYкенiн кургысы келетiнiндiгiн айгкан сэтшен бeлiскен. Басгыгы Безосгы оргалык саябакга серуендеуге шакырды, идеясын мукияг гыцдап «бул идея, эрине, керемег, бiрак егер ол сен сиякгы жаксы жумысы жок адамга гиесiлi болса, одан да жаксы болар едЬ> деген. Безос бул логикамен кел^е алмай, ойлануга 48 сагаг беруд eтiнген. Сол кездесуде Безос, егер югап дYкенiнен ешгеце шыкпаса, eкiнбейтimн, бiрак ол мулдем гырыспаса, ешкашан eзiн кешiрмейтiнiн айгкан.
Безос бiрiншi болып югап сагу Yшiн мэлiметтер жиынгыгын колдана басгады. Буган дешн кттап дYкендерi мен баспагерлер eз клиенттерi туралы ешкандай акпараг сакгамаган жэне кай югапгар ганымал болагындыгы туралы тYЙсiгiн басшылыкка алган. Безостыц амбициясы югап саудасынан элдекайда алыс болды. Бул гек агаулар мен мэлiмеггердi алудыц гэсiлi, клиенттердi гарту арнасы болды. ^п узамай Amazon кттап дукетнен «бэрiнiц дYкенi» болды. Amazonныц гагы бiр аргыкшылыгы ол югапгарды eз бэсекелесгерiнен арзанга сатты. Буг1нде Amazonныц капиталы 1 трлн $ курайды [24]. Сонымен югап оку адам ушш, эаресе, ендi калыпгасып келе жаткан жасгар уш1н гек рухани гургыдан пайдалы гана емес, мунай, газ, алтын сынды ецбек нарыгындагы мыкты гет1кгермен катар турган бизнес газ!
Формасы: жеке жумыс.
Тапсырма: эрб!р студент eзi осы кезге дешн окыган немесе окып жаткан, тштт болмаса, жацадан окып аякгаган соц Idгабымен бeлiседi. Ягни, аудигорияга 5-10 минут iшiнде оныц жел!сш баяндап бередi.Кeбiне окырмандар авгорга, оныц eмiрбаянына мэн бермейдi. Ал тапсырмада авгордыц eмiрбаянын 61лу мiндеггеледi. Ол сол автор туындысын гезiрек ащруге, авгордыц eмiрi гургысынан карап, галдауга мумк1нд1к бередi. Казак т1л1 мен эдебиег 61л1м беру багдарламасын игерш жаткан студенттерге философиялык
магынасы бшк кгтапты барлык студентке берш ортак талкыга салуга болады. Мысалы, Шыцгыс Айтматовтыц «Ак кеме» повесь
Баяндау критерийлер^
1. К1таптыц атауы, авторы, басылган жылы, баспасы;
2. Автор туралы б1рер соз;
3. Шыгармадагы басты кешпкерлер жэне олардыц сен курастырган портрет1;
4. Басты кешпкерлердщ философиялык тYЙiндi эрекеттер1;
5. Бул шыгармадан озщ Yшiн жасаган философиялык толгам, оз1нд1к корытынды кандай?
КYтiлетiн нэтиже: к1таптыц кинодан басымдылыгы - ондагы режиссер окырманныц оз1. Накты критерийлер аркылы студенттщ не тYсiнгенiн жэне эдеби мэтшге жасаган философиялык пайымын ацгаруга болады, эр1 к1тап окуга итермелейд1
5. Корытынды
«Философия» пэт озшщ басынан откен кYндерiмен, тарихымен терец байланыста. «Философия» пэншщ окытушысы кез-келген философиялык проблеманы студенттерге тYсiндiру Yшiн философия тарихын шолып,
Кесте 2. Багалау рубрикасы.
БаFалау рубрикалары А 100-90 % B 89-75 % C 74-50%
Материалды беру - Ерюн свйлеу1; - Жест, мимика; - Квзбен жумыс, - Сазшщ ыргагы мен -шапшацдыгы; - Даусыныц ест1лу1; - Эз1н-вз1 устауы; - Сырткы тшш - Регламент; - Колем1 Ерюн сойлеп, аудиторияны озше багындыра алады. Дауысы бэр1не ест1лед1, сойлеген эрб1р соз1 тYсiнiктi. Жистукляция калыпты, оз-оз1не сен1мд1. 10 слайдтан артык емес, регламент 5-7 минут, 3 тYCтен артык колданбау. Мэтш 10-20 пайыз. Бейне материалдар колдану мYмкiндiгi, баска да инновациялык артыкшылыктар Сойлеу1нде аздаган 1рюл1с бар, аудиторияны оз1не карата алады, дегенмен дауыс ыргагы динамикалык емес. Сырткы п1ш1н1 педагогикалык стильге сай. Ерюн сойлей алмайды, аудиторияны оз1не карата алмады. Даусынан д1р1л байкалады, оз-оз1не толык сен1мд1 емес. Сырткы тшш педагогикалык стильге сай.
Мазмуны - Материалды игеру1; - Материалдыц толыктыгы; - Эзектмт; - Салыстырмалы талдай б1лу1; - Аудитория децгешн нег1зге алуы; - Материалдарды колдана б1лу1; - Терминология; - Аргументация; - Авторлык библиография; - Курылымы; Материалды толык камтыган, оз1 оны игере алып тур. Материалдыц озект1л1г1не баса назар аударады, аудиторямен контактке тYсе алады. Презантациядагы материалдарды орынды колданады, косымша тыс материалдарды да камти алады. Авторларга токтау аркылы оларга катысты терминдердд, басты идеялар мен мацызды тустарына накты токтала б1лед1. Айтылган ойды аргументация аркылы нег1здеп, корытындылай алады. Авторлардыц идеяларына салыстырмалы талдай жасай алады, аралык байланыс тYзе алады. Материалды толык камтыган, б1рак оны игеруде дайындык аздыгы байкалады. Материалдыц озект1л1г1 анык байкалады, б1рак аудиториядан гор1 материалга коб1рек назар аударады. Косымша материал тым аз, нег1з1нен презентация бойынша сойлейдъ Авторлар мен олардыц идеяларын немесе олар непздеген терминдер арасындагы логикалык байланысты аныктай алмайды. Материал толык камтылмаган, сэйкес1нше оны игеруде де кемш1л1к бар. Матераилдыц озект1л1г1 аукымды, сэйкесшше анык емес. Б1р гана автормен шектелед1. Аргументацияны орнымен колдана алмады. Терминд1 пайдаланганмен оныц кандай магына берет1н1не коц1л болмеген.
¥йымдастырылуы - Максаты мен мшдел; - Логикалык сабактастык; - Мацызды тустарын айшыктау; - Тужырымдамалар; - С1лтемелер; - Безенденд1рудег1 стандарттарды устануы; - К,орытынды; - Ресурстар; Максаты колжепмдд, м1ндеттер1 максаттан туындайды. Презентацияныц эр бет1нде б1р-б1р1мен логикалык байланыс бар. Презентацияныц ец мацызды тусын анык айкындай б1лед1. Тужырымдама, корытынды мен с1лтемелер1 бар. Презентацияны безенденд1руде стандартты катац устанган. Акпараттык ресурстар ресми. Максаты колжет1мд1 б1рак м1ндеттер1нде максаттан ауыткуы бар. Тек корытынды мен алтемеа бар. Безенденд1руде тым кеп тустер колданган, мацызы жок суреттерде орын алган. Акпараттык ресурстары керсетыген. Максаты тым аукымды, сэйкес1нше мшдеттер де орындауга тым киын. Логикалык сабактастык уз1лген, мацызды тустарын ауызша жетк1зуде киналады. Безенденд1руде стандарттан тым алшак. Ресурстар мен с1лтемелер керсеплмеген.
Ил - Идеяныц айкындыгы; - Сезд1кпен жумыс жасауы; - Дикция; - Сез байлыгы; - Сез саптауы немесе сейлеудеп сауаттылыгы; - Регламент Идея айкын, кызык, эр1 эрекетт1. Такырыпка катысты сезд1ктермен жумыс жасаган, дикциясы орнык,ты. Сез байлыгы жаксы, сейлеудеп сауаттылыгы калыпты, жаргон немесе диалект сездер орын алмаган, 1скерл1к стильде. Регламентке толык уйлесл. Уакытты презентацияныц эр тусына дурыс беле алган жэне оны сактай алган. Идеясы айкын, б1рак тым карапайым, эрекетт деуге болады. Сезд1ктермен жумыс жасалган, б1рак толык камтылмаган. Дикциясында аздаган акаулар бар. Эс1ресе терминдерд1 колдану барысында. Регламентке толык уйлест1, дегенмен презентацияныц мацызды тустарына уакыт аз белген. Идея кемесюлеу, толык п1с1п жетымеген идея екен1 назарга тгедь Сезд1кпен жумыс тым нашар. Сез1нде диалект жэне ауызек1 сез тым кеп кездесед1. Артикуляция аксап тур. Регламентке уйлесе алмады, сэйкесшше уакытты белуд дурыс орайластыра аллмаган.
онымен айналыскан мектептерд, агымдарды тулгаларды, олардыц жазган ецбектер1мен сол ецбектердц бYтiн б1р когамга, кезецге тиг1зген ыкпалын, сол ыкпал аркылы езгерген, жацарган адамзат пен оныц ic-эрекеттерш баяндайды. ¥зак та кYрдeлi шолу барысында неб1р теориялар мен жацалыктар, афоризмдер мен терминдер проблема мэтн ашу Yшiн кызмет етед Философияныц кептеген бел1мдер1нщ б1р1 - «б1л1м философиясы». Жалпы окыту философиясы оныц шшде макаланыц непзг1 зерттеу объекпа болып отырган «философия» пэнш окыту философиясы тек б1л1м философиясына тиес1л1 деген сез емес. Окыту философиясыныц аукымы тым кец, миссиясы терец, б1рак б1р-б1р1мен сабактас. Соцгы 10-20 жылдык аралыгында элемдеп оку мен окыту процеа кYрдeлi езгерктерге ушырады, соган сэйкес окыту философиясы да ез багытын бурды. Бул езгер1стер
«философия» пэнш окыту процесше де езшщ ыкпалдылыгын керсетп. Студентт1ц филсофиялык анализ жасай алу децгешн тест аркылы багалау немесе студентт1ц ойын тест сурагы аркылы аныктау бш1мнщ сапасын темендетп. ¥пайлар непз1нде бага кою дэстурге айналганымен, катты сыша ушырады, мундай багалау тапсырудыц тар жолын жасады, мотивацияны бузды, уакытты ысырап етт1 жэне ек1 жакты (окытушы мен студент) стрессп тудырды. Масштабты ой аукымдылыгын математикалык дэлдкке айналдыру пэннщ тартымдылыгын темендетп. Осыган орай, логикалык-танымдык ойындар аркылы студенттщ пэнге деген кызыгушылыктарын арттыру мен пэнд тартымды ету мацыздылыгы артты.
Корыта келе, «философия» пэш окытушысыныцпэндокытуфилософиясыныц непз1 - адалдык, эдлетплш, адамгерш1л1к пен CYЙicпeншiлiк кагидаларынан ажырамайды.
Окытушы оз тарапынан эдепттк корсетш, дурыс пен бурысты YЙретiп, конфликт ситуацияларды реттеп, студенттер мен эрштестерш тшмд жэне бейтарап тыцдап, утымды тустарын колдап, кундылыктарын айкындауы керек. Ол Yшiн окытушы пэнд жYргiзудiц ережесш жасап оны катац устанудыц мацыздылыгын нег1зге ала
отырып, кабылдау мен кeпмэдениеттiлiкке, сондай-ак жанашырлыкка ыкпал еткеш орынды. Кэм1летт1к жаска толган, оз 1сше оз1 жауап беретш студенттщ мшез-кулыкы мен к-эрекетш катац баскару кажетплш жок, алайда аудиторияда оган аса зешн кою аркылы оз мYмкiндiктерiн толык ашу Yшiн комектесуге тырысу мYмкiндiгi бар.
Эдебиеттер тшм1
1 Барифолла Е. Шимай философиясы. - Егемен Казахстан. [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: www. egemen.kz: https://egemen.kz/article/156322-shimay-filosofiyasy. (карастырылган кунi: 02.01.2021).
2 D. Schmndt-Beiat-S. The Origins of Writing. University of Texas at Austin. [Электрон. ресурс]. - 2021.
- URL: https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED244300.pdf. (карастырылган крт: 02.01.2021).
3 Магауин М., Байд1лдаев М. Бес гасыр жырлайды. / М. Магауин, М. Байд1лдаев. - Алматы: Жазушы, 1989. - Т. 1. - 91 б.
4 Джонстон Д. Философияныц кыскаша тарихы: Сократтан Дерридага дей1н / Д. Джонстон. - Алматы: «¥лттык аударма бюросы» когамдык коры, 2018. - 216 б.
5 Нурышева П.Ж. Адам ом1ршщ философиялык мэн1. Философиялык антропология. Мэдениет философиясы. Дш философиясы / П.Ж. Нурышева. - Астана: Аударма, 2006, 19 том. - 483 б.
6 Ковыршина С.В. Философская автобиография как уникальная форма духовной жизни людей. [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https://superinf.ru/. (карастырылган KYнi: 02.01.2021).
7 Иманбаев А.А. Философия. Эд1стемел1к нускаулар, такырыптарга кыскаша мэл1меттер, логи-калык-курылымды кестемелер, бакылау тапсырмалардыц жиынтыгы / А.А. Иманбаев. - Тараз: Тараз университет^ 2018. - 437 с.
8 Нурышева П.Ж. Философия тарихы. / П.Ж. Нурышева. - Алматы: «Зият Пресс», 2005. -180 б.
9 Кононенко Б.И. Культурология в терминах, понятиях, именах / Б.И. Кононенко. - Москва: 1999.
- 405 с.
10 Дина Д.Б. Казак плшдеп макал-мэтелдердщ танымдык прагматикалык аспекла: ф.г.к. дисс. колжазбасы. 10.02.02. - Алматы, 2002. - 110 б.
11 Реале Дж., Антисери Д. Батыс философиясы: бастауынан бугiнгi KYHге дейш. / Дж. Реале, Д. Антисери. - Алматы: 2012. - 628 б.
12 Кенни Энтони. Батыс философиясыныц жаца тарихы, 1-том, Антика философиясы / Э. Кенни. -Алматы: «¥лттык аударма бюросы» когамдык коры, 2018. - 408 б.
13 Элмейтш осиеттер. [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https://islam.kz/kk/articles/sozsarasy/ olmeitin-osietter (карастырылган KYнi: 02.01.2021).
14 Аджи М. Полынь половецкого поля / М. Аджи. - Москва, 1994. - 455 с.
15 Ницше Ф. Посмертные афоризмы / Ф. Ницше. - Минск: Попурри, 1999. - 462 с.
16 Этимологический онлайн-словарь русского языка [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https:// lexicography.online/etymology/. (карастырылган кунi: 02.01.2021).
17 Определение вестибюля [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https://www.merriamwebster.com/ dictionary/vestibule (карастырылган KYнi: 02.01.2021).
18 What Is Vestibule Training? [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https://www.reference.com/business-finance/vestibule-training (карастырылган ^m: 02.01.2021).
19 Иугiнеки А. Акикат сыйы. ТYПнусканыц фотокош1рмес1, транскрипциясы, прозалык жэне поэ-зиялык аудармасы / А.Иугiнеки. - Алматы: Былым, 1985. -152 б.
20 Арабо-татарско-русский словарь. - Казань: Иман, 1993. - Т. 2. - 853 с.
21 Якупов М.Т., Шутова Н.С. Адаб как нравственный компонент исламской культуры // Ислам и культура. - 2012. - № 2. - С. 54-57.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(138)/2022 193
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
22 Cambridge University Press. Meaning of bestseller in English [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/bestseller. (карастырылган куш: 02.01.2021).
23 1996-2021 Amazon.com.Inc. [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https://www.aboutamazon.com/ (карастырылган куш: 02.01.2021).
24 Авдеева А. Книжный червь. История успеха Джеффа Безоса [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https://www.forbes.ru/milliardery/366913-knizhnyy-cherv-istoriya-uspeha-dzheffa-bezosa (карастырылган куш: 02.01.2021).
Гулхан Б. Нурадин
Таразский региональный университет имени М.Х.Дулати, Тараз, Казахстан Философия преподавания дисциплины «Философия»
Аннотация. Сегодня обучение — это не просто действие, которое передается путем представления и изложения доказательств и информации от одного человека к другому, а, наоборот, предоставление каждому обучающемуся возможности строить свое собственное, опираясь на наши практические знания и опыт понимания мира. Чем больше у обучающегося опыта, тем больше у него мотивации к изменениям и развитию. Философия - фундамент основ и принципов человеческого бытия, система разработанных учений о смысловых характеристиках отношений человека к природе, обществу и духовной жизни, особая форма познания мира и философия его обучения, стремящаяся через рациональные средства к построению обобщенной картины мира и определению роли человека в ней. В статье предлагаются индивидуальный образовательный опыт для студентов, осваивающих образовательную программу по направлению «Философия» и студентов, обучающихся по другим образовательным программам, варианты учебных занятий в соответствии с учебной программой и апробированные контекстные факторы. Данные практики помогли упростить индивидуальные учебные процессы и сделать дисциплину более привлекательной для студентов нефилософов. И самое главное, этот опыт служит глубокой цели - привитие мудрости и добра, истины и честности, популяризация наших национальных ценностей через овладение студентами философией. Кроме того, это помогает развить у студентов чувство значимости жизни, непрестанное стремление к успеху, неиссякаемое и неисчерпаемое мастерство усвоения жизненных уроков, таких как отсутствие страха перед ошибками на пути к инновациям.
Ключевые слова: философия обучения; философская автобиография; след добродетели; пре-пост письмо; фаза созерцания; фаза действия.
Gulkhan В. Nuradin
M.H. Dulati Taraz Regional University, Taraz, Kazakhstan Philosophy of teaching the discipline «Philosophy»
Abstract. Today, learning is not just an action that is transmitted by presenting and describing the evidence and information from one person to another, but, on the contrary, giving each student the opportunity to build their own, based on our practical knowledge and experience of understanding the world. The more experience the students have, the more motivation they have for change and development. Philosophy is the foundation of the bases and principles of human existence, a system of developed teachings on the semantic characteristics of human relations to nature, society, and spiritual life, a special form of cognition of the world and the philosophy of its teaching, striving through rational means to build a generalized picture of the world and determine the role of man in it. The article offers an individualized educational experience for students mastering the educational program in the direction of «Philosophy» and students studying in other educational programs, options for training sessions in accordance with the curriculum, and tested contextual factors. These practices have helped to simplify individual learning processes and make the subject more attractive when conducting the discipline «philosophy» for non-philosophy students. And most importantly, this experience serves a deep purpose -instilling wisdom and goodness, truth and honesty, popularization of our national values through
mastering philosophy by students. In addition, it helps to develop students' sense of the importance of life, the incessant pursuit of success, inexhaustible mastery of life lessons, such as the need not to be afraid to make mistakes, striving for innovation.
Keywords: the philosophy of learning; philosophical autobiography; the trace of virtue; the scripture; the phase of contemplation.
References
1 Esim G. Shimai filosofiasy [The philosophy of the line], Available at: www.egemen.kz: https://egemen. kz/article/. [in Kazakh], (accessed 02.01.2021).
2 Denise Schmndt-Beiat-S. The Origins of Writing. The University of Texas at Austin. Available at: https:// files.eric.ed.gov/fulltext/ED244300.pdf. (accessed 2.01.2022.)
3 Magayin M., Baidildaev M. Bes gasyr jyrlaidy [five centuries sing], (Jazyshy, Almaty, Vol. 1, 91 p.). [in Kazakh].
4 Djonston D. Filosofianyn qysqasha tarihy: Sokrattan Derridaga deiin [A brief history of Philosophy: From Socrates to Derrida], («Ulttyq aydarma búrosy» qogamdyq qory, Almaty, 2018, 216 p.), [in Kazakh].
5 Nurysheva G.J. Adam ómirinirt filosofialyq máni. Filosofialyq antropologia. Mádeniet filosofiasy. Din filosofiasy [The philosophical meaning of human life. Philosophical anthropology. Philosophy of culture. Philosophy of religion]. (Audarma, Astana, 2006, Vol. 19, 483 p.), [in Kazakh].
6 Kovyrshina S.V. Filosofskaya avtobiografiya kak unikal'naya forma duhovnoj zhizni lyudej [ Philosophical Autobiography as a Unique Form of People's Spiritual Life], Available at: https://superinf.ru/. [in Russian], (accessed 02.01.2022).
7 Imanbaev A.A. Filosofia. Ádistemelik nusqaylar, taqyryptarga qysqasha málimetter, logikalyq-qurylymdy kestemeler, baqylay tapsyrmalardyn jiyntygy [Philosophy. Methodological recommendations, brief information on topics, logical and structured tables, a set of control tasks], (Taraz yniversiteti, Taraz, 2018, 437 p.), [in Kazakh].
8 Nurysheva G.J. Filosofia tarihy [History of Philosophy], («Ziat Pres», Almaty, 2005, 180 p.), [in Kazakh].
9 Kononenko B.I. Kul'turologiya v terminah, ponyatiyah, imenah [Cultural studies in terms, concepts, names], (Moscow, 1999, 405 p.), [in Russian].
10 Dina B. Qazaq tilindegi maqal-mátelderdirt tanymdyq pragmatikalyq aspektisi. f.g.k. diss. qoljazbasy [Cognitive pragmatic aspect of Proverbs and sayings in the Kazakh language. Ph.D. diss. manuscript]. Almaty, 2002, 110 p., [in Kazakh].
11 Reale Dj., Antiseri D. Batys filosofiasy: bastayynan búgingi kúnge deiin [Western Philosophy: from its origins to the present], (Almaty, 628 p.), [in Kazakh].
12 Kenni E. Batys filosofiasynyn jana tarihy, 1-tom, Antika filosofiasy [Modern history of Western philosophy, Volume 1, philosophy of antiquity], («Ulttyq aydarma búrosy» qogamdyq kory, Almaty, 408 p.), [in Kazakh].
13 Ólmeitin ósietter [Immortal Commandments], Available at: https://islam.kz/kk/articles/. [in Kazakh], (accessed 02.01.2022).
14 Adzhi M. Polyn' poloveckogo polya [Wormwood of the Polovtsian field], (Moscow, 1994, 455 p.), [in Russian].
15 Nicshe F. Posmertnye aforizmy [Posthumous aphorisms], (Popurri, Minsk, 1999, 462 p.), [in Russian].
16 Etimologicheskij onlajn-slovar' russkogo yazyka [Etymological online dictionary of the Russian language], Available at: https://lexicography.online/etymology/. [in Russian], (accessed 02.01.2022).
17 Opredelenie vestibyulya [Definition of the lobby, Available at: https://www.merriamwebster.com/ [in Russian], (accessed 02.01.2022).
18 What Is Vestibule Training? Available at: https://www.reference.com/business-finance/vestibule-training (accessed 02.01.2022).
19 iYgineki A. Aqiqat syjy. Tupnusqanyn fotokoshirmesi, transkripciyasy, prozalyq zhane poeziyalyq audarmasy [The gift of truth. Photocopying, transcription, prose, and poetry translation of the original], (Qylym, Almaty, 1985, 152 p.), [in Kazakh].
20 Arabo-tatarsko-russkii slovar' [Arabic-Tatar-Russian dictionary], (Iman, Kazan', 1993, Vol.2, 853 p.), [in Russian].
21 Yakupov M.T., Shutova N.S. Adab kak nravstvennyi komponent islamskoi kul'tury, Islam i kul'tura [Adab as a Moral Component of Islamic Culturero Islam and Culture.]. 2012. No. 2. P. 54-57, [in Russian].
22 Meaning of bestseller in English. Cambridge University Press. Available at: https://dictionary. cambridge.org/dictionary/english/bestseller. (accessed 02.01.2022).
23 1996-2021 Amazon.com, Inc. Available at: https://www.aboutamazon.com/.(accessed 19.11.2021).
24 Avdeeva, A. Knizhnyj cherv'. Istoriya uspekha Dzheffa Bezosa [Bookworm. The success story of Jeff Bezos], Available at: https://www.forbes.ru/milliardery/366913-knizhnyy-cherv-istoriya-uspeha-dzheffa-bezosa. [accessed 19.11.2021), [in Russian].
ABTop^ap Typa^bi M9^iMei:
Hypadun ryAxan EoAam^bisbi - ^m^oco^m.« FBMBiMgapBmB^ KaHgngaTBi, KayBiMgaCTBipBMFaH npo^eccop, M.X. ^y^aTM aTBmgaFBi Tapa3 e^p^iK yнмверсмтетiнiц «^m^oco^ma ^aHe caacaTTaHy» Ka^egpacBmB^ go-цeнтi. Tapa3, K,a3a^cTaH.
Gulkhan Nuradin Bolatkyzy - Candidate of Philosophical Sciences, Associate Professor of Department of Philosophy and Political Science, M.H. Dulati Taraz Regional University, Taraz, Kazakhstan.
