Научная статья на тему 'МИЛЛИЙ ВА МАДАНИЙ ҚАДРИЯТЛАРДА ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

МИЛЛИЙ ВА МАДАНИЙ ҚАДРИЯТЛАРДА ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

236
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Соғлом авлод тарбияси / узлуксиз таълим тизими / соғлом турмуш тарзи / миллий халқ ўйинлари / таълим-тарбия жараѐни / замонавий педагогик технологиялар / миллий ва маданий қадриятлар. / Воспитание здорового поколения / образования / здоровий образ жизни / национальные народные игры / современные образовательные технологий / национальные и культурные ценности.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуқаюм Абдулхаевич Абдуллаев

Мақолада миллий халқ ўйинлари соғлом авлод тарбиясидаги самарали усуллардан бири сифатида тадқиқ қилинган бўлиб, халқ ўйинларини таълим-тарбия жараѐнида ташкил қилиш ва самарадорлигини ошириш юзасидан педагогик тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПУТИ ФОРМИРОВАНИЯ НАРОДНЫХ ИГР В НАЦИОНАЛЬНЫХ И КУЛЬТУРНЫХ ЦЕННОСТЯХ

В статья автор даѐт педагогические рекамендации опо организации и проведении народные игры в процессе воспитания здорового поколения, так же изучаются наиболее эффективных способы их организации.

Текст научной работы на тему «МИЛЛИЙ ВА МАДАНИЙ ҚАДРИЯТЛАРДА ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

МИЛЛИЙ ВА МАДАНИЙ ЦАДРИЯТЛАРДА ХАЛЦ УЙИНЛАРИНИ

ШАКЛЛАНТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Абдукаюм Абдулхаевич Абдуллаев

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Мактабгача таълим кафедраси мудири, доцент

Аннотатция: Маколада миллий хал; уйинлари соглом авлод тарбиясидаги самарали усуллардан бири сифатида тадкик килинган булиб, хал; уйинларини таълим-тарбия жараёнида ташкил килиш ва самарадорлигини ошириш юзасидан педагогик тавсиялар берилган.

Таянч тушунчалар: Соглом авлод тарбияси, узлуксиз таълим тизими, соглом турмуш тарзи, миллий хал; уйинлари, таълим-тарбия жараёни, замонавий педагогик технологиялар, миллий ва маданий кадриятлар.

ПУТИ ФОРМИРОВАНИЯ НАРОДНЫХ ИГР В НАЦИОНАЛЬНЫХ И

КУЛЬТУРНЫХ ЦЕННОСТЯХ

Аннотатция: В статья автор даёт педагогические рекамендации опо организации и проведении народные игры в процессе воспитания здорового поколения, так же изучаются наиболее эффективных способы их организации.

Ключевые слова: Воспитание здорового поколения, образования, здоровий образ жизни, национальные народные игры, современные образовательные технологий, национальные и культурные ценности.

WAYS OF FORMING FOLK GAMES IN NATIONAL AND CULTURAL

VALUES

Abstract: This article olevoted to national folk games and upbringing of healthy generation whiek is one of the most effective ways to study the organization of national games of the educational process and improve the efficiency of the educational recommendations.

Keywords: The upbringing of a healthy generation, unitevupted education, healthy lifestyles, national folk games, education, modern educational technologies, national and cultural values.

Мустакиллик йилларида Республикамизнинг Биринчи Президенти, улуг Йулбошчимиз Ислом Каримов томонидан бошлаб берилган окилона ислохотлар жараёнида ёш авлодни хам жисмонан, хам маънан соглом этиб тарбиялаш борасида мисли курилмаган эзгу саъй-харакатлар амалга оширилди. Ушбу эзгу ишларнинг самараси уларок, юртимизда «Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури», «Таълим тугрисида»ги Крнун, "2004-2009 йилларда мактаб таълимини ривожлантириш Давлат умуммиллий дастури" ишлаб чикилди. Юртимизда миллий тизим - узлуксиз таълим жараёни йулга куйилди. Ёш авлодни хар томонлама баркамол этиб тарбиялаш максадида, умумий урта таълим тизимида «Умид нихоллари», урта махсус, касб-хунар таълими тизимида «Баркамол авлод», олий таълим тизимида «Универсиада» каби анъанавий жисмоний тарбия ва спорт уйинлари жорий килинди. Бугун айни хайрли тадбирлар уз самарасини бериб, давлатимиз ёшлари нафакат мамлакатимиз, балки жахон спорт уйинларида хам голибликни кулга киритмокдалар ва юртимиз байрогини баланд кутармокдалар.

Бундай натижалар юртимизда соглом авлод тарбиясида олиб борилаётган окилона ижтимоий сиёсатдан дарак беради, албатта. Хрзирда жисмоний тарбия ва спорт жараёнига илгор усул ва технологияларнинг жорий этилаётганлиги, ёшларга амалий ва назарий жихатдан пухта билим берилаётганлиги сабабли ёшларимиз орасидан спорт усталари, чемпионлар етишиб чикмокдалар.

Аммо бу мазкур йуналишдаги вазифалар хали тулик хал этилди, дегани эмас. Негаки, шиддат билан ривожланиб бораётган бугунги давр барча мамлакатлардан, хусусан, жисмоний тарбия ва спорт сохасида хам узига хос самарадорликка эришишда максадга мувофик усул хамда чоралар куллашни такозо этмокда. Согломлаштириш жараёнларида халкимиз маданияти, миллий кадриятларининг узига хос намуналаридан саналган миллий халк уйинларидан фойдаланиш, улар оркали ёш авлодни хар жихатдан баркамол этиб тарбиялаш ана шундай изчил воситалардан десак, хато булмайди, бизнингча.

Албатта, хар кайси халк ёки миллатнинг маънавиятини унинг тарихи, узига хос урф-одат ва анъаналари, хаётий кадриятларидан айри холда тасаввур этиб булмайди. Бу борада, табиийки, маънавий мерос, маданий бойликлар, кухна тарихий ёдгорликлар энг мухим омиллардан бири булиб хизмат килади.[1]

Шундан келиб чикиб, соглом авлодни тарбиялаш жараёнига миллий халк уйинларини фаол тадбик килиш лозим. Негаки, миллий халк уйинлари -

асрлардан асрларга утиб келган, халкнинг доно тажрибасини узида жамлаган, рухиятни, танани чиниктириш чоралари сифатида асрий синовлардан утган, нечалаб саркардалару халк кахрамонларининг камолга етишувида асос вазифасини утаган. Хрзирда жисмоний тарбия фанидан таълим стандарти талаблари асосида ишлаб чикилган дастурларда миллий халк уйинларига хам спорт машгулотлари каторида жой ажратилган. Бирок бу билан чекланиб колмаслик, таълим-тарбия жараёнига халк уйинларининг турли усулларини фаол тадбик килиш зарур. Нафакат дарсларга, балки синфдан ташкари тадбирларга хам ушбу уйинларни изчил жорий этиш максадга мувофик хисобланади. Негаки, халк уйинлари:

- укувчиларни жисмонан, рухан соглом этиб тарбиялайди;

- укувчилар жамоаларида халкимизга хос багрикенглик, жамоавийлик, жипслик тамойилларини карор топтиради;

- таълим олувчиларда харакатчанлик, юкори кайфият, машгулотларни изчил узлаштиришга нисбатан иштиёк уйготади;

- укувчиларнинг халкимиз тарихи, маданияти ва кухна кадриятларига оид билим-малакаларини янада оширади, бу оркали уларнинг калбларида ифтихор туйгуларини уйготади ва х.к.

Миллий халк уйинлари - кураш, купкари, мерганлик, чавандозлик, от устидаги чавгон ва шунга ухшаш машгулотлар халкимиз хаётига сингиб кетган булиб, бу хатто адабиёт намуналарида акс этади. Масалан, «Алпомиш» достонида Барчиннинг куйган шартлари - чавандозлик пойгаси, ёй тортиш, мерганлик, яъни минг кадамдан танга пулни уриш, кураш мусобакаси каби бахслар халкимизнинг асрий анъаналари булиб, уларда ёш авлодни баркамол этиб тарбиялашдек улугвор гоялар акс этган. Айникса, достоннинг Алпомиш билан Коражоннинг учрашувидаги куришиш сахнаси гоят таъсирли талкин килинган. «Коражон махрамларига амр килди: «Дустим билан куришгин»,-деб. Махрам халки нозик келади, кул учида куришаётир. «Калайсан?»-деб сикинкираб юборди, махрамларнинг панжаси бир-бирига ёпишиб, капишиб, янчилиб кетди-ю. Коражон билан Алпомиш ёйди кулочди, иккови хулки мухаббат билан куришди. «Калайсан, дустим, омонсанми?»-деб сикинкираб юборди. Коражоннинг етти кобиргаси синди, иши тинди, таппа тушиб ётиб колди. Алпомиш айтди: «Нима килди, дустим?». Коражон сир бермаган киши булиб: «Бола кунда тутадиган куёнчик касалим бор эди. Шул вакт тутиб колди»,-деди. Алпомиш айтди: «Белгили касал булса, тузалиб ол эса». Коражон айтди: «Ростингни айтгин, шул куришганингми ё

уришганингми?» Алпомиш айтди: «Нима килдиларинг -уришаман. Куришганим эди». «Куришганинг шул булса, уришганинг кандай экан?...»[2] Алпомиш ^оражон махрамларининг кулини сикиб куришганда уларнинг панжаларининг «янчилиб» кетиши, ^оражон билан бел сикиб куришганда эса унинг «етти ковургасининг синиши» тасвирлари бежиз эмас. Чунки Алпомиш халкимизнинг миллий спорт уйинлари воситасида гоят чиниккан холда камолга етган миллий кахрамони тимсолидир. Масалан, Алпомиш ва ^оражоннинг бел сикиб куришувида халкимизга хос миллий кураш элементи мавжуд булиб, кураш азалдан халкимиз полвонларини мард, танти, кучли ва айни пайтда, гоят камтарин инсонлар булганлигини узида намоён этади. Полвонлар хеч качон «мен полвонман» деб куксига урмаган, балки улар узининг хакикий полвонлигини кураш майдонида исботлаганлар. Шу сабабли халк уларни шарафлаб, исмларига «полвон» номини кушиб айтган. Достонда кураш уйинига хос коидалардан бири келтирилади. Кукалдош билан курашаётган Алпомишга Барчин шундай дейди: Мардлар олишмайди силтаб отади, Майдон булса, иш курсатиб кетади... [3] Ушбу сузлар замирида курашнинг халол уйин эканлиги, «силтаб отган» полвонгина хакикий галабага эришиши, мард полвонгина майдонда «иш курсатиши», яъни уз куч-кудратини намоён этиши лозимлиги айтилган. Албатта, бу каби талкинларни узбек халк огзаки ижодининг куплаб намуналарида куришимиз мумкин. Шунингдек, Собик Иттифок халкларининг уйинларини туплам холида чоп этирган В.Н.Всеволодский-Гернгросс хам халк уйинларини учта катта гурухга ажратади: драмматик, спорт ва орноментал. Шуниндек, Я.Р.Вилькин белорус халк уйинларини, С.Л.Паролов туркман халк уйинларини илмий тадкик килганлар. Узбек халкининг анъанавий уйинлари, унинг ёш авлод тарбиясидаги урни ва ахамиятига МДошгарий, Байхакий, А.Навоий, З.М.Бобур, З.Восифий, С.Айний, Г.Гулом, АДаххор, Ойбек, У.Хршимов, Н.Сафаров, Ш.Холмирзаев, Тогай Мурод каби адибларнинг асарларида катта эътибор берилган.

Бундан англашиладики, миллий халк уйинлари соглом авлод тарбиясида хал килувчи ахамият касб этади.

Шундан келиб чиккан холда, миллий халк уйинларини таълим-тарбия жараёнига фаол тадбик килиш кутилган педагогик натижаларни беради. Бунинг учун:

- оила мухитида фарзандларимизни миллий халк уйинларига тайёрлаб боришимиз, уларга ушбу уйинларнинг фойдали томонларини тушунтиришимиз зарур;

- мактабдаги машгулотларда, синфдан ташкари тадбирларда укитувчи ва мураббийлар томонидан миллий халк уйинларини уйнашга юкори даражада эътибор каратилиши, миллий халк уйинлари турли-туман шаклларда, укувчиларнинг хохиш-истаклари ва кизикишларига мувофик холлда ташкил килиниши лозим;

- махаллаларда миллий халк уйинларига оид мусобакалар, беллашувлар утказилиши, уларда голиб булган ёшларни муносиб рагбатлантириш тадбирлари амалга оширилиши лозим. Масалан, махаллада миллий кураш буйича мусобака утказилса ва голиб укувчиларга «ёш полвонлар» номи берилса, бу уларни келажакда халк орасида номдор полвонлар булиб етишувида мухим омил булади;

- туман, шахарлараро ёки вилоят микёсида миллий халк уйинлари беллашувларини утказиш, уларда иштирок этганлар орасидан халкимизнинг булажак Алпомишлари-ю Барчинойларини аниклаш ёшларимизни келажакда профессионал спортга йуналтириш ишлари самарадорлигини янада оширади.

Миллий халк уйинларининг хар бирида халкимиз маданияти, урф-одат хамда кадриятларига хос булган фазилатлар уз тажассумини топади. Масалан, «аркон тортиш» уйинида узаро жамоавийлик, ахиллик; кураш бахсида халоллик, мардлик; чавандозлик мусобакасида эпчиллик, чапдастлик; «бекинмачок» уйинида топкирлик, хушёрлик каби хислатлар тарбияланади. Шунинг учун хам, укитувчи хамда мураббийлар машгулотларда халк уйинларини тугри танлаши, таълим-тарбиявий жихатдан самарали ташкил килиши зарур.

"Уйинни тугри танлаш ва максадга мувофик йусинда утказиш жуда мухим ахамиятга эга. Аммо уйин хамма вакт хам тарбиявий вазифаларни хал килавермайди. Тарбия сохасида яхши натижага эришиш учун харакатли уйинлар тарбиявий ташкил килиниши ва утказилиши керак. Уйин рахбари укувчилар жамоасини яхши билиши, хар бир уйиннинг мазмуни ва коидалари билан муфассал танишиши, юксак педагогик махоратга эга булиши лозим. Шундагина у харакатли уйинлардан кузланган таълимий ва тарбиявий максадларга эриша олади". [4]

Дархакикат, халк уйинлари укувчиларни жисмонан чиниктириб колмай, аввало, уларга юксак ахлокий тарбия бериш хусусияти билан характерланади. Айникса, жамоавий уйинларда иштирокчиларнинг «бир

киши хамма учун» тамойили асосида галабага интилиши, бир-бирининг камчилигини тулдириши, кийин вазиятда узаро бир-бирига ёрдам курсатиши укувчиларда багрикенглик, ахиллик ва жипслик мезонларини карор топтиради. «Ок теракми, кук терак», 'Тозлар ва оккушлар", "Кучлилар ва чакконлар", «Аркон тортиш», "Кувлашмачок" каби уйинларни ана шундай уйинлар сирасига киритиш мумкин. "Дурра", "Отиб кочар", "Учталик туптош", "Хаккалакам шарти", Отамбакала-Кокбош", "Икки тош", «Ёнгок уриш», «Бештош» уйинлари эса укувчилар уртасида узаро муросалилик, келишувчанлик, эзгу максад атрофида бирлашиш хислатларини тарбиялайди.

«Мерганлик»ни хам ана шундай уйинлардан дейиш мумкин. Бунинг узига хос хусусияти - уни купрок угил болалар уйнайдилар ва улар мулжални аник олиш малакаларини узлаштиириб, келгусида ватан химоясига тайёрланиб борадилар. Ушбу уйиннинг хар хил воситалар билан уйналадиган турлари бор. Туп билан, тош билан, турли таёкчалар ёки бошка ашёлар билан ташкил этиладиган куринишлари мавжуд. Биз айтадиган шакл эса тамоман кизикарли булиб, бу уйин халк сайилларида уйналган. Агар хозир юртимиз вилоятларидаги, масалан, Наманган вилояти Чуст шахридаги машхур дам олиш ва истирохат богига кирсак, хозир хам бу уйин уйналаётганлигининг гувохи буламиз. Уйин иштирокчиси атрофида йигилганларга караб, кулидаги юмшок, енгил тупчасини уйнатган холда , «Хуш, яна ким отди?»-деб туради. Бу: «Яна ким мулжалга ушбу тупни отади?»- дегани булиб, ишкибозларни уйинга чорлайди. Иштиёки кучайган талабгорлар юмшок ва енгил, момик тупча билан уч-турт метр ораликда териб куйилган енгил пластмассадан иборат шаклларни уриб йикитмокчи булади ва астойдил шайланиб тупчаларни нишонга каратиб отади. Аммо тупча жуда енгил, минг нишонга олингани билан у ё манзилга етмайди ёки хаво йуналиши уни бошка томонга олиб кетади. Карабсизки, мерган хатога йул куяди. Бундан каноатланмаган мерган яна ва яна харакатларни амалга ошираверади^

Ушбу кизикарли уйинни мактабдаги машгулотларга тадбик килиш мумкин. Бунинг учун момик туп ясаш ва пластмассадан шакллар яратиш керак холос. Ушбу уйинни хар кайси фан таркибида утказиш мумкин. Бу билан укувчиларда:

- рухий ва аклий толикишлар бартараф этилади;

- машгулотларга кизикиш ортади;

- юкори кайфият ва хушчакчаклик пайдо булади;

- ижодкорлик, ташаббускорлик, изланувчанлик сифатлари шакллантирилади;

- бир жамоа булиб ишлаш тамойили карор топтирилади ва хк. Хулоса килиш керакки, соглом авлод тарбиясида халк уйинларидан юкори савияда фойдаланиш, уларнинг турли куринишларини таълим-тарбия жараёнига теран тадбик килиш кутилган педагогик натижаларни беради.

Зеро, соглом авлод тарбияси - юртимиз келажагининг ишончли кафолатидир.

REFERENCES

1. Ислом Каримов. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Тошкент: Маънавият, 2008. 87 б.

2. Abdullayev A.A., Cluster method in the development of critical thinking technology in the lessons in primary school // Science and world International scientific Professional training of teacher of a nesh formation in the conditions of the implementation of inter-inter-industrial integration journal, 2020. № 5 (81), Vol. II, pp.16-19.

3. Abdullayev A.A., System of information and communication technologies in the education // Science and world International scientific journal, 2020 № 5 (81), 2020, Vol. II,pp.19-21.

4. Abdullayev Abduqayum Abdulkhayevich, Shonasirova Zahro Yuldashevna, Mutalova Dilnoza Abdurashidovna, Definition Of The Principles Of Teaching Preschool Children // The USA Journals Volume, 2020. 02 Issue 12 pp.- 93-99.

5. Abdullayev A.A., Professional training of teacher of a nesh formation in the conditions of the implementation of inter-inter-industrial integration // Ученый XXI Века научный журнал 2020, № 12 2020 pp 63-65.

6. Abdullayev A,A, Oliy ta'lim tizimi o'qituvchilarida kasbiy mahoratni rivojlantirish ahamiyati // TDPU Ilmiy axborotlari, Tashkent, 2020. 191-194 bet maxsus 10-son

7. Адабиёт. Умумий урта таълим мактабларининг 9-синфи учун дарслик. 1-кисм. Тошкент - 2014 йил. 198 б.

8. М.Аслонова "Таълим жараёнида харакатли уйинлардан фойдаланиш. (Бошлангич синфларнинг жисмоний тарбия дарслари мисолида)". Номзодлик диссертацияси. Навоий - 2008 йил. 155 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.