Научная статья на тему 'ҲОЗИРГИ ДАВРДА НАВҚИРОН ЁШЛАР ТАРБИЯСИДА МИЛЛИЙ ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИНИНГ ТАЪЛИМ ТАРБИЯДАГИ АҲАМИЯТИ'

ҲОЗИРГИ ДАВРДА НАВҚИРОН ЁШЛАР ТАРБИЯСИДА МИЛЛИЙ ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИНИНГ ТАЪЛИМ ТАРБИЯДАГИ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

150
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
миллий халқ ўйинлари / жисмоний тарбия / ўқувчи / ѐш / спорт / ривожланиш / машғулот / натижа / сифат / national folk games / physical education / student / age / sports / development / occupation / result / quality

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Амангелди Кутлымуратович Утепбергенов, Шахадат Куралбай Кизи Жуллибаева

Мазкур мақолада умумтаълим мактаблари ўқувчиларига жисмоний тарбия дарслари ва синфдан ташқари машғулотларда миллий халқ ўйинларидан фойдаланиш ҳамда унинг таълим тарбиядаги аҳамияти юзасидан кўрсатма ва таклифлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article provides guidance and suggestions for secondary school students on the use of national folk games in physical education classes and extracurricular activities, as well as its importance in education

Текст научной работы на тему «ҲОЗИРГИ ДАВРДА НАВҚИРОН ЁШЛАР ТАРБИЯСИДА МИЛЛИЙ ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИНИНГ ТАЪЛИМ ТАРБИЯДАГИ АҲАМИЯТИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-264-269

ХОЗИРГИ ДАВРДА НАВКИРОН ЁШЛАР ТАРБИЯСИДА МИЛЛИЙ ХАЛК УЙИНЛАРИНИНГ ТАЪЛИМ - ТАРБИЯДАГИ АХАМИЯТИ

Амангелди Кутлымуратович Утепбергенов

Ажиниёз номидаги НДПИ «Жисмоний маданият» факултети декани, б.ф.н.

доценти

Шахадат Куралбай Кизи Жуллибаева

Ажиниёз номидаги НДПИ 1-курс Магистранти

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада умумтаълим мактаблари укувчиларига жисмоний тарбия дарслари ва синфдан ташкари машгулотларда миллий халк уйинларидан фойдаланиш хдмда унинг таълим - тарбиядаги ахдмияти юзасидан курсатма ва таклифлар келтирилган.

Калит сузлар: миллий халк уйинлари, жисмоний тарбия, укувчи, ёш, спорт, ривожланиш, машгулот, натижа, сифат.

THE IMPORTANCE OF NATIONAL PEOPLE'S GAMES IN EDUCATION -EDUCATION IN THE EDUCATION OF YOUNG PEOPLE

ABSTRACT

The article provides guidance and suggestions for secondary school students on the use of national folk games in physical education classes and extracurricular activities, as well as its importance in education.

Keywords: national folk games, physical education, student, age, sports, development, occupation, result, quality.

КИРИШ

Халк миллий уйинлари, жумладан узбек миллий уйинлари барча халк-элатлар кашфиётлари каби (мусика, кулолчилик, гилам тукиш асбоблари, ашула ва ракс, эртак ва х,.к.) инсоният тарихининг турли ижтимоий-иктисодий боскичларида тараккий этган узига хос этно- ва филоонтогенетик хусусиятлар асосида "ихтиро" килинган ва шаклланиб келган.

Республикамизнинг турли минтакаларида халк хдракатли уйинлари ахрлининг турли ёш ва катламлари уртасида азалдан ривожланиб келган

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-264-269

булсада, "ок" ва "кизил" империялар даврида ушбу уйинларнинг оммалашуви нихоятда чегараланган эди.

Узбекистон уз мустакиллигига эришгач халк миллий харакатли уйинлари миллатимиз кадриятлари сифатида кайта тиклана бошлади ва хозирги кунда нафакат халкимизнинг энг севимли машгулотига айланди, балки барча таълим муассасалари укув режаларига тулаконли фан сифатида киритилган. Аммо, шуни хам таъкидлаш зарурки, халк миллий харакатли уйинларининг илмий-услубий асослари, уларнинг психофунксионал мохияти, жисмоний сифатлар ва спорт махоратини шакллантиришдаги ахамияти хамда киймати хали деярли урганилмаган.

Айни кунда юкорида мухокама этилган миллий харакатли уйинларнинг очилмаган кирралари, ушбу йуналишга оид муаммоларни урганиш ва хаётга тадбик этиш мамлакатимиз жисмоний тарбия тизимидаги долзарб масалалардан биридир.

Мустакил Давлатимиз томонидан "Таълим тугрисидаги конун" ва Узбекистон Республикаси биринчи президенти И.А. Каримов томонидан 24.10.2004-й. да "Узбекистон болалар спортини ривожлантириш фондини ташкил этиш тугрисида"ги карори кабул килиниши билан турли географик ва экологик шароитларда яшовчи болалар ва усмирларни жисмоний ривожланишини урганиш долзарб ахамият касб этиб келмокда.

Узбек халк уйинлари халкнинг узига хос урф-одатларидан, турмуш шароитидан, яшаш иклими, тарихий обидалар, атроф-мухит шароитидан келиб чиккан булиб, шуларга яраша жинсига, ёшига, саломатлигига кура кулланилган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Хрзирги кунгача Республикамизда аксарият мутахассислар узбек халк уйинларига алохида тасниф (классификация) ва тавсиф (характеристика) беришни кузда тутмаганлар, ёки етарли даражада ахамият бермаганлар.

Таъкидлаш жоизки, агар шундай тасниф ва тавсиф берилса, узбек халк уйинлари ва умуман харакатли уйинлар анча ютукка эга булар еди. Чунки хар бир уйинни таснифини ва тавсифини билган холдагина ундан фойдаланиш зарурияти хам, жойи хам тугри белгиланади.

Маълумки узбек халк уйинлари уз ичига харакат жихатдан хар хил жисмоний сифатларни ривожлантиришга йуналтирилган уйинларни камраб олган. Айникса, халк уйинлари Фориш туманининг чекка тогли жойларида

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-264-269

яхши сакланиб колган эди. Бу ерда 1985 йилдан буен куплаб ишлар олиб борилди. 1987-88 йиллар Фориш тадкикотлари бир оз сустлашди. "Карама-каршилик одамларни чиниктирди", бу даврда йуколаётган халк маросимини саклаш гоялари янада синалди ва кучайди.

Шу боисдан уларни йуналишлар буйича ажрата билиш зарур деб топилади. Демак уларни таснифлаш (классификасиялаш) зарур уринни эгаллайди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узбек халк уйинларида касалликларни даволаш учун ва ургатиш жараёнида кенг куламда фойдаланиш мумкин. Касалликни олдини олиш учун кулланиладиган уйинларни уйинлар билан касалдан чиккан одамда кулланиладиган уйинларни фаркини билиш жуда зарур. Чунки уларни жисмоний юкланиши (нагрузкаси) бир-биридан ажралиб туриши даркор. Ургатиш жараенида эса куникма ва малакаларни шакллантиришга мувофик уйинлар танлаб берилади.

Юкоридагиларни назарда тутиб узбек халк уйинларини куйидаги тоифаларга ажратиш мумкин:

-хдракат сифатларини ривожлантирувчи уйинлар; -дарсни айрим кисмларида кулланиладиган уйинлар; -турли ёшдаги болалар фаолиятида кулланиладиган уйинлар; -болалар жинсига караб кулланиладиган уйинлар; -рухдй хиссиётларни ривожлантирувчи уйинлар; -ёруг ва коронгу шароитларда кулланиладиган уйинлар; -хдётий зарур малакаларни эгаллашда ёрдам берувчи ва такомиллаштирувчи уйинлар;

-спорт фаолиятида кулланиладиган уйинлар.

Натижада умумтаълим мактаблари укувчиларига жисмоний тарбия дарслари ва синфдан ташкари машгулотларда миллий халк уйинларидан фойдаланиш оркали болани жисмоний ва маънавий-тарбиявий ахдмият касб этади.

Х,аётий зарур харакат малакаларини шакллантирувчи уйинлар:

осилиш ва осилиб чикиш: "Маймунчалар", "Ок айиклар"; юриш, югуриш: "Кувлашмачок", "Мокки"; утириш, туриш: "Бака", "Товук ва тулкилар"; тухташ сакраш: "Кармокча".

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-264-269

Жисмоний сифатлари ривожлантирувчи уйинлар: куч: "Тортишмачок"; тезкорлик: "Кун ва тун"; епчиллик: "Туп учун кураш", "Лапта", "Кирк тош"; чидамкорлик: "Кувиб ет"; егилувчанлик: "Куприк ва мушук"

Аклий-рухий кобилиятларни ривожлантирувчи уйинлар: диккат: "Таъкикланган харакат"; хотира "Дакика"; хиссиёт: "Тухта"; тафаккут: "Шахмат"; айёрлик: "Вандан-зури"; жасурлик: "Чунка шувок".

Уй-рузFор ишларига хос харакат малакаларини шакллантирувчи уйинлар: "Супур-супур", "Ковун узатиш".

Касбий куникма ва малакаларни шакллантирувчи уйинлар: "Бургут ва бургутчалар", "Отишма".

Нутк ва талаффузни шакллантирувчи уйинлар: "Ким олади", "Ок теракми, кук терак", "Пахмок кучук".

Х,исоб-китоб ва тадбиркорлик кобилиятларини шакллантирувчи уйинлар: "Беш тош", "Лянка", "Кирк тош".

Йилнинг турли фаслларида кулланиладиган уйинлар: "Баррак", "Ёмгир ёгалок", "Чиллак", "Топишмачок топ", "Лянка", "Тез айт", "Ёнгок"

Кундуз ва тунда утказиладиган уйинлар: "Ок суяк", "Чулок карга".

Сувда утказиладиган уйинлар: "Сувда кувлашмачок", "Тез сузиш", "Сув остида сузиш".

Турли ёшли болалар ва катталар уртасида утказиладиган уйинлар: "Кувлашмачок", "Бекинмачок", "Байрокча учун кураш", "Кун ва тун", "Ок теракми, кук терак", "Ёнгок уйини"

^ил болалар ва киз болалар уртасида утказиладиган уйинлар: "Ешак минди", "Беш тош", "Сопалак", "Хурозлар жанги", "Аркон сакраш", "Минди", "Хола-хола", "Овкат пишириш", "Овга чикиш", "Уруш-уруш", "Сокка", "Кулок чузма", "Дурра", "Чори-чамбар".

Дарснинг тайёргарлик кисмида кулланиладиган уйинлар:

"Космонавтлар", "Тез уз урнига", "Кун ва тун".

Дарснинг асосий кисмида кулланиладиган уйинлар: "Жами", "Отиб кочар", "Кирк тош".

Дарснинг якуний кисмида кулланиладиган уйинлар: "Ким келди", "Кимни овози", "Дурра солди", "Дакика", "Моможон ёрдам беринг".

Спорт турига хос харакат малакаларини шакллантиришда кулланиладиган уйинлар: "Калъа химояси", "Тупни кайтар", "Узатдингми утир", "Кувиб ет", "Кун ва тун", "Уйлаб топ", "Говвослар"

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-264-269

СоFломлаштириш масканларида утказиладиган уйинлар: "Семир пуфагим", "Беш тош", "Кеглини уриб йикит", "Инсиз куён"

Кушиклар билан ижро этиладиган уйинлар: "Лапкар", "Тез айтиш", "Гулдургуп", "Ок теракми, кук терак".

Туйларда кулланиладиган уйинлар: "Кулок чузма", "Ок суяк", "Хуроз, ит, кучкор уруштириш".

Х,арбий куникма ва малакаларни шакллантирувчи уйинлар: "Коракуз буй-буй", "ТИМ", "Уруш-уруш", "Асир олиш".

Халк сайиллари ва маросимларда утказиладиган уйинлар: "Оламон пойга", "Улок", "Киз кувлаш", "Чунка шувок".

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтадиган булсак умумтаълим мактаблари укувчиларига жисмоний тарбия дарслари ва синфдан ташкари машгулотларда миллий халк уйинларидан фойдаланиш билан болага жисмоний ва маънавий-тарбиявий ахамият касб этиб, организмни соглом ва маънавий дунёкараши юксак даражада ривожланади.

REFERENCES

1. Б.Б.Кипчаков А.КУтепбергенов. Интенсив жисмоний юкламаларнинг юкори тоифали спортчиларнинг физиологик холатига таъсири. Илим хам жамийет. №1.2021.

2. Утепбергенов А.К, Шукруллаев Ж.М. Особенности акмеологического подхода и системы дидактического обоснования развития физических качеств у школьников средствами волейбольного. Экономика и социум №3(82) 2021.

3. Шукурллаев Ж.М. Укувчи ёшларни волейбол спорт турига танлаб олишнинг методик хусусиятлари. ACADEMIC RESEARCH in EDUCATIONAL SCIENCES. №.1. 2020 2-октябр.

4. Шукурллаев Ж.М. Бошлангич синф укувчиларини волейбол спорт турига саралаб олиш усулларини такомиллаштириш. "Бошлангич таълимни компетенциявий ташкил этиш: назария ва амалиёт" мавзусидаги онлайн халкаро илмий-назарий анжуман. 2020-йил 28-апрел.

5. Жисмоний тарбия ва спорт журнали. 2018-йил.

6. Шукруллаев Журабек Максадбаевич. Волейбол спорт тури воситасида мактаб укувчиларида жисмоний сифатларни ривожлантиришда акмеологик ёндашувнинг дидактик имкониятлари. Халк таълими. № 5 2021 йил 28-30-бет.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-264-269

7. Утепбергенов A.K. Общие физиологические принципы физического образования и спорта. Европейский журнал молекулярной и клинической медицины , 2020, том 7, выпуск 9, страницы 2366-2371

8. Шукруллаев Журабек Максадбаевич. Кластер ёндашув асосида волейболчиларнинг жисмоний курсаткичларини ривожлантириш. Халк таълими. № 5 2021 йил 57-59-бет.

9. Утепбергенов А.К. Шукруллаев Ж. М. PRELIMINARY STAGES OF DIDAKTIKS IN THE PROCESS OF AKMEOLOLOGIKAL APPROACH TO VOLLEYBALL SPORTS. 28-31. METHODICAL RESEARCH JOURNAL.

10. Утепбергенов A.K. The Concept of The Management of Body Functions and Their Properties. Organism and environment. INTERNATIONAL JOURNAL ON HUMAN COMPUTING STUDIES www. journalsresearchparks. org/index.php/IJHCS e-ISSN: 2615-8159|p-ISSN: 2615-1898 Volume: 03 Issue: 2 March-April 2021. 146-148

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.