Научная статья на тему 'МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИ ПАХТАНИНГ ТОЛА СИФАТИ ВА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ'

МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИ ПАХТАНИНГ ТОЛА СИФАТИ ВА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
ғўза / пахта толаси / ҳосилдорлик / минерла ўғит / азот / фосфор / калий / чигит / нав.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Парпиев Ғ.Ғ., Ғайратов О.Ғ.

Пахта толасининг сифат кўрсаткичлари навнинг биологик хусусиятларидан келиб чиқиб фарқланибгина қолмай унинг етиштириш агротехникасига ҳам боғлиқ бўлади. Яъни, парваришланаётган ғўза ўсимлиги иссиқсевар ўсимлик ва кўп агротехник тадбир талаб этадиган экин ҳисобланиб, уни етиштириш учун сифатли культивация, етарли сув ва озуқа талаб қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИ ПАХТАНИНГ ТОЛА СИФАТИ ВА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ»

МИНЕРАЛ УГИТЛАРНИ ПАХТАНИНГ ТОЛА СИФАТИ ВА ХОСИЛДОРЛИГИГА

ТАЪСИРИ 1Парпиев F.F., 2Гайратов O.F.

1 Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти, катта укитувчи 2Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти, талаба https://doi.org/10.5281/zenodo.11184982

Аннотация. Пахта толасининг сифат курсаткичлари навнинг биологик хусусиятларидан келиб чициб фарцланибгина цолмай унинг етиштириш агротехникасига щм боглиц булади. Яъни, парваришланаётган гуза усимлиги иссицсевар усимлик ва куп агротехник тадбир талаб этадиган экин щсобланиб, уни етиштириш учун сифатли культивация, етарли сув ва озуца талаб цилинади.

Калит сузлар: гуза, пахта толаси, уосилдорлик, минерлаугит, азот, фосфор, калий, чигит, нав.

Мамлакатимиз мустакилликка эришганидан кейин Республикамиз биринчи Президенти И.А.Каримов кишлок хужалигига, хусусан пахтачиликка катта эътибор бериб, уни тубдан ислох килишни Давлат сиёсати даражасига кутарди. Юртбошимизнинг 2010 йилда ^оракалпогистон Республикасида сузлаган нуткларида алохида таъкидлаб утганларидек "хар бир вилоятнинг тупрок-иклим шароитларига мос булган гуза навларини яратиш ва уларни узига хос агротехнологияларини ишлаб чикиш" каби устувор вазифаларни селекционер олимлар ва мутахассислар олдига куйдилар.

Пахтачилик халк хужалигининг саноат тармокларини ривожлантириш учун кимматбахо хом-ашё манбаи булиб хизмат килади. Пахта асосан толаси учун етиштирилади. Пахта толаси айни пайтда тукимачилик саноатида маиший ва техника максадларда фойдаланиб келинаётган синтетик толаларга караганда анчагина афзаллик томонлари мавжуд.

Гузадан мул хосил етиштириш ва тезпишарлигини ошириш гузани тарбиялаётган тупрок-иклим шароитларига ва навнинг биологиясига богликдир.

Маълумки, унумдор тупрок ва об-хаво гузанинг усиш, ривожланишига кулай булса, керакли агротехнология, мелиоратив тадбирлар уз вактида килинса мулжалланган хосилни етиштириш мумкин.

Гузанинг вегетация даврида кечаётган физиологик жараёнлар ва уларга таъсир киладиган ташки омилларни тугри бошкариш унинг усиб ривожланишига, хосилдорлигига ва хосил сифатига ижобий таъсирини курсатади.

Тажриба 6 та вариант, 3 та такрорланишда олиб борилди. Тажрибада Ташкент вилояти учун истикболли С-6541, Андижон-36 ва янги "Султон" навларининг икки хил угит меъёрларида N-180 кг/га, P2Ü5—130 кг/га, K2Ü-90 кг/га ва N-220 кг/га, P2O5 -150 кг/га, K2O-110 кг/га да урганилди.

Бугунги кун амалиёти шуни курсатадики, яъни факат янги истикболли ва хар томонлама кучли навни ишлаб чикаришга жорий этиш хисобига 30 % гача кушимча хосил олиш мумкин. Булардан ташкари, навга хос агротехника куллашда адашишга йул куймаслик сув ва озика меъёрларига эътибор берилиши катиян талаб этилади. Дунёда пахта асосан толаси учун етиштирилади. Шундай экан албатта толанинг хосилдорлигига эътибор берилиши бу олинаётган даромадга, самарага эътибор деб хисоблаймиз. ^айси йуллар

билан тола хосилини ошириш мумкин деган саволларга албатта куплаб тадкикотлар утказиш, изланишлар олиб бориш оркали эришилади.

Хорижий ва Ватанимиз коллекциясида сакланаётган намуна хамда навлардан фойдаланиш янги тезпишар, серхосил, тола сифати жахон андозаси талабларига жавоб берадиган гуза навларини яратиш имконини беради. Бошлангич манбаларни тугри танлаш ва улардан селекция услубларидан фойдаланилган холда янги тизмалар ва навларни яратиш хамда ишлаб чикаришга жорий этиш билан бирга уларни сув ва озука меъёрларига талабини хам урганиш пахтачиликни ривожлантиришнинг яъни тола хосилдорлигини оширшни энг мухим омиллардан бири хисобланади.

Тажрибани олиб боришдан максад хам Тошкент вилояти шароитида экилаётган гуза навларини озука меъёрларига талабини тола сифат курсаткичлари ва хосилдорлик курсаткичларига боглик холда урганилди.

Тупрок унумдорлигини оширувчи чораларни куллаш, аввало унинг холатини саклаб колиш мухим ахамиятга эгадир. Ирригация эрозиясига чалинган ерлардан юкори хосил олиш учун бу тупрокларни унумдорлигини саклаш ва ошириш энг долзарб масала хисобланади. Тупрокдаги чиринди (гумус) тупрок хосил булишда унинг агрокимёвий, агрофизикавий, микробиологик хоссаларини яхшилашда мухим урин тутади. Гумус тупрокнинг механик таркибидаги заррачаларни бир-бири билан ёпиштириб, макро ва микроструктураларни (донадорлигини) купайтиришда асосий уринлардан бирини эгаллайди. Донадорлик эса тупрокнинг хажм массаси, сув, хаво, микробиологик, озика тартиб белгилайди. Азотнинг усимлик хаётидаги урни жуда куп олимлар томонидан урганилгани маълум. Бу хусусида факат азот тугрисида баён этган баъзи бир мулохазаларга кискача тухталмокчимиз.

Азот оксил, нуклеин кислотаси, хлорофил, липоидлар ва ферментлар таркибига кирадиган элементдир.

Азот хаётда икки хил - газ холатда (атмосферада N2) хавонинг 80 % ташкил этиб, уни усимлик хаводан узлаштира олмайди, уни факат азотобактер ва кластридум, баъзи бир сув утлари, бактеридлар хаводан узлаштириши мумкин;

Иккинчи холати тупрокда маъдан ва органик шаклда учрайди ва улар юкори табакадаги усимликлар учун асосий озика манбаси хисобланади.

Усимликни усиб ривожланиши, хосил туплаши ва пишиши, албатта уларни парваришлашдаги озука меъёрларига бевосита богликдир. Навларни усиб ривожланишида сугориш ва маъдан угитларнинг меъёрининг макбул меъёрида булиши мухим ахамият касб этади.

Тажрибада экилган гуза навларини усиб ривожланишини кузатганимизда назорат (С-6541) га нисбатан усиб ривожланиши N-180 кг/га; Р- 130 кг/га; К- 90 кг/га меъёрида кулланилган вариантларда навларнинг бир биридан унчалик фарки сезилмади. 01.06. куни утказилган кузатувда N-180 кг/га; Р- 130 кг/га; К- 90 кг/га меъёрида назорат (С-6541) вариантда гузанинг буйи уртача 17,7 см булган булса, N-220 кг/га; Р-150 кг/га; К-110 кг/га меъёрида кулланилганда усимлик буйи 18,9 см яъни, угит меъёрларида бироз фарки булганлиги кузатилди.

Усув даврининг кейинги кузатувларида ушбу конуният янада яккол куринди. Масалан, 1.09. кузатув муддатида N-220 кг/га; Р-150 кг/га; К-110 кг/га; меъёрда кулланилганда С-6541 гуза навида усимликнинг буйи уртача 80,3 см, хосил шохлари 12,8 дона, кусаклар сони эса 8,7 донани ташкил килган булса, Андижон-36 ва Султон гуза

навларида мутаносиб равишда 81,9-80,7 см, 13,8-13,0 дона, 8,9-8,8 дона булди. Бунда хар иккала угит меъёрида хам навлар орасида Андижон-36 ва Султон гуза навларида барча кузатув натижаларида юкори булганлиги кузатилди (1-жадвал). 1-жадвал

Гуза навларининг усиб ривожланиши

Чи

№ Навла р Угит меъёр Усимлик буйи, см н бар ги, Х,осил шохлари, дона Шонал ар дона Гу ли, до на Кусакл ар сони, дона Шунд ан очилг ани,

номи лари дон а дона

1. 1. 1. 1. 1.0 1. 1. 1. 1. 1. 1.0 1. 1. 1.09

06 07 08 09 6 07 08 09 07 08 8 08 09

1 N-

180, 17 35 65 78 6.3 6. 10 12 6. 8. 2.3 4. 8. 4.4

P-130, .5 .6 .8 .9 6 .1 .5 7 3 1 3

С- K-190

2 6541 N-

220, 18 37 66 80 6.5 6. 10 12 6. 8. 2.5 4. 8. 4.6

P-150, .9 .6 .9 .3 9 .3 .8 9 6 3 7

K-110

3 N-

180, 17 34 64 79 6.4 6. 10 12 6. 8. 2.3 4. 8. 4.4

Анди P-130, K-190 .6 .6 .9 .1 7 .0 .7 8 3 2 5

4 жон-36 N- 220, 19 37 68 81 6.7 6. 10 13 7. 8. 2.5 4. 8. 4.7

P-150, .8 .1 .3 .9 9 .8 .8 0 7 6 9

K-110

5 N-

180, 17 34 64 78 6.4 6. 10 12 6. 8. 2.3 4. 8. 4.1

P-130, .6 .1 .7 .6 6 .0 .6 8 4 2 3

Султо K-190

6 н N-

220, 19 36 67 80 6.6 6. 10 13 6. 8. 2.6 4. 8. 4.5

P-150, .4 .0 .3 .7 8 .6 .0 9 8 5 8

K-110

Кузатув натижаларини тахлил килганимизда навлар орасида бир биридан кескин

даражада фарк булмади. Лекин, угит меъёрларида сезиларли фарк булганлиги кузатилди. Яъни, С-6541, Андижон-36 ва Султон гуза навларида 01.09. кузатув муддатида N-180 кг/га; Р- 130 кг/га; К- 90 кг/га меъёрида кулланилганда усимлик буйи уртача 78,9-79,1-78,6 см, хосил шохи 12,5-12,7-12,6 дона, кусак сони 8,3-8,5-8,3 дона булган булса, N-220 кг/га; Р-150 кг/га; К-110 кг/га; меъёрда кулланилганда бу курсаткичлар 80,3-81,9-80,7 см, 12,8-13,813,0 дона, 8,7-8,9-8,8 донага тенг булганлиги кузатилди.

Гузанинг мева тугиш (1.08) ва пишиш (1.09.) даврида вариантлар орсидаги фарк бир мунча сезиларли булди. 1 августда С-6541 гуза навида 1, 2-вариантларда гузанинг буйи 65,8-66,9 см, хосил шохи эса 10,1-10,3 донани , шоналари сони 8,3-8,6 донани, гули 2,3-2,5

донани, кусаклари эса 4,1-4,3 донани ташкил этган булса, N -220 кг/га; Р -150 кг/га; К -110 кг/га; угит меъёрлари кулланилган 2-4-6- вариантларда гуза навларини буйи, хосил шохи сони, шоналар сони, кусаклар сони нисбатан юкори булган булса, айникса Андижон-36 ва Султон гуза навларида кусаклар сони 4,7-4,5 донани ташкил этди.

Усиб ривожланишни "Султон" навида кузатганимизда назоратга нисбатан N -180 кг/га; Р -130 кг/га; К -90 кг/га; угит меъёрлари кулланилган вариантларда унчали катта фарк сезилмади. "Султон" навининг тажрибадаги "Андижон-36" навидан усиб ривожланиши, хосил элементлари барча вариантларда камрок эканлиги кузатилди. 1 сентябрда кусакларнинг очилиши N -220 кг/га; Р -150 кг/га; К -110 кг/га; угит меъёри кулланилган 6 вариантда 4,5 донани ташкил этган булса, 5 вариантда эса 4,1 донани яъни 0,4 донага камайганлиги кузатилди.

Тажриба натижаларидан хулоса килиши мумкинки, "Андижон-36" гуза нави "Султон" ва С-6541 навига нисбатан усиб ривожланиши юкори булган. Лекин гуза навларида кусаклар сони буйича кескин узгариш булмаган. Энг юкори курсатгич N -220 кг/га; Р -150 кг/га; К -110 кг/га; меъёрларда кулланилган вариантларда "Андижон-36" навида 4-вариантда 8,9 дона, "Султон" навида эса 6- вариантда 8,8 донани ташкил этган булиб, кусакларнинг очилиши хам N -220 кг/га; Р -150 кг/га; К -110 кг/га; угит меъёрлари кулланилган 2-4-6 вариантларга нисбатан камрок булганлиги кузатилди.

35,0 34,0 33,0 32,0 31,0 30,0 29,0

33,8

32,3 32,4

-317

32,0

C-6541

Султон

□ N-180, P-130, K-90

□ N-220, P-150, K-110

1-расм. Гуза навларининг пахта х,осилдорлиги, ц/га. 2011 йил.

Тажрибамизда экилган гуза навлари уртапишар навлар каторига кириб 70 % хосилини 1-теримда териб олишга эришилди. Х,осилдорлик маълумотларини тахлил килганимизда N-180, P-130, K-190 меъёрларда кулланилган вариантларда С-6541 гуза навида уртача 31,1 ц/га ни, Андижон-36 навида эса 32,4 ц/га, Султон навида 32,0 ц/га ни ташкил этди. Угит меъёрига нисбатан 1,2-1,5 ц/га фарк килди.

NPK 220, 180, 110 угит меъёри кулланилган вариантларда навларга мос равишда 32,3-33,8-33,5 ц/га ни ташкил килди. Гуза налври уртасида энг юкори хосил Андижон-36 навида уртача 33,8 ц/га ни ташкил этган булса, ундан кейинги уринда Султон навидан 33,5 ц/га гача пахта хосили олинганлиги аникланди (1-расм).

Ушбу тажрибада олинган натижаларга асосланган холда шу каби тадкикотлардан кейинги йилларда олиб борилган олимларнинг А.Авлиёкулов, Н.Ражабов (2010), Б.Хофизов (2009) изланишларида хам гуза навлари буйича С-6541 гуза навига нисбатан

Андижон-36, С-6524 ва шу каби гуза навларида юкори хосил яъни, 1,5-2,0 ц/га гача кушимча пахта хосили олинган.

Х,ар иккала угит меъёрида хам С-6541 навига нисбатан Андижон-36 навида 1,3-1,5 ц/га, Султон навида 0,9-2,4 ц/га га юкори пахта хосили олинди.

Тажрибадаги пахта хосили буйича олинган натижаларидан хулоса килиш мумкинки, тажрибанинг бошида яъни гуза навларининг усув давридаги кузатувларда номоён булган конуниятларга пахта хосилини салмогида хам угит меъёрларига ва гуза навларига боглик холда мос келганлиги яна бирбор аникланди.

Тажрибада вариантлар буйича олинган энг макбул натижалар угит меъёри N220, Р150, К110 кулланилган вариантларда юкори хосил олинган булса, гуза навлари уртасида Андижон-36 ва Султон навларида С-6541 навига нисбатан купрок пахта хосили териб олинди.

Тажрибада экилган гуза навларининг хосилдорлигини кузатганимизда Андижон-36 нави экилган вариантларда уртача хосилдорлик 33,8 ц/га, Султон нав экилган варинтларда уртача хосилдорлик 33,5 ц/га.ни яъни, Андижон-36 навидан 0,3 ц/га кам булганлигини курсатади.

Тадкикотлар натижаларидан хулоса килиш мумкинки, угит меъёрларини усимликни усиши ривожланишига таъсири юкорилиги яна бир бор уз исботини топди. Айникса, Андижон-36 ва Султон гуза навлари баргларининг йириклиги ва сатхининг катталиги билан хам ажралиб турди.

Тадкикот натижаларини тахлил киладиган булсак, тажрибада урганилган угит меъёрларига мос равишда С-6541 гуза навида 1000 дона чигит огирлиги 119,3-119,5 г булган булса, Андижон-36 навида 115,8-117,0 г, Султон гуза навида эса 119-120 грамм булганлиги аникланди. Бунда 1000 дона чигит вазни буйича С-6541 ва Султон гуза навларида юкори булганлиги кузатилди (2-жадвал).

Андижон-36 гуза навида эса 1000 дона чигит вазни иккала угит меъёрларида хам С-6541 ва Султон гуза навларидан пастрок булди.

2- жадвал

Озука меъёрларининг тола х,осилдорлигига таъсири.

№ Навлар Угит меъёрлари 1000 дона чигит вазни, г Пахта хосили, ц/га Тола чикиши, % Тола хосили, ц/га

1 С-6541 N-180, P-130, K-90 119,3 31,1 36,0 11,2

2 N-220, P-150, K-110 119,5 32,3 38,5 12,5

3 Андижон-36 N-180, P-130, K-90 115,8 32,4 38,5 12,4

4 N-220, P-150, K-110 117,0 33,8 38,6 13,0

5 Султон N-180, P-130, K-90 119,0 32,0 35,5 11,3

6 N-220, P-150, K-110 120,0 33,5 36,1 12,1

Тадкикотлардан олинган натижаларни тахлил килар эканмиз тола хосилдорлиги албатта хохлаймизми йукми пахта хосилдорлиги билан тола чикиши каби курсаткичларидан келиб чикди.

Ушбу тажрибани утказишдан максад хам етиштирилаётган пахтанинг тола чикишини яъни тола хосилини оширишга каратилди.

Тадкикотларда олинган, урганилган маълумотларни тахлил килсак С-6541 гуза навида хар иккала угит меъёрига мос равишда пахта хосили 31,1-32,3 ц/га ни, тола чикиши 36,0-38,5 % ташкил килган булса, бунда тола хосили 11,2-12,5 ц/га ни ташкил этди.

Андижон-36 гуза навида хам хар иккала угит меъёрига мос равишда пахта хосили 32,4-33,8 ц/га ни, тола чикиши 38,5-38,6 % ташкил килган булса, бунда тола хосили 12,413,0 ц/га ни ташкил этганлиги аникланди.

Султон гуза навида эса пахта хосили 32,0-32,5 ц/га ни, тола чикиши 35,5-36,1 % ташкил килган булса, бунда тола хосили 11,3-12,1 ц/га ни ташкил килди.

Гуза навлари ичида энг куп тола хосили Андижон-36 гуза навида олинди. Бунда гуза навларига мос холда 1,2-1,8 ц/га гача кушимча хосил олииниши тажриба натижаларида кузатилди.

Утказилган тажрибалардан натижаларида Тошкент вилояти тупрок иклим шароитида С-6541, Андижон-36 ва Султон гуза навларини парваришлашда угитлар меъёрларини соф холда N-220; P-150; K-110 кг/га меъёрида куллаш оркали энг юкори пахта хосили олиниб, тола чикиши 36,0-38,5 % га етади ва тола хосили 12,4-13,0 ц/га гача олинди.

Тадкикотлар натижаларидан келиб чикиб Тошкент вилояти тупрок иклим шароитида С-6541, Андижон-36 ва Султон гуза навларини парваришлашда агротехник тадбирларни уз вактида утказиб угитлар меъёрларини соф холда N-220; P-150; K-110 кг/га меъёрида бериш тавсия этилади.

REFERENCES

1. Ахмедов Ж., Нуриддинов А. "Янги яратилган гуза тизмаларининг кимматли хужалик белгилари ва уларга булган талаблар" "Дехкончилик тизимида зироатлардан мул хосил етиштиришнинг манба ва сув тежовчи технологиялари" мавзусидаги халкаро илмий -амалий конференция маърузалари асосидаги маколалар туплами. УзПИТИ. Тошкент-2010, 313-314 б.

2. Белоусов М.А., Мадраимов И.И. Физиологическая роль калийных удобрений в получении высокого урожая и качество хлопка-сырца. Труды союз НИХИ, 1960, стр. 25 - 26.

3. Дала тажрибаларини утказиш услублари. Тошкент-2007 йил, 248-б.

4. Доспехов Б.Д. Методика полевых опыта (4-ое изд.). - М.: Колос, 1986. - 415 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.