Научная статья на тему 'ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИБ ЎҚУВЧИЛАРНИ ЖИСМОНАН ВА РУҲАН БАРКАМОЛ ҚИЛИБ ТАРБИЯЛАШ ЙЎЛЛАРИ'

ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИБ ЎҚУВЧИЛАРНИ ЖИСМОНАН ВА РУҲАН БАРКАМОЛ ҚИЛИБ ТАРБИЯЛАШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

172
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жисмоний тарбия ва спорт таълими / миллий халқ ўйинлари / “Ўртага кириш” / “Зимзиё” халқ ўйинлари / маънавий-маърифий / ақлий-руҳий / жисмоний-маданий сифатлар / Physical education and sports education / national games / "medium" / "darkness" folk / spiritual / mental / spiritual / physical and cultural attributes

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуқаюм Абдулхаевич Абдуллаев

Қуйидаги мақолада халқ ўйинларига жисмоний тарбия ва спорт таълимининг муҳим омилларидан бири сифатида қаралиб, машғулотларда фойдаланиш учун миллий халқ ўйинларидан намуналар тавсия қилинган ва изоҳлаб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WAYS OF TRAINING STUDENTS BY PHYSICAL AND SPIRITUAL DEVELOPMENT THROUGH FOLK GAMES

The following article folk games as one of the most important factors in physical education and sport education, national samples of games recommended for use in classes and explain

Текст научной работы на тему «ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИБ ЎҚУВЧИЛАРНИ ЖИСМОНАН ВА РУҲАН БАРКАМОЛ ҚИЛИБ ТАРБИЯЛАШ ЙЎЛЛАРИ»

ХАЛК УЙИНЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИБ УКУВЧИЛАРНИ ЖИСМОНАН ВА РУХДН БАРКАМОЛ КИЛИБ ТАРБИЯЛАШ ЙУЛЛАРИ

Абду^аюм Абдулхаевич Абдуллаев

ТВЧДПИ Мактабгача таълим кафедарси мудири, дотцент abduqayum. abdullayev@cspi. uz

АННОТАЦИЯ

Куйидаги маколада халк уйинларига жисмоний тарбия ва спорт таълимининг мухим омилларидан бири сифатида каралиб, машFулотларда фойдаланиш учун миллий халк уйинларидан намуналар тавсия килинган ва изохлаб утилган.

Калит сузлар: жисмоний тарбия ва спорт таълими, миллий халк уйинлари, "Уртага кириш", "Зимзиё" халк уйинлари, маънавий-маърифий, аклий-рухий, жисмоний-маданий сифатлар.

WAYS OF TRAINING STUDENTS BY PHYSICAL AND SPIRITUAL DEVELOPMENT THROUGH FOLK GAMES

Abdukayum Abdulkhayevich Abdullayev

Associate Professor, Head of the Department of Pre-school Education Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

The following article folk games as one of the most important factors in physical education and sport education, national samples of games recommended for use in classes and explain.

Keywords: Physical education and sports education, national games, "medium", "darkness" folk, spiritual, mental, spiritual, physical and cultural attributes.

КИРИШ

Узбекистоннинг мустакил давлат сифатида шаклланиши ва унинг истиклол сари дадил бориши ижтимоий-иктисодий, сиёсий, маданий, маърифий сохаларни янада такомиллаштиришни такозо этади. Бу йулда жисмоний тарбия ва спорт сохасида чукур ислохотлар олиб борилмокда.

Шу жихатдан олганда, мамлакатимизда соFлом авлод дастури харакатининг кенг тус олгани, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» асосида таълим-тарбия тизимининг тубдан ислох этилаётгани хам ана шу улуFвор вазифани амалга ошириш йулидаги мухим кадамдир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жисмоний тарбия ва спорт машFулотларида укувчиларни миллий халк уйинлари воситасида соFлом турмуш тарзига тайёрлаш ушбу йуналишдаги мухим вазифалардан хисобланади. Зеро, бундай уйинлар ва спорт турлари кадим замонлардан бери халкимиз хаёти, унинг маданий, иктисодий, ижтимоий, маиший томонларини узида мужассам этиб келади. Асрлардан асрларга утган бу уйинлар, уз навбатида, ёшларни тарбиялашнинг асосий воситаларидан булиб хизмат килади. Укув жараёнларида халк уйинларидан фойдаланиш ва уларни мустакил бажаришга ургатиш укувчиларнинг дарсга булган кизикишларини оширади. Укувчилар ижодий жушкинликни хис киладилар. Шу билан бирга, маданий бойликлармиз билан танишадилар, кадимий атама ва ибораларимизни урганадилар. Жумладан, "Дурра", "Отиб кочар", "Учталик туптош", "Хаккалакам шарти", Отамбакала-К,окбош", "Икки тош", "Чопик кулол", "Жон тупим", "Куйлагим", "Айланма Fув-Fув", "ТурFай чулдираганда", "Кунок полвон" уйинлари аклий, ахлокий ва эстетик камолотнинг мезонлари булса, халк анъанавий спорти ("Туплар пойгаси", "Овчилар ва урдаклар", "Чир айланма", "Отишма", "Аник нишонга ол", "Хдракатдаги аркон", "Таёкчани тортиб ол", "Гузани яганалаш") ва бошкалар - фарзандлар бакувватлиги ва етуклигининг гаровидир. Халк уйинларидан кузда тутиладиган асосий максад укувчиларни спорт уйинларига тайёрлашдир. Чунки ушбу уйинлар "укувчи-ёшларнинг соFлигини тиклаш ва мустахкамлаш, соFлом турмуш тарзини шакллантириш, Ватан мудофаасига ёшларимизни жисмонан бакувват килиб тарбиялаш каби куплаб мухим вазифаларни куяди ва уларни хал этишда мухим омил булиб хизмат килади" [2].

"Хдракатли уйин" тушунчаси узига купгина хар-хил фолькларли уйин шаклини камраб олиб, шулардан хар кайсиси ниихоятда болаларни хар томонлама ривожлантиришига жисмоний психологик ва аклий усишига ёрдам беради. Хдракатли халк уйини фольклор уйинларнинг бир туридан иборат буляб асосий мазмуни купрок харакат фаолиятинииг самарадордигини оширишга йуналтирилган. [4]

Шундай экан, умумтаълим мактабларида синфда ва синфдан ташкари жисмоний тарбия дарсларида, спорт машFулотларида миллий халк уйинларидан фойдаланиш укувчиларни хам жисмонан, хам рухан баркамол килиб тарбиялашда асосий омиллар булиб хизмат килади. Ушбу уйинлар биринчи галда:

- укувчиларнинг халкимиз миллий кадриятлари, бой маданиятига нисбатан кизикишларини оширади;

- ватанпарварлик, эл-юрт манфаатлари учун хамиша шайлик, юртга садокат туЙFулари тарбияланади;

- жамоа манфаатлари учун хизмат килишдаги масъулият хисси оширилади;

- укувчиларда жисмоний тарбия ва спорт малакалари шаклланади хамда ривожланади ва хк.

Бу каби халк уйинларини жисмоний тарбия дарсларида, шу билан бирга, синфдан ташкари машFулотларда ташкил этиш кутилган самараларни беради. Халк уйинлари хам хусусиятларига караб, уларда бир ёки бир неча укувчи иштирок этиши мумкин. Бундан куринадики, халк уйинлари якка тартибда ёки гурух булиб уйналиши мумкин, энг асосийси, уларни мустакил холда уйда уйнаш, дарс машFулотларига тайёргарлик куриш имконияти бор.

Укитувчи дарс мобайнида укувчиларга харакатли уйинлар, жумладан, халк уйинларини ургатиш оркали уларнинг жисмоний тарбия ва спортга кизикишларини ошириб, оддийдан мураккабга томон характерланувчи спорт уйинларига тайёрлаб боради. Чунки спорт уйинларига укувчилар хам жисмонан, хам рухан, хам маънан тайёр булишлари керак.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Халк уйинларидан фойдаланишдан асосий максад укувчиларни соFлом турмуш тарзига ургатиш, кундалик хаётга мослаштириш экан, миллий харакатли уйинларни бошка фанларга алокадор, узвий боFлаган шаклда ташкил этиш керак. Чунки укувчи хар кайси шароитда: мактабдаги дарс жараёнларида хам, уйдаги дам олиш соатларида хам ушбу халк уйинлари билан самарали тарзда машFул була олсин. Дарс вактидаги ва дарсдан ташкари машFулотларда урганган машклари укувчи учун уйдаги машFулотларга мустахкам асос булиши даркор. МашFулотларда бошланган амалий машклар уйда давом этиши ва такрорланиши зарур. Бунда укитувчидан укувчига мажбуран эмас, балки халк уйинларини уларнинг ичидан кизикарлиларини танлаб олган холда кизFин ташкил этиш ва

укувчининг уз уйида кизиккан холда мустакил такрорлаши, машк килишига эришиши талаб этилади.

Бунинг учун эса жисмоний тарбия дарсларининг мазмуни изчил равишда ташкиллаштирилиши керак. Маълумки, дарслар залда, майдончада, йулакда утказилади. Аммо синфдан ташкари машFулотларда укувчилар билан турли халк уйинларини табиат куйнида утказиш укувчиларни янада фаоллашувига олиб келади. Жисмоний тарбия дарсларида укувчилар спорт формасида буладилар. Агар укитувчи миллий халк уйинлари рухига мос холда укувчиларни кийим танлашга жалб килса, уларда миллий ва маданий кадриятларимизга нисбатан муносабат билдириш, фикрлаш, ижодкорлик кобилиятлари шаклланади. Чунки азалдан узига хос удумлардан бирига айланиб келган халк амалий уйинларида иштирокчиларнинг кийим-бошлари хам узига хос ахамият касб этган.

Халк уйинларини танлашга укитувчи зийраклик билан ёндашиши талаб этилади. Чунки машFулот учун мулжалланган халк уйинлари, аввало, укувчиларни жисмонан соFломлаштириши, уларни келгусида бажарадиган мураккаб спорт уйиинларига боскичма-боскич тайёрлаб бориши зарур.

Албатта, бундай вазифаларни тарбиявий вазифалар каби хар бир дарсда кетма-кет бажариб бориш зарур. ДТС талабларидан аёнки, жисмоний тарбия дарслари таълим, тарбия ва соFломлаштириш вазифаларига эга. Баъзи халк уйинларини укувчиларга тулик ургатиш ва уларни амалда бажара оладиган даражага етказиш учун 1 соатлик дарс кифоя килмайди, айримлари учун эса дарс машFулоти етарли булиши мумкин. Масалан, халк уйинларидан булган "Подачи" уйини икки тараф - химоячи ва хужумчи гурухлар иштирокини такозо килади. Биринчи дарсда уйиннинг шарти, иштирокчиларнинг эгаллайдиган жойлари, кулидаги таёкчалар, коптоклардан фойдаланиш талаблари, такикланадиган харакатлар хакида тушунтирилса, иккинчи соатда уйинга старт берилади ва уйин малакалари узлаштирилади.

Айни заруратдан келиб чикиб, миллий халк уйинлариниинг машFулотлардаги ахамияти ва самарасини ошириш укитувчи хамда мураббийлар олдида турган асосий вазифалардандир. Шуни хисобга олган холда, нафакат давлат таълим сатандартлари, шунингдек, укув дастурларида берилган миллий халк уйинларидан фойдаланиш, балки халк орасида уйналиб келинаётган, аммо дарсларга тадбик килинмаган уйинларни машFулотларга олиб кириш, уларни укувчиларнинг севимли уйинларига айлантириш оркали соFлом турмуш тарзини яратишга тарFиб килиш FOят долзарб ахамиятга эга.

ФарFOна водийсида уйналадиган ана шундай уйинлардан бири - "Уртага кириш"дир. Ушбу уйин турли жойларда уйналишига кура, хар хил номланиши мумкин. Унда уч нафар укувчи иштирок этади. Утил ва киз болалар биргаликда уйнашлари мумкин.

Утказиш тартиби. Икки нафар иштирокчи ун метрга якин оралик масофада бир-бирига бир чизик буйлаб юзма-юз туради. Бирининг кулида юмшок, жарохат етказмайдиган холда ихчам, нишонга тез ва аник учадиган коптокча булади. Уртада эса бир иштирокчи ушбу коптокчага чап бериб туриши керак. Икки юзма-юз булиб турган иштирокчи уртадаги уйинчини мулжалга олиб, коптокларни бир-бирларига отадилар. Уртадаги уйинчи эса чакконлик билан тупга чап бериши, уни узига теккизмасликка харакат килиши зарур. Агар тупдан кочиб кутулолмаса, яъни унга туп тегса, уни нишонга олган иштирокчи билан урин алмашади.

ФарFOна водийсига хос яна шундай уйинлардан бири "Зим-зиё" булиб, унинг маъноси куз кора газлама билан боFланганлиги сабабли, хамма ёк зимзиё - коронFуга айланади.

Утказиш тартиби: Кузи боFланган иштирокчининг атрофида колганлар уни кутилмаганда келиб, туртиб утадилар ва кочадилар. Туртиб утганларни кузи боFланган иштирокчи доира ичида ахтарган холда, тутиб олиши керак. Уни туртиб утиб, кочиб кетаётганлар доирадан чикиб кетмасликлари керак. Уйин шу тарика давом этади. Тутиб олинган иштирокчи кузи боFланган холда колганларни излайди в атутиб олиш учун харакат килади.

К,айд этиш керакки, юкоридаги уйинлар укувчи ёшлар учун бирдек кизикарли булиб, "Уртага кириш" уйини оркали укувчиларда нишонга олиш, тезкорлик, мураккаб вазиятларда аник мулжал олиш, чапдастлик, "Зимзиё" уйини оркали сезги ва идрокнинг кучайиши, вазиятни окилона бахолаш, кийин шароитларда онгли харакат килиш куникмалари шаклланади.

ХУЛОСА

Юкоридан хулоса килиш керакки, миллий халк уйинлари воситасида:

- укувчиларнинг маънавий-маърифий, аклий-рухий, жисмоний-маданий сифатлари шакллантирилади ва такомиллаштирилиб борилади;

- укувчиларда узаро баFрикенглик, жамоа манфаатларини уз манфаатларидан устун куйиш, аник максадлар сари фаоллик ва ташаббус курсатишдек умуминсоний фазилатлар карор топади;

- жисмоний тарбия ва спорт машFулотларида куйилган педагогик максадларга тулаконли даражада эришилади.

REFERENCES

1. Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда.- Т.: Узбекистон, 1999. - 73б.

2. Педагогика фанлари доктори, профессор Т.Усмонхужаев. "Узбек миллий уйинлари истикболининг мезонлари" "Маърифат" газетаси. 2002 йил 14 август. 7-бет.

3. М. Аслонова. "Таълим жараёнида харакатли уйинлардан фойдаланиш". педагогика фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Навоий - 2008 йил. Б: 154.

4. "Хдракатли уйинлар ва уни укитиш методикаси". Бухоро давлат университети. Укув-услубий кулланма. Тузувчи к.укитувчи Г.Йулдошева. 2-бет

5. Abdullayev, A. A. (2021). THE ROLE OF THE COMMUNICATIVE APPROACH IN TEACHING PRESCHOOL EDUCATION. ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES, 2(2), 1382-1388.

6. Abdullayev, А. А. (2020). FOLK GAMES AS A MEANS OF CHILDREN'S DEVELOPMENT IN PHYSICAL EDUCATION LESSONS. Academic Research in Educational Sciences, 1(4), 824-830.

7. Abdulkhayevich, A. A., Yuldashevna, S. Z., & Abdurashidovna, M. D. (2020). Definition Of The Principles Of Teaching Preschool Children. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 2(12), 93-99.

8. Абдуллаев, А. А. (2020). CLUSTER METHOD IN THE DEVELOPMENT OF CRITICAL THINKING TECHNOLOGY IN THE LESSONS IN PRIMARY SCHOOL. Наука и мир, 2(5), 16-18.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.