Научная статья на тему 'МИЛЛИЙ ҲИСОБЛАР ТИЗИМИДАГИ ТАРКИБИЙ ЎЗГАРИШЛАР'

МИЛЛИЙ ҲИСОБЛАР ТИЗИМИДАГИ ТАРКИБИЙ ЎЗГАРИШЛАР Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
380
73
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МИЛЛИЙ ҲИСОБЛАР ТИЗИМИ / СНС-1993 / СНС-2008 / ХАЛқ ХЎЖАЛИГИ БАЛАНСИ / ОРАЛИқ ИСТЕЪМОЛИ / ЯЛПИ қЎШИМЧА қИЙМАТ / ЯЛПИ ИЧКИ МАҲСУЛОТ

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Маткаримова И.А., Ғойибназаров Б.К.

Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикаси миллий ҳисоблар тизимини халқаро стандартлар миллий ҳисоблар тизимига ўтишидаги асосий муаммолар ўрганилган, унинг кўрсаткичларини ҳисоблашнинг асосий йўналишлари аниқланган, расмийлаштиришнинг асосий масалалари кўрилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИЛЛИЙ ҲИСОБЛАР ТИЗИМИДАГИ ТАРКИБИЙ ЎЗГАРИШЛАР»

УДК 330.366

МИЛЛИЙ Х.ИСОБЛАР ТИЗИМИДАГИ ТАРКИБИЙ УЗГАРИШЛАР

И.А. Маткаримова1, Б.К. Fойибназаров2

Аннотация

Мазкур маколада Узбекистон Республикаси миллий ^исоблар тизимини халкаро стандартлар миллий ^исоблар тизимига утишидаги асосий муаммолар урганилган, унинг курсаткичларини ^исоблашнинг асосий йуналишлари аникланган, расмийлаштиришнинг асосий масалалари курилган.

Ключевые слова: миллий ^исоблар тизими, СНС-1993, СНС-2008, халк хужалиги баланси, оралик истеъмоли, ялпи кушимча киймат, ялпи ички ма^сулот.

Бугунги кунда иктисодиётни таркибий узгартириш ва диверсификациялаш шароитида Узбекистон Республикаси иктисодиётини бошкариш ва унинг баркарорлигини таъминлаш максадида ^амда жа^ондаги турли мамлакатлар билан ижтимоий-иктисодий ^амда бошка со^алардаги алокаларни кенгайтириш учун республикамиз ^исоб ва статистикасини жа^он андозаларига асосланган миллий ^исоблар тизимига тулаконли утказиш ^амда иктисодиётни боскичма боскич миллий ^исоблар тизими коидаларига асосланиб, макроиктисодий та^лил килиш зарурияти тугилмокда. Бу хусусда Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов "Илмий асосланган, бозор иктисодиётининг асосий тамойилларига жавоб берадиган, миллий ^исоблар тузишни таъминлайдиган ^амда халкаро статистика андозаларига мувофик булган ягона статистика методологияси ва курсаткичлар тизимини ишлаб чикиб, тадбик этиш асосий вазифалардан биридир", деб таъкидлаган эди [1].

Миллий ^исоблар тизими-бу айни бозор иктисодиётига мос келадиган миллий ^исоблама булиб, миллий иктисодиётдаги бир-бирига чамбарчас богланган статистик курсаткичларни макроиктисодий тизимда ба^олашга, ^исобламалар туплами ва баланс жадвалларини тузишга, иктисодий фаолият натижаларини тавсифлашга, иктисод тузилмасини ва зарурий алокаларни ифодалашга хизмат килади [2].

МХ.Т барча мамлакатлар микёсида миллий ^исобларни янги концептуал тизими, халк хужалиги баланси (ХХБ) тизимидан тубдан фарк килидиган миллий иктисодиётнинг янги макростатистик моделидир.

МХ.Т бозор иктисодиёти шароитида юзага келадиган инфляция, ишсизлик, хорижий давлатлар билан пул -кредит муносабатлари, молиявий окимлар, хужалик ва мулкчиликнинг турли-туманлиги каби жараёнларни иктисодий та^лил килиш имконини беради. Бу тизим давлатнинг иктисодий сиёсатини ишлаб чикиш учун му^им ахборот манбаи булиб, ижтимоий-иктисодий со^анинг барча жи^атларини урганиш, та^лил килиш ва истикболдаги вазифаларни белгилашга хизмат килади. Бошкача килиб айтганда, МХ.Т та^лили мамлакатни, уни вилоятлари, тармоклари ва секторлари, ало^ида ижтимоий-иктисодий жараёнлар ва уларни натижалари умумий ижтимоий-иктисодий талабларига жавоб бериши керак.

Миллий ^исоблар тизимининг курсаткичлари ва бошка макроиктисодий курсаткичларни жамланган ^олда та^лил килмай туриб, бошкарувда тугри, аник ва самарали карор кабул килиш мумкин эмас.

Миллий ^исобчилик, дастлабки даврларда, асосан мамлакат микёсида яратилган миллий даромадни ^исоблашга каратилган эди. Дозирги замон миллий ^исобчилиги назарий ва амалий жи^атдан ута юксак даражада

1Маткаримова Интизор Атабаевна - ассистент кафедры «Гуманитарных и социальных дисциплин», Ургенчский филиал Ташкентского университета информационных технологий, Узбекистан.

2Гаипназаров Баходир Каримович - профессор, Ташкентский государственный экономический университет, Узбекистан.

ривожланган хисобот тизими булиб, мамлакатдаги ва унинг тармоклари, секторларидаги иктисодий ва ижтимоий жараёнларни тула акс эттиришга каратилган.

Дозирги вактда амалиётда ишлатилаётган миллий хисобчилик тизими "Миллий хисоблар тизими" (МДТ) деб ном олган. Бу тизим иктисодиёти бозор иктисодиётига асосланган мамлакатларда булаётган иктисодий ва ижтимоий жараёнларни тулаконли акс эттиришга каратилган. МДТда малакатда булаётган ишлаб чикариш, истеъмол, жамгариш, инвестиция жараёнлари, мамлакатнинг молиявий холати ва хориж билан булган иктисодий хамкорлик натижалари бир-бири билан узвий боглик булган счётларда ифодаланади.

Миллий хисобчиликнинг юзага келиш тарихига назар ташласак, МДТ-1953 нусхаси халкаро даражада тан олинган дастлабки стандарт эди. Кейинчалик у 1968 ва 1993 йилларда янгиланди.Миллий хисоблар стандарти у ёки бу даражада мажбурий булган шартли коидаларни узида мужассам этади.

Иктисодиёт ва жамиятнинг ривожланиши билан илгариги шартли коидалар мос келмай колади, методология ва назарий концепцияларда, фойдаланувчилар эхтиёжларида узгаришлар юз беради ва шунинг учун миллий хисоблар стандартлари вакти-вакти билан янгиланиб туриши лозим. 1993 йилда МДТ тубдан янгилагнанидан кейин БМТ Статистика кумитаси кичик, лекин тез-тез янгиликлар киритишнинг максадга мувофиклиги тугхрисида карор кабул килди, лекин бу карор амалга оширилмади ва шунинг учун бошка йирик янгилашни амалга ошириш зарурати тугилди.

Ушбу зарурат сунги 15 йил мобайнида иктисодиётда ишлаб чикариш жараёнларида ахборот ва коммуникацион технологиялар ролининг ошиши билан боглик катта узгаришлар юз берганлиги, номоддий активлар хизматлар ролининг ошганлиги, миллий иктисодий тизимларни глобаллашганлиги ва ижтимоий ислохотлар туфайли юзага келди. Мазкур узгаришлар таснифлаш кисмида хам, статистик текширувлар макроиктисодий статистикани шакллантириш учун концептуал асоси сифатида фойдаланиладиган назарий коидаларда хам статистик маълумотларни шакллантириш сохасидаги тузатишларни талаб килади.

МДТни янгилаш жиддий иш хисобланади. Дар кандай узгаришлар концептуал асосланган булиши керак. Халкаро киёсланиш даражасини саклаб колиш максадида ушбу узгаришлар уларнинг барча мамлакатларда кулланилиши эхтимолини хам эътиборга олиши керак.

Мазкур ишни ташкил этиш ва мувофиклаштириш ИДРТ, Европа хамжамиятлари статистика бюроси (Евростат), ХВФ (МВФ), БМТ статистика булими ва жахон банкининг вакилларини уз ичига олган Миллий хисоблар буйича котибиятлараро ишчи гурух (МДБКИГ) зиммасига юклатилган лойихада асосий ролни жахоннинг барча минтакаларидан 20 та мамлакат экспертларини узида бирлаштирган миллий хисоблар буйича экспертлар маслахат гурухи (ЭМГ) бажарди.

1993 йилги МДТни янгилаш жараёни 2003 йилнинг март ойида нихоясига етди, уни янгиланган версияси БМТ статистика кумитаси томонидан маъкулланди. Унга, " 2008 йилги Миллий хисоблар тизими" (МДТ-2008) номи берилди.

МДТ 2008 стандартларидаги узгаришлари деярли барча булимларини камраб олади, лекин асосан улар номолиявий активлар, молиявий хизматлар ва молиявий воситалар, тулов баланси, давлат бошкаруви сектори ва давлат сектори билан боглик булимларда жамланган. Бошкача айтганда, аксарият тавсиялар иктисодиётнинг глобаллашувини, молиявий воситалардаги инновацияларни бойлик манбаларига хамда хусусий ва давлат секторининг карзига булган кизикишнинг ошишини тавсифловчи иктисодий бирликларга ва операцияларга тааллукли. Тавсиялардан бир кисмининг амалга оширилиши, ишлаб чикариш, истеъмол, жамгаришининг айрим жихатларини акс эттиришдаги узгаришлар муносабати билан, тизимдаги ЯИМ ва омонат каби асосий воситалар узгаришига олиб келади. Бошка тавсиялар асосий курсаткичларга дахлдор эмас, лекин таърифлар ва таснифлар ривожлантирилиб, уларга аникликлар киритган.

Аксарият мамлакатлар барча ушбу тавсияларни дархол амалга оширмаса-да, хозирданок 2008 йилги МДТга узгаришлар кандай куринишга эга булишини ва миллий хисоблар курсаткичлари учун уларни окибатлари кандай булишини тасаввур килиш фойдадан холи булмайди, деб хисоблаймиз.

Уларнинг ЯИМдан фойдаланиш хажмига ва таркибига таъсири нуктаи назаридан МДД мамлакатлари учун илмий-тадкикот фаолияти ва курол-ярог харид килиш харажатлари талкинидаги узгаришлар энг мухим хисобланади.

1993 йилги МДТда илмий-тадкикот фаолияти натижасидан фойдаланиш оралик истеъмол сифатида акс этади, бунинг натижасида ЯИМга етарлича бахо берилмаслиги урин тутади. Уз навбатида, илмий-тадкикот фаолияти натижалари (билимлар захиралари) келгусидаги иктисодий усишнинг асосий омили хисобланишига карамай, улар асосий сармоянинг ялпи жамгармаси хамда активлар ва пассивлар балансидаги активлар сифатида хисобга олинмайди, демак, мамлакат сармоясининг соф киймати хам етарлича бахоланмайди.

2008 йилги МДТда илмий-тадкикот фаолияти натижаларидан фойдаланишнинг акс эттирилишига нисбатан ёндашуви узгарди. Улар харажатлари, худди бинолар, асбоб-ускуналар, жихозлар, компьютер дастурий таъминоти ва х.к. харажатлар каби асосий сармоянинг ялпи жамгармаси сифатида уз аксини топади, чунки улар ишлаб чикариш жараёнида куп марталаб фойдаланилиши мумкин. Активлар ва пассивлар балансида улар учун асосий фондлар таркибида алохида позиция («тадкикотлар ва ишланмалар») ажратилган. Илмий тадкикот фаолиятининг уз эгасига иктисодий фойда келтирмайдиган натижалари бундан мустасно; улардан фойдаланишни хамон оралик истеъмол сифатида акс эттириш тавсия этилади. Ушбу охирги коида деталлаштирилмаганлиги боис, у унчалик аник эмас ва албатта кейинги изохларни талаб килади.

Илмий-тадкикот фаолияти харажатларининг таклиф этилаётган талкини концептуал асосланган талкин хисобланади. Ушбу харажатларни оралик истеъмолдан жамгармага утказиш борасидаги тавсия МДД мамлакатларида 2008 йилги МДТни жорий этишнинг дастлабки боскичида амалга оширилиши мумкин. Бу ЯИМ абсолют микдорининг, шунингдек унинг усиш суръатларининг ошишига олиб келади.

1993 йилги МДТда хужум килиш курол-аслахалари ва уларни етказиб бериш воситалари, хизмат муддатидан катъи назар, сармоя жамгармаси таркибига киритилмайди, уларнинг харажатлари эса давлат бошкаруви сектори хисобларида акс эттирилади.

2008 йилги МДТ тавсияси шундан иборатки, курол-аслахалар харажатлари, улар асосий сармоя учун МДТнинг умумий мезонига мос келган такдирда, яъни агар бу йилдан куп фойдаланиладиган активлар харажатлари булса, асосий сармоя жамгармаси сифатида акс эттирилиши лозим. Уз навбатида, курол-аслахалар ва харбий захиралар (харбий йуналишдаги моддий айланма маблаглар) уртасидаги фаркни ажратиш лозим.

1993 йилги МДТ марказий банклар хизматларни олинган йигимлар ва воситачилик туловларининг суммаси, шунингдек билвосита тарзда улчанадиган молиявий воситачилик хизматлари (БУМВХ) сифатида улчашни тавсия килади. Бундай усул баъзан натижанинг гоят катта ижобий ёки салбий бахоланишига олиб келиши мумкин. 1995 йилда марказий банклар хизматларини жорий харажатлар буйича улчаш мумкинлиги тугрисида карор кабул килинди, бирок ушбу усулни куллаш юзасидан тавсиялар ишлаб чикилмади.

2008 йилги МДТда марказий банклар турли функцияларининг улар хизматларини бахолаш ва улардан фойдаланишга таъсирини аниклашга уриниб курилди. Бунинг учун, агар ушбу фарк умуман хисоблар учун катта булса, марказий банкларда бозор ва нобозор хизматларини амалга оширувчи муассасалар ажратилиши керак. Жорий харажатлар буйича бахолаш нобозор хизматларга нисбатан кулланилади. Улардан фойдаланиш давлат бошкаруви сектори томонидан жамоавий хизматларнинг харид килиниши сифатида, яъни давлат бошкаруви секторининг оралик истеъмоли, ишлаб чикариши ва якуний

истеъмоли харажатларида акс эттирилади, бу ЯИМнинг ошишига олиб келади. Ушбу харидни молиялаштириш учун даромадларни иккинчи марта таксимлаш хисобларида банкдан (молиявий корпорациялар секторидан) давлат бошкаруви секторига шартли трансферт курсатилиши керак. Бозор хизматлари бозор нархлари буйича бахоланади ва иктисодиётнинг барча секторларига курсатилиши мумкин, бирок уларнинг асосий истеъмолчилари тижорат банклари хисобланади.

Ушбу тавсия концептуал нуктаи назарда узини тулик оклайди. Бирок уни амалиётга жорий этишда МДД мамлакатлари банкнинг алохида булинмалар доирасидаги харажатлари тугрисидаги маълумотларни олиш билан боглик кийинчиликларга дуч келиши мумкин; бундан ташкари, ушбу булинмалар фаолияти аралаш хусусиятга эга булиши, яъни бозор ва нобозор фаолиятини уйгунлаштириши мумкин.

1993 йилги МДТ маъкулланганидан кейин утган давр мобайнида бутун жахонда молиявий корпорациялар фаолияти катта таркибий узгаришларни бошдан кечиришди: оддий молиявий воситачилик роли камайиб, холдинг фойдаси олиш максадида молиявий активлар портфелини бошкаришнинг ахамияти ортди. Ушбу хизматлар ахамиятини 2008 йилги МДТда яхширок акс эттириш учун молиявий корпорациялар таърифи кенгайтирилди; молиявий хизматлар хакига яккол шаклда чет эл валютаси ва кимматли когозлар билан битимлар буйича маржа киритилди.

Агар номолиявий корпорациялар пулли молиявий хизматларни курсатса, бунга БУМВХ сифатида каралмайди. Бирок уз маблагларини карзга берувчи бирликлар, агар улар бир неча мижозларга ссуда берса ва карздор банкрот булган такдирда молиявий хатарни уз зиммасига олса, тулов эвазига молиявий хизматлар курсатувчи молиявий корпорациялар хисобланади.

2008 йилги МДТда БУМВХ хисоблаб чикиш факат фойдаланишнинг турли моддалари: оралик ва якуний истеъмол, шунингдек, экспорт уртасида БУМВХ курсатишни таксимлаш имкониятини назарда тутувчи формула буйича ссудалар ва депозитлар буйича операциялар учун амалга оширилади. Мазкур ёндашувга мувофик БУМВХ курсатиш олинадиган ва туланадиган фоизларнинг амалдаги ставкалари билан фоизнинг маблагларни карз олишининг соф кийматини акс эттирувчи, яъни хатар учун мукофот ва воситачилик хизматлари учун туловларни уз ичига олмайдиган базавий киймати уртасидаги фарк асосида аникланади. БУМВХ хисоб-китобига молиявий воситачилар хусусий сармояси куйилишидан олинадиган даромадлар киритилмаслиги керак, деган коида чикариб ташланди. Бундай куйилмалар молиявий воситачилик хисобланса-да, лекин амалиётда уларни ажратиб булмайди. Шунингдек, 1993 йилги МДТда БУМВХни хисоблаб чикишга нисбатан соддалаштирилган ёндашувни куллашга изн берган БУМВХни фойдаланувчилар жумласига киритиш мумкинлиги тугрисидаги коида хам чикариб ташланди. БУМВХ курсатишни доимий нархларда бахолашга доир тавсиялар киритилди.

1993 йилги МДТда факатгина ноконуний фаолият миллий хисоблардан чикариб ташланмаслиги керак, дейилган эди, бирок унинг таърифи нуктаи назаридан кандайдир муайян курсатмалар мавжуд эмас эди.

Кузатилмайдиган иктисодиётни улчашга доир кулланма амалиётда кандай килиб ноконуний фаолиятнинг энг мухим турларини мос равишда бахолаш борасидаги тавсияларни узида мужассам этган. Бирок, ушбу кулланмада келтирилган ноконуний фаолиятнинг айрим турларини (масалан, угрилик ва порахурликни) ишлаб чикаришга киритиш тугрисидаги тавсиялар МДТ тамойилларига мос келмайди, яъни МДТда ушбу фаолият ишлаб чикариш сохасига кирмайди. Янгиланган МДТда угриликни МДТ тамойилларига мувофик акс эттиришга доир тавсиялар келтирилган.

Дозирги вактда МДДнинг айрим мамлакатлари ноконуний фаолиятнинг алохида турларини бахолашни амалга оширмокда, лекин, одатда, уларни ЯИМга киритмайди; бошка мамлкатлар уларни якин келажакда бахолашга киришишни режалаштирган. Бундай бахолар аста-секин МДД мамлакатлари томонидан хам мунтазам статистика амалиётига киритилса максадга мувофик булар эди.

1993 йилги МХ,Тда товарларни чет элда кайта сотиш жуда кискача тилга олинган. Ушбу фаолият турининг ахамияти ортиб бораётганлиги боис, 2008 йилги МХ.Т мазкур операцияларни ишлаб чикаришда, товарлар экспорти ва шунингдек, моддий айланма маблаглари захираларининг кириши таркибида акс эттиришга доир тавсияларни узида мужассам этган. Юкорида тилга олинган операциялар ахамиятини ортиб бораётганлигини хисобга олган холда якин келажакда товарлар ва хизматлар хисоби, ишлаб чикариш хисоби, сармоя билан операциялар хисоби ва бошка хисобларга тааллукли мазкур тавсияларнинг амалга оширилишини назарда тутиш максадга мувофик хисобланади. Ушбу иш миллий банклар билан хамкорликда амалга оширилиши лозим.

Бугунги кунда, Узбекистан Республикасининг МХ.Т статистикасига утиши куйидаги натижаларни беради:

-иктисодиётда иктисодий тахлил даражасини оширади; -давлатнинг иктисодиётда иктисодий баркарорлик жараёнини вужудга келтиришда, иктисодиёт устидан тула назорат урнатишда катта ёрдам беради;

-давлат МХ.Т иктисодий курсаткичлари жадваллари оркали иктисодиётда булаётган узгаришларни, ривожланишларни, силжишларни ахборот формасида олиб туради ва шунга асосан узининг иктисодий сиёсатини ишлаб чикади;

-давлат МХ,Тдаги хисоб счётлари оркали ижтимоий такрор ишлаб чикаришни, унинг доиравий харакатини назорат килади ва бошкаради.

Юкорида таъкидланган ишларни амалга ошириш республикамизнинг халкаро майдонда жахон мамлакатлари билан иктисодий сохадаги алокалари мустахкамланишига, ички имкониятларидан самарали фойдаланишга кумак беради, миллий хисоблар тизимининг тез суръатлар билан ривожланишига йул очади.

Хулоса килиб айтганда, миллий хисоблар тизимига утиш республика иктисодиётининг жахон иктисодиёти билан мослашувини тезлаштиради, ижтимоий хаётда юз бераётган узгаришларни объектив статистик маълумотлар асосида макроиктисодий тахлил килиш имконини кенгайтиради.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикаси Макроиктисодиёт ва статистика вазирлигини кайта ташкил этиш тугрисида"ги Фармони. "Халк сузи" газетаси. 2002 йил 26 декабрь.

2. Еойибназаров Б.К. Миллий хисоблар тизими., // "Узбекистон кишлок хужалиги", 2002, №3

3. Система национальных счетов. - Статистический департамент ООН.: Вашингтон, 1993.

4. Иванов Ю.Н., Казаринова С.Е. и др. Основы национального счетоводства. -М.: ИНФРА -М, 2005.

5. Салин В.Н., Кудряшова С.И. Система национальных счетов.-М.: ФиС,2006

6. Б.М.Махмудов. Миллий хисоблар тизими. Дарслик.-Т.:ТДИУ, 2011

© И.А. Маткаримова, Б.К. Еойибназаров, 2016

UDC 330.366

SUBSTANTIAL CHANGES IN THE NATIONAL OF ACCOUNTS

IA Matkarimova, B.K. Gaipnazarov

Abstract: In this Paper were studied the Main Problems of Transition of National Accounting Systems of the Republic of Uzbekistan to System of International Standards of National Accounting Systems, as well as defined the main directions of calculations of its indicators, and considered the main objectives of its formation.

Keywords: National Accounting Systems, NAS-1993, NAS-2008, Balance of National Economy, Transitional Consumption, Gross Added Value, Gross Domestic Product.

© I.A. Matkarimova, B.K. Gaipnazarov, 2016

УДК 330.366

СОДЕРЖАТЕЛЬНОЕ ИЗМЕНЕНИЕ В СИСТЕМАХ НАЦИОНАЛЬНЫХ СЧЁТОВ

И.А. Маткаримова, Б.К. Гаипназаров

Аннотация: В этой статье изучены основные проблемы перехода систем национальных счётов Республики Узбекистан к системе национальных счетов международных стандартов, определены основные направления расчетов его показателей, рассмотрены основные задачи формирования.

Ключевые слова: системы национальных счётов, СНС-1993, СНС-2008, баланс нородного хозяйства, промежуточное потребление, валовая дабавленная стоимость, валовый внетренный продукт.

© И.А. Маткаримова, Б.К. Еойибназаров, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.