Научная статья на тему 'Ялпи ички маҳсулотни харажатлар бўйича ҳисоблаш усулини такомиллаштириш йўллари'

Ялпи ички маҳсулотни харажатлар бўйича ҳисоблаш усулини такомиллаштириш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
3164
205
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЯИМ / ПИРОВАРД ИСТЕЪМОЛ / ЯЛПИ ЖАМғАРМА / СОФ ЭКСПОРТ / УЙ ХўЖАЛИГИ / ДАВЛАТ СЕКТОРИ / НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАР / ВВП / GDP / КОНЕЧНОЕ ПОТРЕБЛЕНИЕ / FINAL CONSUMPTION / ВАЛОВЫЕ СБЕРЕЖЕНИЯ / GROSS SAVINGS / ЧИСТЫЙ ЭКСПОРТ / NET EXPORTS / ДОМАШНЕЕ ХОЗЯЙСТВО / HOUSEHOLD / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ СЕКТОР / PUBLIC SECTOR / НЕГОСУДАРСТВЕННЫЕ ОРГАНИЗАЦИИ / NON-GOVERNMENTAL ORGANIZATIONS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мамбетжанов Қаҳрамон Қурбандурдиевич

Мақолада ялпи ички маҳсулот (ЯИМ)ни харажатлар усули бўйича ҳисоблашнинг мазмунмоҳияти, ўзига хос ҳусусиятлари, уни Ўзбекистон статистика тизимида қўллашдаги асосий муаммолар ва уларни бартараф қилиш йўллари ҳамда ушбу ҳисоблаш усулини такомиллаштириш юзасидан илмий таклиф ва амалий тавсиялар берилган.В статье приведены сущность вычисления ВВп методом расходов и его особенности, основные проблемы его применения в системе статистики Узбекистана и пути устранения этих проблем, а так же даны научные предложении и практические рекомендации по совершенствования данного метода вычесления.This article describes the essence of calculation of GDP by expenditure approach and its features, main problems of its application in statistical system of Uzbekistan and ways to eliminate these problems and offer scientific and practical recommendations on improvement of this method of calculation.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ялпи ички маҳсулотни харажатлар бўйича ҳисоблаш усулини такомиллаштириш йўллари»

МАМБЕТЖАНОВ К,ах,рамон Курбандурдиевич,

Тошкент давлат иктисодиёт университети докторанти, иктисод фанлари номзоди

ЯЛПИ ИЧКИ МАЩЛОТНИ ХАРАЖАТЛАР БУЙИЧА ЩОБЛАШ УСУЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙУЛЛАРИ

УДК 330.55.051

МАМБЕТЖАНОВ Ц ЯЛПИ ИЧКИ МАЦСУЛОТНИ ХАРАЖАТЛАР БУЙИЧА ЦИСОБЛАШ УСУЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Маколада ялпи ички мах,сулот (ЯИМ)ни харажатлар усули буйича х,исоблашнинг мазмун-мох,ияти, узига хос х,усусиятлари, уни Узбекистан статистика тизимида куллашдаги асосий муаммолар ва уларни бартараф килиш йуллари х,амда ушбу х,исоблаш усулини такомил-лаштириш юзасидан илмий таклиф ва амалий тавсиялар берилган.

Таянч иборалар: ЯИМ, пировард истеъмол, ялпи жамFарма, соф экспорт, уй хужалиги, давлат сектори, нотижорат ташкилотлар.

МАМБЕТЖАНОВ К.К. ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ РАСЧЁТА ВАЛОВОГО ВНУТРЕННЕГО ПРОДУКТА ПО МЕТОДОМ РАСХОДОВ

В статье приведены сущность расчёта ВВП методом расходов и его особенности, основные проблемы его применения в системе статистики Узбекистана и пути устранения этих проблем, а также даны научные предложении и практические рекомендации по совершенствования данного метода расчёта.

Ключевые слова: ВВП, конечное потребление, валовые сбережения, чистый экспорт, домашнее хозяйство, государственный сектор, негосударственные организации.

MAMBETJANOV Q.Q. THE WAYS OF IMPROVING THE CALCULATION OF GROSS DOMESTIC PRODUCT BY THE METHOD OF EXPENDITURE

This article describes the essence of calculation of GDP by expenditure approach and its features, main problems of its application in statistical system of Uzbekistan and ways to eliminate these problems and offer scientific and practical recommendations on improvement of this method of calculation.

Keywords: GDP, final consumption, gross savings, net exports, household, public sector, non-governmental organizations.

ЯИМни харажатлар усули буйича уисоблаганда унинг таркиби ту^рисидаги маълумотлар пировард истеъмол тала-бини цондириш ва мамлакат миллий бойлигининг усиши учун истеъмол цилинган товар ва хизматлар цийматининг улушини аницлаш, ЯИМнинг пировард истеъмол йуналишлари буйича мутаносибликларни тацлил цилиш имконини беради.

ЯИМни харажатлар усули буйича х,исоб-лаганда уй хужаликлари, давлат ва уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат (ижтимоий) ташкилотларнинг пировард истеъмол учун к,илган барча харажатлари умумлаштирилади. Бундан ташкари ялпи жамFарма, товар ва хизматларнинг экспорт-импорти колдиFи х,ам х,исобга олинади, яъни:

яим=^пи+яж+эик (1)1

Бу ерда: ПИ - пировард истеъмол; ЯЖ -ялпи жамFарма; ЭИК, - товар ва хизматларнинг экспорт-импорти колдиFи.

Иктисодиётнинг барча субъектлари пировард истеъмол учун харажатлари ялпи жамFарма ва соф экспортнинг турли хил унсурлардан ташкил топади. Ушбу унсур-ларни 1-жадвалда куришимиз мумкин.

1-жадвалдан куринадики, пировард истеъмол харажатларининг таркиби иккита кисмга, яъни шахсий ва жамоа истеъмоли харажат-ларига булинади.

Уй хужаликларининг пировард истеъмол учун харажатлари уларнинг уз истеъмоли учун бозорда турли хил товар ва хизматлар сотиб олишга, турар жой учун х,ар хил туловларга килинган харажатларни уз ичига олади.

Уй хужаликларининг пировард истеъмо-лини учта гурух,га ажратиш мумкин:

1 Ушбу формула Узбекистон Республикаси давлат статистика кумитаси томонидан ишлаб чикилган «ЯИМ ни пировард истеъмол усули буйича х,исоблаш методикаси» асосида муаллиф томонидан кайта ишланди.

1. Узок муддатгача истеъмол килинадиган буюмлар (автомобиль, мебель, маданий-маиший товарлар ва х,оказолар).

2. Киска муддатли истеъмол килинадиган буюмлар (озик-овкат, кийим-кечак, кундалик х,аётдаги хужалик буюмлари ва х,оказолар).

3. Хар хил хизматлар (транспорт, алока, тиббий хизмат ва х,оказолар).

Мамлакатда уй хужаликларининг пировард истеъмол харажатлари даражасидан келиб чиккан х,олда уша мамлакатнинг ривожлан-ганлик даражасига х,ам бах,о бериш мумкин. Айникса, пировард истеъмол харажатлари таркибидаги нисбатдан ах,олининг турмуш фаровонлигини билиш мушкул эмас (2-жад-вал).

2-жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, пировард истеъмол харажатла-ридаги асосий улуш уй хужаликлари х,иссасига туFри келади ва уларнинг салмоFи 1991-2016 йилларда 44 фоиздан 63 фоизгачани ташкил этди.

Кузатилаётган даврда ЯИМ таркибида давлат муассасаларининг пировард истеъмолга килган харажатлари улуши сезиларли дара-жада узгариб турди ва 1991 йилдаги 20,7 фоиздан 2016 йилда 16,1 фоизга камайиш тенденциясига эга булди.

Нотижорат ташкилотлари томонидан уй хужаликларига курсатилган нобозор хизмат-ларининг ЯИМдаги улуши уртача 1,1 фоизни ташкил этади.

Ялпи жамFарилиш асосий фондлар ва мод-дий айланма воситалари усишини ифода-лайди. 1991-2016 йилларда ялпи жамFари-лишнинг улуши баркарор ривожланиш тенденциясига эга булиб, ЯИМнинг уртача 25 фоизини ташкил к,илди. Ялпи жамFарилишнинг асосий улушини асосий капиталнинг ялпи

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

1 - жадвал. Пировад истеъмол харажатлари, ялпи жамfарма ва соф экспортнинг

асосий унсурлари1

I. Пировад истеъмол харажатлари

1. Уй хужаликларининг шахсий истеъмол учун харажатлари

2. Уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотларининг ах,олининг шахсий истеъмолини кондириш учун киладиган харажатлари_

3. Давлат муассасаларининг ах,олининг шахсий истеъмолини кондириш учун киладиган харажатлари

4. Давлат муассасаларининг ах,олининг жамоавий истеъмолини кондириш учун киладиган харажатлари_

II. Ялпи жамfарма

1. Асосий капитал ялпи жамfармаси

2. Моддий айланма маблаfлар захираларининг узгариши

а) Захиралар (йил бошига) (плюс)

б) Захиралар (йил охирига) (минус)

3. Соф х,арид килинган кимматбах,о буюмлар

а) Харид килинган кимматбах,о буюмлар (плюс)

б) Сотилган кимматбах,о буюмлар (минус)

III. Товар ва хизматларнинг соф экспорти

1. Товар ва хизматларнинг экспорти (плюс)

2. Товар ва хизматларнинг импорти (минус)

ЯЛПИ ИЧКИ МАХСУЛОТ

жамтарилиши ташкил килиб, иктисодиётда инвестицион фаолликни ифодалайди. Мазкур курсаткичнинг улуши 1991 йилдаги 25,1 фоиз-дан 2016 йилда 27,8 фоизгача усди.

Кузатилаётган давр мобайнида товарлар ва хизматлар соф экспортининг ЯИМдаги улуши уртача 2 фоизни ташкил килди (экспорт 30,5%, импорт 28,5%)2.

Уй хужаликларининг харажатларини бел-гилашда уларнинг пировард истеъмолига кирмайдиган харажатларни х,ам курсатиб утиш керак. Бу харажатларга куйидагилар киради:

1. Ах,олининг хизмат сафари харажатлари билан ботлик булган товар ва хизматларни кулга киритиши.

2. Уй хужалиги фондини таъмирлаш учун керак булган материалларни кулга киритган шахсий квартира ва уй жой эгаларининг жорий ремонт учун киладиган харажат-лари.

3. Ах,олига ишлаб чикариш характерига эга булган иш ва хизматлар учун туловлар,

буларга, ветеринария хизматлари, хужалик курилишларини сутурта килиш хизматлари ва бошкалар киради.

3. Лотерея ютуклари.

4. Паспорт олиш учун туловлар.

5. Тутилганлик х,акида гувох,нома, никох,, жарима, х,айдовчилик гувох,номаси, овчилик лицензиялари ва бошкаларни олиш учун туловлар.

Хозирги кунда ах,олининг истеъмол х,ажмига улар кулга киритган узок муддат истеъмол килинадиган барча буюмларнинг киймати киритилган.

Фикримизча, истеъмол х,ажмига узок муддат истеъмол килинадиган буюмлар кий-матининг барчасини эмас, балки уларнинг маълум, яъни шу йилда истеъмол килинадиган кисмини киритиш максадга мувофик буларди. Истеъмол х,ажмини белгилашнинг бундай усули шахсий уй-жой эскиришини белги-лашда татбик килинади. Истеъмол характери нуктаи-назаридан караганда, уй-жойнинг истеъмол килиниши узок муддат истеъмол килинадиган товарларнинг истеъмол кили-нишидан фарк килмайди. Шунинг учун х,ам бу усулни куллаш асослидир. Истеъмол тар-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

2-жадвал. ЯИМнинг пировард истеъмол йуналишлари буйича таркиби1

1991й. 1995й. 2000й. 2005й. 2010й. 2016й.

ЯИМ, жами 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Пировард истеъмол харажатлари 77,0 72,9 80,6 64,3 64,8 74,4

уй хужаликлари 54,9 50,1 60,9 47,4 47,9 57,5

давлат бошкаруви органлари 20,7 22,3 18,7 15,9 15,8 16,1

УХХКНТ 1,4 0,5 1,0 1,0 1,1 0,8

Ялпи жамFарилиш 26,8 24,2 19,6 28,0 26,6 24,9

асосий капиталнинг ялпи жамFарилиши 25,1 33,0 24,0 22,0 27,3 27,8

моддий айланма воситалари захирасининг узгариши 1,7 -8,8 -4,4 6,0 -0,7 -2,9

Товар ва хизматлар экспорт-импорти сальдоси -3,8 2,9 -0,2 7,7 8,6 0,7

Экспорт 35,3 31,6 26,5 37,9 33,1 18,8

Импорт 39,1 28,7 26,7 30,2 24,5 18,1

кибида узок, муддат фойдаланиладиган товар-ларнинг факат йиллик амортизациясини х,исобга оладиган булсак, ах,олининг якуний истеъмол х,ажми камаяди ва жамтарма кисми ошади.

Уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотларнинг ах,олининг шахсий истеъмоли учун киладиган харажатлари турли хилдаги нобозор хизматларнинг кийматини уз ичига олади. Бу хизматларни курсатувчи ташкилотларга касаба уюшма-лари, х,ар хил фондлар, ихтиёрий жамиятлар, сиёсий партиялар ва бошкалар киради.

Уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотларнинг пировард истеъ-молга килган харажатлари уй хужаликларига бепул такдим этилган истеъмол товарлари ва хизматларига килинган харажатлардан иборат. Шунингдек, бу харажатларга уз ишчи-ларига бепул хизматлар курсатиш учун кор-хона ва ташкилотлар томонидан молиялаш-тириладиган таълим, сотликни саклаш, мада-ният муассасалари харажатлари х,ам киради.

Ушбу курсаткични х,исоблашда ЯИМнинг ишлаб чикариш усулидаги х,исобларидан олинган ижтимоий-маданий сох,а объектла-рини саклаб туришга килинган харажатлар х,ажми буйича маълумотлардан фойдалани-

лади. Уй хужаликларига нодавлат-нотижорат ташкилотлари томонидан такдим этиладиган товарлар ва хизматлар х,ажми нотижорат ташкилотларининг давлат статистика х,исо-ботлари асосида аникланади.

Давлат муассасаларининг пировард истеъмол учун киладиган харажатлари ах,олининг х,ам шахсий, х,ам жамоа истеъмолини кон-дириш максадида амалга оширилади.

Давлат бошкаруви органларининг пировард истеъмол харажатлари куйидагиларни уз ичига олади:

а) нобозор хизматлар ишлаб чикариш давлат корхоналарининг умумий ишлаб чикариш х,ажми ва истеъмолчилар томонидан давлат муассасалари хизматлари кийматини кисман коплашдан тушган тушумлар орасидаги фарк сифатида аникланади;

б) уй хужаликларига бепул ёки иктисодий ах,амиятга эга булмаган нархларда бериш учун бозор ишлаб чикарувчиларидан сотиб олинган истеъмол товарлари ва хизматлари киймати;

в) уй хужаликларининг товар ва хизматларни сотиб олишга килган харажатларини коплаб бериш.

Давлат бошкаруви органларининг пировард истеъмолга килган харажатлари икки асосий гурух,га булинади:

а) якка тартибдаги товарлар ва хизмат-ларга кетган харажатлар;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

3-жадвал. Пировард истеъмол харажатларининг «Хак,ик,ий пировард истеъмол»га айланиши

Секторлар

Пировард истеъмол харажатлари

Хакикий пировард истеъмол

Уй хужаликлари

Уй хужаликларининг шахсий истеъмол харажатлари

Хакикий шахсий истеъмол = Уй хужаликларининг шахсий истеъмол харажатлари + уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотларининг ахолининг шахсий истеъмолини кондириш учун киладиган харажатлари + давлат бошкарув органларининг ахолининг шахсий истеъмолини кондириш учун киладиган харажатлари._

Уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотлари

Уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотларининг ахолининг шахсий истеъмолини кондириш учун киладиган харажатлари_

Мавжуд эмас

Давлат бошкарув органлари

Давлат бошкарув органларининг ахолининг шахсий истеъмолини кондириш учун киладиган харажатлари.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Давлат бошкарув органларининг ахолининг жамоа истеъмолини кондириш учун киладиган харажатлари_

Хакикий жамоа истеъмоли = Давлат бошкарув органларининг ахолининг жамоа истеъмолини кондириш учун киладиган харажатлари

б) жамоа хизматларига кетган харажат-лар.

Якка тартибдаги товарлар ва хизматларга килинган харажатлар якка тартибдаги истеъмол учун мулжалланган ва давлат бюджети, бюджетдан ташкари фондлар томонидан молиялаштириладиган давлат муассасалари-нинг истеъмол товарлари ва хизматларига (сотликни саклаш, таълим, ижтимоий таъми-нот, маданият ва спорт муассасалари томонидан курсатиладиган нобозор хизматлар) килган харажатларидан ташкил топади.

Жамоа эхтиёжларни кондирувчи давлат муассасаларининг якуний истеъмолга килган харажатлари корхона ва ташкилотлар томонидан курсатилувчи, давлат бюджети хисобидан молиялаштирилувчи хизматларни уз ичига олади. Бу хизматлар факат алохида уй хужаликларининг эхтиёжларини эмас, балки бутун жамият ёки ахолининг айрим гурухлари эхтиёжларини х,ам кондиради (мудофаа, умумий давлат бошкаруви, шоссе хужалиги, шунингдек, илм-фан, ах,оли пункт-

ларини ободонлаштиришга килинган харажатлар ва бошкалар).

Давлат бошкаруви органларининг хара-жатларини бах,олаш Узбекистан Республи-каси Молия вазирлигининг давлат бюджети-нинг ижроси хак,идаги хисобот маълумотлари асосида амалга оширилади.

Давлат муассасалари ва уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотларининг пировард истемол учун харажатлари куйидаги формула буйича хисобланади:

пидит = жх+п-т + к

(2)1

Бу ерда: ПИдит - давлат муассасалари ва уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотларининг пировард истемол учун харажатлари; ЖХ - бино иншоотлар учун жорий харажатлар ва асосий капитал истеъмоли; П - айрим турдаги товар ёки хизматларни сотишдан тушган пул маблатлари; Т -

1 Абдуллаев Ё. Макроиктисодий статистика: 100 савол ва жавоб. - Т.: «Мехнат», 1998. -146-б.

уй хужаликларига бепул ёки имтиёзли нарх-ларда такдим килиш максадида бозор нарх-ларида харид килинган истеъмол товарлари ва хизматлари киймати; К - давлат ижтимоий сутурта фонди хисобидан уй хужаликларининг айрим турдаги товар ва хизматларни харид килишлари учун килинадиган харажатларни коплаш киймати (масалан, ногиронларга бепул ёки арзон нархларда бериладиган автомобиль, бензин ва х,.к.).

Миллий хисоблар тизими (МХТ)нинг халкаро андозаларида яратилган товар ва хизматларни х,акикатда ким истеъмол килиши хамда булар учун туловни иктисодиётнинг кайси сектори амалга оширишини аниклаш максадида «Хакикий пировард истеъмол» тушунчаси киритилган.

Уй хужаликларининг «Хакикий пировард истеъмол» хажми ушбу сектор ва уларга хиз-мат курсатувчи нотижорат ташкилотлари хамда давлат муассасалари томонидан ахолининг шахсий истеъмолини кондириш максадида килган барча харажатларини умумлаштириш оркали аникланади. МХТда уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотларининг «Хакикий пировард истеъмол» хажми хисоб-китоб килинмайди, чунки улар томонидан килинган барча хара-жатлар ахолининг жамоа истеъмолини эмас, балки шахсий истеъмолни кондиришга хизмат килади. Давлат бошкарув органларининг пировард истеъмол учун харажатлари эса ахолининг хам шахсий, хам жамоа истеъмолини кондиради. Шу сабабли давлат бошкарув органларининг «Хакикий пировард истеъмол» хажми ахолининг жамоа истеъмолини кондиришга кетган харажатлар микдорига тенг булади. Пировард истеъмол харажатларининг «Хакикий пировард истеъмол»га айланиш жараёнини 3-жадвалда куришимиз мумкин.

3-жадвалдан шундай хулосага келиш мум-кинки, ЯИМни харажатлар усули буйича хисоблаганда нафакат муайян бир сектор-нинг пировард истеъмол учун килган хара-жатларига, балки бошка секторларнинг

хакикий истеъмол хажмига хам алохида эъти-бор каратиш зарур.

ЯИМни харажатларга асосланиб хисоб-лаётганда унинг таркибига унумсиз харажатлар кушилмайди. Бундай харажатларга куйи-дагилар киради:

1. Давлатнинг трансферт туловлари (кариялар ва ногиронларга туловлар, тала-балар стипендиялари, кайтарилмаслик шарти билан берилган карзлар ва шу кабилар).

2. Хусусий трансферт туловлари (масалан, талабаларнинг хар ойда уз уйларидан ола-диган пуллари, бадавлат оилаларнинг турли хайриялари ва бошкалар).

3. Кимматли котозлар олди-сотдиси жараёнидаги харажатлар. Бу харажатлар гарчи ишлаб чикаришга уз таъсирини бил-восита курсатса-да, махсулот кийматига киймат кушмайди.

4. Ишлатилган буюмлар.

ЯИМни харажатлар усули буйича хисоб-лаганда иктисодиётнинг барча соха ва тар-мокларида хосил булган ялпи жамтарма кур-саткичи хам хисобга олинади. Ялпи жамтарма асосий фондлар ялпи жамFармаси, моддий айланма воситалар захираларининг узгариши ва соф харид килинган кимматбахо буюмлар кийматидан иборат.

Асосий фондлар ялпи жамтармаси уз ичига барча турдаги бино-иншоот, асбоб-ускуна, техника-технологиялар, турар жой, мол-мулк ва хоказоларни олади. Булардан ташкари, хозирги кунда дастурий таъминотларни харид килиш, фойдали казилма бойликларни киди-риш ва шу каби сохалар учун килинадиган харажатлар хам асосий фондлар ялпи жамFармаси таркибига киритилган.

Инвестицияларнинг энг асосий манбала-ридан бири ялпи жамFарма хисобланади. Шуни таъкидлаш лозимки, амалда жамтарма эгаси ва инвестор бир шахсда намоён булиши ва булмаслиги хам мумкин. Одатда, ялпи жамтарма жамиятдаги купчилик субъектлар томонидан амалга оширилиб, улардан инвестиция сифатида фойдаланиш эса бутунлай

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

1-расм. 2001-2016 йилларда асосий капиталнинг ялпи жам^арилиши ва пировард истеъмол

харажатларининг узгариш динамикаси (2000 йил - 100%)*

бошка субъектлар томонидан амалга оши-рилиши мумкин.

Мамлакатимиз иктисодий тараккиётининг охирги ун йиллигида пировард истеъмол ва ялпи жамfарма даражасида сезиларли узгаришлар руй берди. Пировард истеъмол мамлакат иктисодиёт субъектларининг ялпи талабини билдирса, ялпи жамfарма эса инвестицион салох,иятни белгилаб беради.

Узбекистон иктисодиётида пировард истеъмол харажатлари ва ялпи жамfарма даражасидаги жадал усиш суръатлари айникса, 2008 йилдан кейинги даврларга туfри келади (1-расм).

2001-2016 йиллар мобайнида пировард истеъмол харажатларининг уртача йиллик усиши 9,6% ни ташкил килди ва кузатилаёт-ган давр мобайнида 4,3 баравардан купрокка ошди. Бу асосан уй хужаликлари харажатларининг ошиши х,исобига таъминланди. Шунингдек, давлат бошкарув органларининг

якка тартибдаги ва жамоа хизматлари учун реал харажатлари сезиларли даражада, яъни 2,3 мартага ошди. Кузатилаётган давр мобайнида жамоат ташкилотлари (диний, хайрия ва х,.к.) фаолиятининг фаоллашиши ва кен-гайиши уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотлари реал харажатларининг 2,3 мартага усишига имкон берди.

Мамлакатда инвестицион фаолият ривож-ланишининг ижобий курсаткичлари асосий капитал ялпи жамfарилишида мах,аллий ва хорижий инвестицияларни жалб килиш х,амда узлаштириш х,исобига усиб бораётганлигидан далолат беради. Сунгги йилларда (2001-2016 йиллар) асосий капиталнинг жамfарилиш меъёри ЯИМнинг 25 фоизини ташкил этди, бу эса дунёнинг ривожланган ва жадал ривожланаётган мамлакатлари курсаткич-ларига мос келади.

2001-2016 йиллар давомида асосий капиталнинг ялпи жамfарилиши 5,4 баробардан купрокка ортди, уртача йиллик усиш суръати эса 11,5%ни ташкил этди, бу эса кузатилаёт-

ИКДИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

ган даврдаги ЯИМнинг уртача йиллик усиш суръати (7,3%)дан купрокни ташкил этади1.

Асосий фондлар ялпи жамтармаси мам-лакатда яратилаётган ЯИМ хажмига жуда катта таъсир киладиган омиллардан сана-лади. Айник,са, илмий-тадкикотлар учун хара-жатларни ЯИМ таркибида янгича талкин килиш мамлакатнинг иктисодий салохиятини намоён килиш, унинг макроиктисодий кур-саткичларини халкаро таккослашда хамда жахон хамжамиятидаги нуфузини оширишда мухим роль уйнайди.

Илмий-тадкикот билан ботлик булган фао-лият - инсоният ва жамият ривожланишида турли хилдаги ихтироларни яратиш хамда уларни хаётга татбик этиш билан ботлик булган, мунтазам равишда билим, куникма ва малакани ошириб боришга каратилган илмий-ижодий фаолиятдир. Илмий-тадкикот фаолияти натижаларининг хажми бозор ва нобозор ишлаб чикарувчилари томонидан муайян субъектларнинг буюртмалари ёки уз ташаббусларига асосан олиб бориладиган тадкикот ишларини уз ичига олади.

Хозирги кунда мамлакатимиз статистика амалиётида илмий-тадкикот фаолияти натижаларининг хажми, яъни шу сохага килинган харажатлар оралик истеъмол сифатида хисобга олинади. Бу эса, уз навбатида, ЯИМ таркибида ушбу харажатларнинг хисобга олинмаслигига сабаб булади. Натижада пиро-вард истеъмол буйича ЯИМ хажми паст дара-жада намоён булади. Вахоланки, илмий-тадкикот ишларининг натижалари (билим, куникма ва малака захиралари) келгусидаги иктисодий тараккиётга замин яратади.

Бизнинг фикримизча, илмий-тадкикот фаолияти натижаларини, яъни шу сохага килинган сарф-харажатларни мамлакатимиз миллий хисоблар тизимида акс эттиришга бошкачарок ёндашиш зарур. Ушбу сохага килинган харажатларни худди бино-иншоот, техника-технология, компьютер дастурлари ва шу кабиларга килинган сарфлар сингари

асосий капиталнинг ялпи жамтармаси сифатида хисобга олиш зарур. Чунки илмий-тадкикот фаолияти натижаларидан хам ишлаб чикариш жараёнида узок йиллар давомида бир неча бор фойдаланиш мумкин. Лекин айрим йуналишларда олиб борилаётган тадкикотлар хам борки, улар уз эгаси ёки бутун бир жамиятга маънавий томондан нафли булса-да, иктисодий фойда олиб кел-майди. Улар учун килинадиган харажатларни оралик истеъмол сифатида хисобга олишни давом килдириш максадга мувофикдир.

Бундан ташкари, харбий сохадаги курол-аслаха ва уларни етказиб берувчи воситалар учун килинган харажатлар капитал жамтариш сифатида эмас, балки давлат бошкарув орган-ларининг оралик истеъмоли шаклида хисобга олинади.

Бизнинг фикримизча, агарда харбий сохадаги курол-аслаха ва уларни етказиб берувчи воситалар бир йилдан ортик муддат хизмат килишга мулжалланган булса, у холда уларга килинган харажатларни асосий капитал ялпи жамтармаси сифатида хисобга олиш максадга мувофикдир.

Ушбу тавсияларнинг ахамияти шундаки, пировард истеъмол буйича ялпи ички махсулотни хисоблаш жараёнида ялпи жамтарма хажмининг ошиши хисобига ЯИМ микдори хам сезиларли даражада усади. Бу эса мамлакатимизнинг иктисодий сало-хиятини янада ёркинрок намоён этишга ёрдам беради.

Мамлакат ичида чет элликлар сарфлари миллий ишлаб чикариш даражасига ботлик. Шу сабабли ЯИМни харажатлар буйича хисоблашда товар ва хизматларга чет эллик-ларнинг сарфлари, яъни экспорт киймати хам кушилади. Бошка томондан, истеъмол ва инвестицион сарфлар хамда давлат маб-латларининг бир кисми импорт килинган, яъни чет элда ишлаб чикарилган товарларга сарфланади. Миллий ишлаб чикариш умумий хажми асоссиз ошиб кетмаслиги учун импорт хажми ЯИМ таркибидан чикарилади. Экспорт ва импорт микдорлари уртасидаги фарк

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

IGвap вa xизмaтлapнинг соф экспGpIи ëки оддий к,илиб соф экспGpт дeйилaди. Соф экс-пGpт ижобий вa сaлбий 6Улиши мумкин. Аrap экспGpт импGpтдaн op^K бул^ ижобий, кaм бyлсa ^лбий бyлaди.

ХGpижий дaвлaIлapнинг квлишув бyйичa бeFapaз ëpдaм кypсaтиш мaксaдидa тoвapлap киpиIиши ëки чeIгa чикapиши экспopт вa импGpIдa х.исобт Gлинмaйди.

Бyлapгa кyйидaгилap киpaди:

1. Maмлaкaт х,удуди Gpкaли yтaдигaн xop^ жий дaвлaтлap IpaнзиIи.

2. Кypгaзмaлapдa нaмGЙиш килиш учун мaмлaкaтгa юбGpилгaн ëки мaмлaкaтдaн олиб чикилгaн IGвapлap.

3. Тижopaт xapaкIepигa эгa бyлмaгaн, чeIгa олиб чикилaдигaн вa чeIдaн кeлIиpи-лaдигaн мax1сyлGIлap.

4. Шaxсий исIeъмGл учун почта вa йyлGвчилapнинг юклapи.

Хизмaтлapнинг экспGpI вa импGpIи мод-дий вa номоддий xизмaIлapни уз ичит Gлaди.

MGддий xизмaIлapгa IpaнспGpI xизмaти, aлGкa, GмбGp xyжaлиrи, aвтGMGбиллapra Tex-ник xизмaI кУpсaIиш, x1исGблaш тexникaси xизмaIлapи кaбилap киpaди.

HGMGддий xизмaтлapгa IижGpaI xизмaI-лapи (молиявий вoситaчилик вa cyfypia xиз-

мaIлapи, бинoлap ижapaси, мaшинa, acôoô-yскyнaлap вa тpaнспGpтлap ижapaси, хукукий xизмaIлap, peклaмa вa x1GкaзGлap), Iaълим, сотликни М^ш, тypизм сGX1aсидarи xизмaт-лap вa бGшкaлap киpaди.

ХизмaIлapнинr экспGpI вa импGpIи «ль-доси peзидeнIлapнинг xизмaтлapни peaли-зaция килиши нaIижaсидa туштн тушум вa xGpижий x1aмкGpлapдaн шyндaй xизмaтлapни сотиб олиш билaн ботлик бултн xapaжaтлap УpIaсидaги фapк билaн бeлгилaнaди.

Умyмaн xyлoсa килиб aйтгaндa, мaмлaкa-тимизнинг xGзиpги, жaдaл pивoжлaнaëтгaн дaвpидa миллий x1исGблap тизимининг мaкpoиктисoдий кУpсaIкичлapини, aйниксa ЯИMни xapaжaтлap бyйичa x1исGблaш yсyлиra aлGx1идa эътибGp кapaтиш зapyp. Чунки ушбу кУpсaIкичнинг xapaжaтлap усули бyйичa IУFpи вa тулик x1исGблaш мaмлaкaIимиздa xyфëнa иктисодий фaoлиятнинг кaмaйиши, дaвлaI бюджeIининг бaжapилиши, ax1oли фapGBGнлиrининr Gшишиra жyдa кaттa ëpдaм бepaди. Кyпгинa микpGиKIисGдий ^pcai-кичлap ëpдaмидa кGpxGнaлap фaGлияIигa бax1G бepилиб, yлap фaGлиятининr pивGжлa-ниш йyнaлишлapи aниклaнсa, мaкpGиктисGдий кУpсaIкичлap Gpкaли бутун икIисGдиëIнинг x^a™, унинг усиши ë^ Gpкaгa кeIиши тах,лил килиниб, xyлoсa чикapилaди.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбeкистoн Peспyбликaси Пpeзидeнтининг 2002 йил 24 дeкaбpдaги «УзбeкистGн Peспyбликaси MaкpGиктисGдиëт вa стaтистикa вaзиpлигини кaйтa тaшкил этиш тyFpисидa»ги ПФ-3183-сон фapмGни. // <^лк сузи» гaзeтaси, 2002 йил 26 дeкaбpь.

2. FGибнaзapGB Б.К. Узбeкистoн Peспyбликaсидa миллий x1исGблap тизимини ишлaб чикишнинг илмий-мeтGДGЛGгик aсGслapи. / Иктисод фaнлapи дGкTGpи илмий дapaжa-сини олиш учун ëзилгaн диссepтaция aвтopeфepaти. - Т.: ТДИУ, 2006.

3. Ивaнoв Ю. Основы нaциGнaльнGГG счeтoвoдствa. - M.: «ФинстaтинфGpм», 2005. -С. 68-74.

4. www.stat.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.