Научная статья на тему 'МИЛЛИЙ-МУСИҚА МЕРОСИМИЗНИ БИЛИШ, ТУШУНЧАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ БУГУНГИ АҲВОЛИ ВА ЗАРУРИЯТИ'

МИЛЛИЙ-МУСИҚА МЕРОСИМИЗНИ БИЛИШ, ТУШУНЧАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ БУГУНГИ АҲВОЛИ ВА ЗАРУРИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
26
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Қорақалпоқ / миллий мусиқа / мерос / тафаккур

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Караматдин Қурбанбаевич Заретдинов

Бу илмий мақолада ўқувчиларни миллий-мусиқа меросимизни билиш тушунчаларини шакллантириш бугунги аҳволи ва зарурияти хақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИЛЛИЙ-МУСИҚА МЕРОСИМИЗНИ БИЛИШ, ТУШУНЧАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ БУГУНГИ АҲВОЛИ ВА ЗАРУРИЯТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 3 Issue 4 / December 2022

МИЛЛИЙ-МУСЩА МЕРОСИМИЗНИ БИЛИШ, ТУШУНЧАЛАРИНИ

ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ БУГУНГИ А^ВОЛИ ВА ЗАРУРИЯТИ

Караматдин Курбанбаевич Заретдинов Узбекистон давлат санъат ва маданият институти Нукус филиали

Аннотация: Бу илмий маколада укувчиларни миллий-мусика меросимизни билиш тушунчаларини шакллантириш бугунги ахволи ва зарурияти хакида суз юритилади.

Калит сузлар: Коракалпок, миллий мусика, мерос, тафаккур.

CURRENT SITUATION AND NEED TO KNOW OUR NATIONAL MUSICAL HERITAGE AND FORM THEIR UNDERSTANDING

Karamatdin Gurbanbaevich Zaretdinov Nukus branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture

Abstract: This scientific article talks about the current situation and necessity of forming students' understanding of our national musical heritage.

Keywords: Karakalpak, national music, heritage, thinking.

Ёш авлодни замон талаблари асосида тарбиялаш, уларнинг билим ва савиясини юкори даражага кутариш, дунёкарашини кенгайтириш, маънавий-ахлокий онгини устириш, ижодий фикрлаш даражасини ривожлантириш, дунёни, унда юз бераётган вокеаларни эстетик дид билан, гузаллик асосида идрок эта олишга ургатиб боришда мусика тарбиясининг урни алохида ахамиятга лойикдир.

Коракалпок халки узининг бой маънавий-мусикий бисотига эга булиб, у халкимизнинг кундалик хаёти, турмуш тарзи, урф-одатлари, турли анъаналар ва миллий кадриятларга шу даражада сингиб кетганки уларни бир-биридан айрилган холда тасаввур килиш кийин.

Таълим муассасаларида билим олаётган укувчиларни маънавий-ахлокий тарбиялашнинг мухим воситаларидан бири бу укитиладиган фанлар тизмида уларни мусика санъати оркали мусикий тафаккурини шакллантиришдан иборат. Мустакиллик туфайли халкимизнинг мусика санъатига, унинг миллий мероси ва бой анъаналарига булган муносабат узгарди. Хусусан, буюк комусий алломаларимизнинг мусика хакидаги рисолаларини урганиш ва уни хаётга жорий килишга булган кизикиш кучайди. Фольклор кушиклари, ракс ва мусикаларини оммавий урганишга катта йул очиб берилди. Узбек ва тожик

халкларининг миллий бисоти булган «Шашмаком» шаклидаги бой мусикий меросини намойиш этиш анъанага айланди. «Хоразм макомлари», «Фаргона-Тошкент» маком йулидаги асарлар, куплаб мумтоз хофизларимиз ва машшокларимиз репертуарларидан кенг урин ола бошлади. Унлаб турли мавзуларда битилган Крракалпок халкининг бой тарихи, урф одатлари, удум ва анъаналарини ифодаловчи достонлар кенг намойиш килина бошланди.

Бу бебахо мусикий мерос уз замирида ёш авлодга сингдирилиши зарур булган миллий-ахлокий маданиятимизнинг барча кирраларини узида мужассамлаштирилган. Умумтаълим мактаб укувчилари учун мулжалланган таълим стандартларида мусикий таълимни айнан шу миллий мусикий меросимиз асосида олиб бориш назарда тутилган.

Зеро Республикамиз Президенти Ш.М.Мирзиёев бу масалага алохида тухталиб унинг сиёсий ахамиятини белгилаб берди: «Бир хакикатни хеч качон эсимиздан чикармаслигимиз керак, мамлакатимизда маданият ва санъат тараккий этмаса жамият ривожланмайди. Халкимизнинг ривожланиш даражаси аввало миллий маданиятимизга караб бахоланади. Шу маънода маданият - бу халкимиз, жамиятимиз киёфасидир. Биз Узбекистоннинг янги киёфасини яратишга киришган эканмиз буни аввало миллий маданиятимизни ривожлантиришимиздан бошлашимиз лозим».1

Буюк алломаларимиз халкимиз учун сув ва хаводек зарур буладиган маънавий-ахлокий хислатлар хакида тухталар эканлар улар узларининг дидактик асарларида; тугрисузлик, халоллик, поклик, саховатлилик, инсонпарварлик, дустлик, Ватанга мухаббат, сабр-токатлилик, мехнатсеварлик, касбга хавас, кишилар яратган неъматлар ва табиатга эхтиёткорлик, мардлик, хушмуомалалик, эътикодлилик ва бошка миллий хамда умуминсоний фазилатларни хар-бир ёшга сингдириб бориш маънавий ахлокий тарбиянинг асосий мезонларидан эканлигини таъкидлаб утганлар.

Бу мухим педагогик муаммони амалга оширишда барча фанлар катори «Мусика маданияти» дарсларининг хам уз муносиб урни бор. Чунки мусика воситаси бошка хар кандай воситалардан хам таъсирлирок булиб, айникса ёш авлоднинг ички туйгуларини, хиссий оламини харакатга келтира олувчи буюк кучдир.

Мусика дарсларида кулланиладиган фаолият турлари ва мусиканинг узига хос специфик хусусиятлари укувчиларда маънавий-ахлокий тарбиянинг барча сифатларини амалга оширишга кулай имкон яратиши мумкин.

1 «Узбекистоннинг янги киёфасини яратишда миллий маданиятимизни урни ва ахамияти» Узбекистон Республикаси президенти Шавкат Миромонович Мирзиёев раислигида 2017 йил 25 декабр куни маданият ва санъат сохасидаги долзарб масалалар мухакамасига багишланган йигилиши. Халк сузи газетаси Т 2017 йил 25 декабр

MatHaBHH-axnoKHH TapSua xaKuga negarorHKa cox,acu MyTaxaccucnapH Ba SyroK annoManap ^HKpnapura TaaHraH xonga Kyfiugaru xynocara Kenum MyMKHHKH, MatHaBHH-axnoKHH TapSua geraHga Su3 em aBnogHH axnoK-ogoSnu, hhmoh эtтнкoggн, y3 Munnufi KagpuaTnapuHH HyKyp SunaguraH, ®:axpH xanKnapu MagaHuaTHHH TymHHaguraH, y3 MycTaKun ^HKpura эгa SynraH aKnnH, эcgн-xymgн, 3yKKO, SunuMgoH KaSu H^oSufi ^asnapnapra эгa SynraH emnapHH Ky3 ongHMH3ra KenTHpaMH3.

XycycaH MycHKa BocuTacuga MatHaBufi-axnoKHfi TapSuanaHraHnHK em aBnogga Kyfiugaru cu^araap MaB^yg Synumuga Su3 Me3OHnap umnaS HHKguK:

Mogyn 1

- MycHKa gapcnapugaru MaB^yg Sapna ^aonuaT Typnapuga $aon HmTHpoK этagн;

- MycHKa gapcnapu, MycHKa yKHTyBHucu Ba MycHKa KacSugaru Sapna Kumunapra xypMaT SunaH Kapafigu;

- cuH^gomnapu Ba SomKa yKHTyBHHnapHHHr HKTHgopHHH Kagpnafigu. Ynapra xaBac KHnagH.

- Munnufi HcTHKnon xaKugaru KymuKnapgaH Sofi penepTyapra эгa;

- y3SeK, KopaKannoK Ba SomKa xanK Munnufi MycuKHfi MepocunapugaH nyxTa SunHMra эгa Ba ynapHHHr xanK aHtaHanapugarH ypHHHH axmH Sunagu;

- Honry co3napH Ba rypyxgaru Sapna HapcanapHH acpaS aBafinafigu, rynnapHH ycTupumga $aon HmTHpoK этagн;

- y3SeK Ba KopaKannoK xp^ronapu, MycHKanunapu x,aKuga eTapnuna SunHMra эгa Ba ynapHHHr aHtaHanapuHH gaBoM эттнpнmga y3 HKTHgopHHH TaKoMunnamTHpum ycTHga TH3HMnH paBHmga Hm ropuTagu;

- ^axoH xaM^aMHATHga Mamxyp SynraH acapnap Ba ynapHHHr MyannH^napH xaKHga eTapnuna SunHMra эгa. Ynapra xypMaT SunaH Kapafigu;

- y3SeK Ba KopaKannoK nonry co3napugaH Supuga eKH (^opTenuaHoga acapnap u^po этa onagu. Ekhmhh oBo3ga KymHK Kyfinafi onagu.

YmSy Me3oHnap y3 HaBSaraga yKyBHHnap ynyH 3apyp SynaguraH Sapna MatHaBHfi-axnoKHfi ^asunaraapHu puBo^naHTupum ynyH x,aM acKoTHmu TaSHHfigHp.

negarorHKa, TatnuM TapSuara oug agaSueTnapHH ypraHHm Harn^acuga Sapna axnoKHfi xncnaraapHH y3uga My^accaMnamTHpyBHH Sup KaTop fiyHanumnapHH SenrunaS onumra эpнmgнк. Eh3 Sy fiyHanumnapHH Kyfiugaru TapTuSga SenrunamHu ypHHnu geS TongHK:

1. OHa BaTaHra Myx,aSSaT xncnapuHH TapSuanam. EyHga Su3 oHa BaTaH xaKugaru acapnapHH, yHHHr cynuM TuSuaTH, TeHrcu3 ocmohh, capxagcu3 gananapu, ^nopa Ba ^ayHacu, Me^HaTKam xanKH yHHHr MatHaBHfi-axgoKnfi KapamnapuHH ynyraoBHH KymHKgapHH ypraHHm. By fiyHanum y3 HHHra SomKa xanKgap SunaH thhh

TOTyB arnam, ynapHuHr caHtaru Ba MagaHuaTuHu xypMar Kunum KaSu axnoKufi cu^arnapHu xaM y3 uHura onguK.

2. MexHarra MyHocaSar xucnapuHu TapSuanam. MexHarnuHr xaeTufi 3apypuaTHHH Sunum. MycuKa KacSugaru KumunapHuHr; KoMno3uTopnap, HonryHunap, amynaHunap Ba SomKanapHuHr MexHaruHu Kagpnam, Honry co3napuHu acpam Ba y3 obo3hhh caKnam ynyH xapaKar Kunum. BomKa SapHa MexHar KumunapuHu xypMar Kunum Ba ynapHuHr MexHar Hara^anapuHu aBafinaS acpamra uHTunum. X,anon MexHar KunuS amamra umTueK. HnMra umunyBHaHnuK, caSp SapgomnunuK, Maxopar, yKyB, ManaKanunuK Ba SomKa xucnap.

3. BomKa KumunapHu xypMarnam Ba эtзoзnam MyHocaSaruHu maKnnaHTupum. OTa-oHa, aKa-yKa, ona-cuHrun Ba KapuHgom-ypyr, TaHum-Sunum, yKyBHunapra, Maxannagomnap Ba yMyMaH SomKanapra SynraH MyHocaSar. Karranapra xypMaT, KuHuKnapra u33aT Kypcarum. YnapHuHr Typnu aHtaHanapura TaBannyg KyHnapu Ba SafipaMnapura эtтнSopnн Synum. TeHrgomnapu, cuH^gomnapu, MaKTaSgomnapu, KoMaHgagomnapu Ba SomKanapra xypMarga Synum.

4. Y3-y3ura SynraH xypMaT xucnapuHu TapSuanam. By fiyHanum SyfiuHa yKyBHuHuHr y3 SypnuHu Kafi gapa^aga aHrnamu Ba yHra aMan Kunumu Ha3apga TyTunagu. YKyBHuHuHr y3 oTa-oHacu ongugaru $ap3aHgnuK SypHu, aKa-yKa, ona-cuHrun ongugaru Ba KapuHgom ongugaru SypHu, TaHum-Sunum, Maxanna-Kyfi Ba SeroHanap ongugaru uHcoHufinuK SypHu, yKyBHunuK, morupgnuK, cuH^gomnuK SypHu, BaTaH Ba эn-ropт ongugaru Sypnnap xaM mynap ^yMnacugaHgup.

BypH xuccu y3 HaBSaruga Mexp-oKuSar, xanon-noKnuK, cagoKaT, эзгynнк, xaMgapgnuK, mupuH cy3nunuK, mapMy-xaenunuK, mu^aomunuK, MapgnuK, ^acopaT KaSu Sup-SupuHu Ma3MyHaH TyngupuS TypyBHu uhcohuh $a3unaTnapHu xaM y3 uHura KaMpaS onagu.

5. Munnufi ucTuKnon roacura cagoKaT Ba guHufi эtтнкog, ufiMoHnunuK TapSuacu: Sy fiyHanum coSuk uttu^ok gaBpugaru xygocu3nuK SanocugaH ^apKgu ynapoK, onnoxHuHr aroHanuru, xanon-xapoMHuHr ^apKuHu Sunum, y3 gunu Ba TaHacu, at3onapuHu noK TyTum, atHu, yrupnuK, xueHar, ^oxumanuK KaSu unnaTnapgaH caKnaHum, yaT, u^ar, HoMyc-opuHu ymnam, ucpo^gaH, xacaggaH, oHKy3nuK, SupoBnapHuHr xaKuHu efiumgaH, enroHHunuK KaSu unnaTnapgaH xa3ap Kunum. XanKuMu3, xycycaH MycynMoHnap ToMoHugaH yTKaBunaguraH SapHa TagSupnapga Saxonu-Kygpar umTupoK этнm, эn SunaH Supra Synum.

KefiuHru fiunnapga Ha^c Sanocura yHpaS muccuohuctuk oKuMnapra SepunuS KeTumgaH y3uHu acpam. AfiHu nafiTga SomKa MunnaT Ba SomKa эtтнкogga SynraH KumunapHuHr yp^-ogarnapu Ba эtтнкogннн xypMaT Kunum, guHufi SarpuKeHrnuK xucnaTnapura aMan Kunum.

Xp3upru KyHga MaB^yg SynraH yKyB gacTypuga SenrunaS SepunraH fiyHanumnap SyfiuHa yKyBHunapHuHr MatHaBufi-axnoKufi TapSuacuHu aManra

ошириш учун етарлича материаллар борлигини кузатдик. Айни пайтда хозирги интенсив хаёт шароитида ахборотлар ва янгиликлар окими борган сари кучайиб бормокда, куплаб янги асарлар яратилмокда, янги педагогик технологияларни мусика таълими тизмига жорий килиш буйича хилма-хил методлардан фойдаланиш зарурати тугилмокда. Бу эса уз навбатида мусика дарсларини укитиш жараёнида укувчиларнинг маънавий-ахлокий карашларини янгича услубда шакллантиришга булган эхтиёжини назарда тутган холда куплаб янги манбалар ва материаллардан, укитиш услубларига мурожат килиш заруриятини юзага келтирмокда.

Замон талабидан ортда колмаслик учун мусика укитувчиси уз устида ишлаши, кириб келаётган дидактик материалларни акл тарозисида улчаб ундан унумли фойдалана олиш, зарурат булганда уз иши услубини узгартириш, укувчиларнинг мустакил фикр юрита олишларига шароит яратиб бера олиши, укув дастурини янги асарлар билан бойитиб бориши, дарс сифатини янада мазмунли килиш ва дарс жараёнларини янада кизикарлирок килиб олиб бориш, уз устида тинимсиз изланиши зарур булмокда.

Бугунги кундаги Узбекистон Республикаси умумтаълим муассасаларида олиб борилаётган «Мусика» дарслари тажрибасини урганиш ва илгор услубиётчилар томонидан тавсия килинаётган педагогик билимларни тахлил килиш натижасида шундай хулоса чикариш мумкинки, хали педагог олимларимиз ва илгор услубчиларимиз томонидан тавсия килинаётган дидактик материаллар ичида янгича услублар Республика умумтаълим мактабларида деярли тадбик килинмаяпти. Хусусан янги педагогик технология асосида дарс бериш услублари нафакат мусика укитувчилари томонидан, хатто куплаб услубиётчилар томонидан уни етарлича урганилиб, уни хаётга тадбик килиш йуллари ишлаб чикилмаган.

Бунинг узи хали мусика педагогикаси сохасида хал килинмаган жиддий муаммолар мавжуд эканлигидан далолат беради, укувчиларни маънавий-ахлокий тарбиялаш масаласи хам уз-узидан оксаётганлигининг асл сабаби хам шундан келиб чикмокда.

Муаммонининг бу кадар кескинлиги ва мусика воситасида укувчиларга маънавий-ахлокий тарбия бериш бир гурух олимлар томонидан хал килинадиган муаммо булмай унинг ечимини топиш ва хаётда кескин узгартиришлар киритиш учун хар бир мусика мутахассиси, хар бир услубиётчи ва хар бир мусика укитувчисининг хам харакатларини оптимизациялаштирилиши талаб килади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. «Узбекистоннинг янги киёфасини яратишда миллий маданиятимизни урни ва ахамияти» Узбекистон Республикаси президенти Шавкат Миромонович

Mup3ueeB paucnuruga 2017 fiun 25 geKaSp KyHu MagaHuaT Ba caHtar coxacugaru gon3apS Macananap MyxaKaMacura SarumnaHraH fiuFunumu. XanK cy3u ra3eTacu T 2017 fiun 25 geKaSp

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.