Научная статья на тему 'МИЛЛИЙ ИННОВАЦИОН ТИЗИМНИ ШАКЛЛАНТИРИШ БЎЙИЧА РИВОЖЛАНГАН ДАВЛАТЛАР ТАЖРИБАСИ'

МИЛЛИЙ ИННОВАЦИОН ТИЗИМНИ ШАКЛЛАНТИРИШ БЎЙИЧА РИВОЖЛАНГАН ДАВЛАТЛАР ТАЖРИБАСИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
52
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Глобал инновацион индекс / инновацион ривожланиш / миллий инновацион тизим / иқтисодий тизим / янги технологиялар

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — А.Холов

Замонавий жаҳон тараққиётининг ўзига хос хусусияти етакчи мамлакатларда инновацион жамиятни шакллантиришга, инновацилар ва билимларга асосланган иқтисодиётни қуриш ҳисобланади. Ушбу мақолада ривожланган давлатларни миллий инновацион тизимини шакллантириб, глобал инновацион индексига юқори ўрин олганликлари бўйича бир қатор амалий мисоллар келтириб ўтилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИЛЛИЙ ИННОВАЦИОН ТИЗИМНИ ШАКЛЛАНТИРИШ БЎЙИЧА РИВОЖЛАНГАН ДАВЛАТЛАР ТАЖРИБАСИ»

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

МИЛЛИЙ ИННОВАЦИОН ТИЗИМНИ ШАКЛЛАНТИРИШ БУЙИЧА РИВОЖЛАНГАН ДАВЛАТЛАР ТАЖРИБАСИ А.Холов

Сирдарё вилояти олий таълим, фан ва инновациялар бошкармаси шуба мудири https://doi.org/10.5281/zenodo.10138346

Аннотация. Замонавий жауон тарацциётининг узига хос хусусияти - етакчи мамлакатларда инновацион жамиятни шакллантиришга, инновацилар ва билимларга асосланган ицтисодиётни цуриш щсобланади. Ушбу мацолада ривожланган давлатларни миллий инновацион тизимини шакллантириб, глобал инновацион индексига юцори урин олганликлари буйича бир цатор амалий мисоллар келтириб утилган.

Калит сузи: Глобал инновацион индекс, инновацион ривожланиш, миллий инновацион тизим, ицтисодий тизим, янги технологиялар.

Кириш.

Бугунги кунда инновацион жараёнлар ва уларни жамиятнинг иктисодий хаётига кенг куламда татбик этиш тобора долзарб булиб бормокда. Бу, асосан, жахон ва минтакалараро бозорларда кескин ракобат шароитида, айникса, махсулот импортини чеклаш шароитида давом этаётган инкироз билан окланади. Шу нуктаи назардан, инновациялар иктисодий усишнинг асосий омилларидан биридир. Улар иктисодий тизимларнинг ракобатбардошлигини ошириш ва иктисодий фаолиятини кучайтиришга ёрдам беради. Ривожланишнинг инновацион типи тараккиётнинг хозирги боскичида мукобил йул сифатида "Илмий асосга эга булган иктисодиётга" утишини, инновацион фаолият жараёнида инновацияларнинг замонавий холати ва хусусиятлари, мавжуд муаммолар ва зиддиятларни аниклаш, ижтимоий йуналтирилган бозор иктисодиёти концепциясининг самарали амал килишини таъминлаш, ижтимоий кадриятлар трансформациялари асосида иктисодий тараккиётнинг замонавий тенденцияларини бахолаш ва ахоли фаровонлигини бахолашнинг сифат курсаткичларига утилишини такозо этмокда [1].

Инновацион ривожланиш, хар бир мамлакатнинг глобал ракобатда инновацион бизнеснинг ролини ошириш, инновацион салохият ва унинг ракобат асосида ривожланиш таъсирига бахо бериш, ишлаб чикариш омиллари учун шароитлар яратиш учун биринчи даражали вазифасидир. Бунга эришиш учун давлатнинг инновацион сиёсатини ишлаб чикиш, унинг механизмлари ва дастакларини аниклаш, инновацион кооперациясини рагбатлантириш, инновацион моделни амалга оширишнинг ижтимоий-иктисодий хусусиятларига (микро- макро-, мезо даражада) эътибор каратиш, интеллетуал мулк хукукини химоя килиш ва инновацион жараёнларни бошкариш механизмини яратиш долзарб хисобланади.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаб утганидек, "Айни вактда мамлакатимиз босиб утган тараккиёт йулининг чукур тахлили, бугунги кунда жахон бозори конъюнктураси кескин узгариб, глобаллашув шароитида ракобат тобора кучайиб бораётгани давлатимизни янада баркарор ва жадал суръатлар билан ривожлантириш учун мутлако янгича ёндашув хамда тамойилларни ишлаб чикиш ва руёбга чикаришни такозо этмокда"[2].

Мавзунинг урганилганлик даражаси.

Мамлакатни инновацион иктисодиётини ривожлантириш учун энг аввал миллий инновацион тизимни шаклланишига алохида эътибор каратилади. Миллий инновацион

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

тизим тушунчаси инновацион иктисодиётнинг мухим белгиси сифатида фанга ХХ асрнинг 70-йилларида кириб келди. Миллий инновацион тизимига ягона бир таъриф берилмаган. Лекин баъзи бир ушбу сохада куп мехнати синган олимларнинг таърифларини келтириш мумкин. буйича жуда куплаб олимлар изланишлар олиб боришган. Фриман, Лундвал, Нелсон, Пател ва Павитт, Меткалфе каби олимлар миллий инновацион тизим буйича изланишлар олиб борган. Мисол тарикасида, К.Фриман "Технология сиёсати ва иктисодий самарадорлик" китобида, миллий инновацион тизим - жамият томонидан истеъмол килинадиган янги технологиялар, махсулотлар ва хизматларнинг яратилишидаги янги билимларни ишлаб чикишда, саклашда, таркатишда ва янги технологияларга айланишида катнашадиган иктисодий субъектлар ва ижтимоий институтларнинг (кадриятлар, меъёрлар, хукукларнинг) мураккаб тизими хисобланади деб таъриф берган[3].

Б.А.Лундвал эса, миллий инновацион тизимга - "мамлакат ичида янги ва иктисодий самарадор билимларни ишлаб чикариш, таркатиш ва улардан фойдаланишда узаро таъсир килувчи элементлар ва муносабатлардир деб таъриф берган[4].

Ричард Р.Нелсон миллий инновацион тизим - узаро таъсири миллий фирмаларнинг инновацион самарадорлигини белгилайдиган институтлар туплами, деб таъриф берган [5].

Миллий инновацион тизим - мамлакатдаги технологик урганиш тезлиги ва йуналишини (ёки узгаришларга олиб келадиган фаолият хажми ва таркибини) белгилайдиган миллий институтлар, уларнинг рагбатлантирувчи тузилмалари ва ташкилотлардир деб Пател ва Павиттлар уз фикрларини билдирган[6]. Яъна бир инглиз иктисодчиси Стэнли Меткалф миллий инновацион тизимга "янги технологияларни ишлаб чикиш ва таркатишга биргаликда ва якка тартибда хисса кушадиган ва хукуматлар инновацион жараёнга таъсир килиш сиёсатини шакллантирадиган ва амалга оширадиган асосни таъминлайдиган алохида институтлар туплами. Шундай килиб, бу янги технологияларни белгилайдиган билим, куникма ва артефактларни яратиш, саклаш ва узатиш учун узаро богланган институтлар тизимидир" деб таъриф берган[7].

Юкоридаги олимлар фикридан келиб чикиб, шуни хулоса килишимиз мумкинки, миллий инновацион тизими - бу янги билимларни, янги фикрларни, янги усулларни ишлаб чикиш ва куллаш жараёнида иштирок этувчи институционал тармокнинг (корхоналар, университетлар, илмий тадкикот муассасалари ва хукуматлар) узаро хамкорликда алока тизимидир деб таърифласак булади.

Миллий инновацион тизим бир катор хусусиятларга эга. Жумладан, биринчидан, миллий инновацион тизимнинг негизини инновация ташкил этади. Инновацияларнинг иктисодий усиш, шунингдек, ижтимоий ривожланиш учун алохида ахамиятга эга эканлиги Миллий инновацион тизимнинг узаги сифатида куришимиз мумкин. Хусусан, инновация одамларнинг фикрлаш тарзи ва хулк-атворини узгартириб, инсоннинг ижодкорлик иштиёкини уйготади. Инновацион фаолият фан ва техника тараккиётининг хал килувчи омилидир. Шунингдек, у бевосита ижтимоий ривожланишга ёрдам берувчи омил хисобланади. Иккинчидан, Миллий инновацион тизим нафакат баркарор ривожланишнинг асоси ва харакатлантирувчи кучи, балки юкори сифатли инсон ресурсларини куллаб-кувватлаш ва ривожлантириш, соглом мухитни яратиш хамда мамлакат ракобатбардошлигини оширишнинг асосий омилидир. Учинчидан, Институционал дизайн, танлаш ва жорий этиш миллий инновацион тизимда марказий урин тутади. Миллий инновацион тизим давлат институционал тизими томонидан тарбияланади, куллаб-кувватланади ва таргиб килинади.

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

Давлат инновацион фаолиятни тугридан-тугри амалга ошириши ёки инновацион фаолиятнинг узлуксиз амалга оширилиши учун институционал мухит ва шарт-шароитларни яратиши лозим. Х,озирги вактда дунёда миллий инновацион тизимнинг куплаб турли моделлари мавжуд булиб, уларда давлат томонидан бошкариладиган типик миллий инновацион тизим хамда бозор муносабатлари асосида тартибга солиш миллий инновацион мавжуд. Мисол учун, Япониядаги миллий инновацион тизими давлат устунлик килади, бу давлатнинг инновацион фаолиятда бевосита иштирок этиши билан тавсифланади ва шу билан бирга инновацияларни бошкариш ва рагбатлантириш учун куплаб сиёсат ва стратегияларни белгилайди. Америка ^ушма Штатлардаги миллий инновацион тизим бозор муносабатларига асосланиб тартибга солинади. Яъни, давлат асосан тадбиркорлик субъектларининг инновацион фаолияти учун кулай мухит яратишга эътибор каратади, бозор эса корхоналарнинг инновацион фаолиятини тартибга солувчи асосий кучдир.

Тадкикот методологияси.

Тадкикот давомида индукция ва дедукция, илмий абстракциялаш сингари усуллардан фойдаланилган.

Тахлил ва натижалар

Миллий инновацион тизим куйидаги 3 та элементлардан иборат: инновацион фаолият субъекти, инновация иштирокчилари уртасидаги узаро узаро таъсир хамда халкаро хамкорлик.

Инновацион фаолият субъекти хам бир неча турга булинади.

1. Албатта тадбиркорлик субъектлари инновацион фаолият субъекти хисобланади. Компания (тадбиркор субъектлари) илмий-тадкикот ва ишланмаларнинг асосий жорий этиш кучи сифатида миллий инновацион тизимнинг субектларидан бири хисобланади. Тадбиркорликнинг инновацион фаолияти бозорни рагбатлантириш ва тартибга солишга боглик. Шу сабабли, купчилик корхоналарнинг тадкикот ва ишланмалар фаолияти асосан технологияни куллаш ва янги махсулотларни тадкик килиш ва ишлаб чикишга каратилган. Айтиш мумкинки, инновация натижаларини бозор билан богловчи куприк тадбиркорлик субъектидир. Компаниянинг ишлаб чикариш жараёнига нафакат техник ва технологик янгиликларни жорий этиши инновация хисобланади, балки бошкарув инновациясини, институционал инновацияларни, ташкилий инновацияларни ва маданий инновацияларни хам уз ичига олади. Миллий инновацион тизимнинг субъекти сифатида корхонанинг инновацион салохияти мамлакатнинг инновацион салохиятига бевосита таъсир килади. Бирок, инновацияларнинг жорий этишдаги ноаникликлар корхоналарни инновацион жараёнда куплаб хавф-хатарларга дуч келишига олиб келади. Бу эса, баъзи корхоналарни инновацияларни жорий этишда куркув юзага келишининг асосий омилидир. Шу сабабли, давлат тадбиркорлик субъектларининг инновацион фаолиятини рагбатлантириш ва бошкариш учун тегишли сиёсат ирода курсатиб, тегишли конун ёки конун ости хужжатларни кабул килиши керак.

2. Миллий инновацион тизимнинг иккинчи субъекти илмий тадкикот муассасаларидир. Илмий-тадкикот ташкилотларига университетлар, давлат илмий тадкикот муассасалари ва нодавлат илмий-тадкикот муассасалари кошидаги илмий-тадкикот ташкилотлари тизими киради. Корхоналардан фаркли уларок, тадкикот институтларнинг инновацион фаолияти купинча нотижорат хисобланади ва аксариятининг асосий фаолияти тадкикотларга каратилган. Давлат (ёки жамоат) илмий-тадкикот

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

ташкилотлари, асосан, миллий манфаатлар ва "миллий турмуш тарзи" билан бевосита боглик булган тадкикот ишларини олиб борадилар. Булар, шунингдек, купинча куп ресурс талаб киладиган, хаётга татбик этса булмайдиган ёки татбик этиш жараёни кийин булган тадкикотларни ишлаб чикаришади. Илмий-тадкикот институтларнинг асосий вазифаси янги гоя яратиш, билимларни таркатиш ва истеъдодларни тарбиялашдан иборатдир.

3. Миллий инновацион тизимнинг учинчи субъекти таълим ва кадрлар тайёрлашни ташкил этишдир. Таълим ва таълим муассасалари, асосан, миллий инновацион тизим учун юкори сифатли кадрлар, айникса фан, технология ва менежмент сохасида юкори сифатли кадрлар билан таъминлашнинг асосий функциясига эга булган университетлардир. Истеъдодларни укитиш ва тарбиялаш илм-фан ва технологияни куллаш ва жорий этишни инновациялар ва рагбатлантиришда мухим рол уйнайди. Дархакикат, куплаб таълим ва укув ташкилотлари илмий тадкикот функциясини бажариш билан бирга, кадрлар тайёрлаш ва истеъдодларни тарбиялаш функциясини бажарадилар. Университетнинг кадрлар тайёрлаш ва илмий изланишлари уртасидаги якин уйгунлик юкори сифатли кадрлар тайёрлаш сифатини оширишда мухим ахамият касб этади.

4. Миллий инновацион тизимнинг туртинчи субъекти давлатдир. Миллий инновацион тизимда давлат, инновацион мух,итни яратиш, институтларни ташкил этиш ва куллаб-кувватлаш, узгаришларни рагбатлантириш учун инновацион фаолиятни тартибга солиш роли айникса мух,им рол уйнайди. Хукумат инновацияларни рагбатлантириш сиёсати учта асосий жихдтни уз ичига олади: талаб, таклиф ва атроф-мух,ит. Давлатнинг асосий вазифаси - инноваторларни куллаб-кувватлаш, уларни тарбиялаш, инноватор манфаатларини химоя килиш, давлат ва жамият манфаатларини химоя килиш, инновацион фаолият учун кулай мухит яратишдир.

5. Миллий инновацион тизимнинг бешинчи субъекти - илмий ва технологик хизмат курсатувчи ташкилот. Илмий-техникавий хизмат курсатувчи ташкилотлари илмий-техникавий консалтинг ташкилотлари, илмий-техник тадкикотлар марказлари, технологик инновациялар марказлари, фан ва технология парклари каби шакллари мавжуд. Технология миллий инновацион тизим иштирокчилари уртасида куприк ролини уйнайди. Унинг асосий вазифаси ахборот хизматлари, молия ва сугурта хизматларини курсатишдир. Илмий ва технологияга хизмат курсатувчи ташкилотларнинг фаолияти фан ва технологиялар трансферини рагбатлантириш, кичик ва урта бизнеслар учун технологик инновацион фаолиятни куллаб-кувватлаш, инновацион харажатларни минималлаштириш ва валюта рискларини камайтириш ролини уйнайди.

Миллий инновацион тизимнинг иккинчи элементи тизимдаги иштирокчиларнинг уртасидаги узаро таъсир. Иктисодий хамкорлик ва тараккиёт ташкилотининг (ИХТТ) маълумотларига кура, миллий инновацион тизимидаги элементларнинг узаро таъсири айникса технологик ва илмий инновацияларда мухим рол уйнайди [8] Тизимдаги иштирокчилар уртасидаги муносабатлар ва узаро таъсир асосан куйидагиларни уз ичига олади:

- корхоналар уртасидаги хамкорлик, асосан технологик хамкорлик;

- корхоналар ва илмий тадкикот институтлари уртасидаги хамкорлик. Корхоналар илмий ташкилотларнинг тадкикот натижаларини тижоратлаштиришга ёрдам бериши мумкин. Бошка тарафдан, илмий тадкикот институтларнинг аксарият тадкикот ютуклари хам корхоналарни ишлаб чикаришга инновацияларни жорий этиш учун куплаб

NOVEMBER 17

2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE

IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

танловларни яратади. Корхоналар билан тадкикот институтлари уртасидаги хамкорлик фан ва технологияни жорий этишга ёрдам беради;

- илмий ва технологик хизмат курсатувчи ташкилотларнинг тизимнинг бошка иштирокчилари билан хамкорлиги. Илмий-техникавий хизмат курсатувчи ташкилотлар тизимдаги субъектлар уртасидаги хамкорлик ва алокалардаги тусикларни минималлаштириш, билим ва инновацион фаолиятни яратиш ва таркатишни рагбатлантиришга хисса кушиш ролини уйнайди;

- давлат ва бошка миллий инновацион тизим иштирокчилар уртасидаги хамкорлик. Бу сохада хам давлат инновацион мухитни яратишда, иштирокчилар фаолиятини мослаштиришда, субъектларнинг соглом ривожланишига кумаклашиш учун сиёсат ва ресурсларни куллаб-кувватлашда ва мулкдорларнинг инновацион фаолиятини тартибга солишда асосий рол уйнайди.

Учинчи халкаро хамкорлик элементи. Миллий инновацион тизим очик тизимдир. Агар ёпилса, миллий инновацион тизим муваффакиятли булмайди. Инновацион тизимга киришда хам, чикишда хам "ошкоралик"ни жорий этиш миллий инновацион тизимнинг мустахкамлигини таъминловчи омиллардан биридир. Шу боис халкаро хамкорликни, жумладан, академик ва технологик алмашинув ва хамкорликни мустахкамлаш миллий инновацион тизимни шакллантиришга хисса кушадиган мухим мазмундир.

Ривожланган мамлакатлар миллий инновацион тизимни барпо этиш амалиёти куриб чикилганда, шуни куришимиз мумкинки, миллий инновацион тизимни барпо этишда давлат мухим рол уйнайди. Миллий инновацион тизимни куришда давлат куплаб турли, асосан, тугридан-тугри инвестицияларни, инновациялар учун кулай мухит яратиш, инновацион мухитни тартибга солиш, миллий инновацион сиёсат ва стратегияларни белгилаш, каби функцияларни бажаради.

Биринчидан, миллий инновацион тизимни куришда бевосита давлатнинг инвестиция ролидан ажратиб булмайди. Тугридан-тугри давлат инвестициялари янги билимлар, фан, технология ва махсулотларни яратиш, жорий этиш, куллаш ва таркатишни тезлаштириши мумкин. Иктисодий хамкорлик ва тараккиёт ташкилотининг (ИХ,ТТ) хисоботига кура, хукумат илмий-тадкикот ва ишланмаларга сарфлаган хар 1 доллар учун бизнесдан 1,7 доллар фойда келтиради [9].

№ Давлат номи 2017 йил 2018 йил 2019 йил 2020 йил 2021 йил

1. Шветцария 3.077 3.197 3.359

2. Шветция 3.363 3.321 3.388 3.490 3.402

3. А^Ш 2.904 3.010 3.170 3.468 3.457

4. Буюк Британия 2.323 2.705 2.666 2.931 2.915

5. Сингапур 1.899 1.814 1.897 2.217

6. Финляндия 2.728 2.757 2.800 2.912 2.985

7. Голландия 2.179 2.139 2.184 2.322 2.269

8. Германия 3.047 3.110 3.167 3.131 3.129

9. Дания 2.931 2.966 2.897 2.973 2.761

10. Жанубий Корея 4.292 4.516 4.627 4.796 4.930

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

1.1-жадвалда 2023 йилда Глобал инновациялар индекси буйича 2023 йилда 10 та энг инновацион мамлакатларнинг 2017-2021 йилларда* илмий-тадкикот ва ишланмаларга ялпи ички харажатлари тугрисида маълумот келтирилдан[10].

Маълумотлар Иктисодий хамкорлик ва тараккиёт ташкилотининг (ИХТТ)нинг https://data.oecd.org/rd/researchers.htm#indicator-chart сайтидаги маълумотига асосан шакллантирилди.

*Илмий-тадкикот ва ишланмаларга ялпи ички харажатлар мамлакатдаги барча резидент компаниялар, илмий-тадкикот институтлари, университет ва давлат лабораториялари ва бошкалар томонидан илмий-тадкикот ишларига сарфланган умумий харажатлар (жорий ва капитал) сифатида аникланади. У хориждан молиялаштириладиган илмий-тадкикотларни уз ичига олади, лекин махаллий иктисодиётдан ташкарида амалга оширилган илмий-тадкикот ишлари учун махаллий маблагларни уз ичига олмайди. Ушбу курсаткич 2015 йил учун базавий йил ва сотиб олиш кобилияти паритетлари (PPP) дан фойдаланган холда А^Ш долларининг узгармас нархларида ва ЯИМга нисбатан фоиз сифатида улчанади.

Ушбу жадвалдан хулоса килиб шуни таъкидлаш керакки, миллий инновацион тизимни яратишда давлат асосий бош ислохотчи булиши лозимдир. 2023 йилда Глобал инновациялар индекси буйича биринчи уринни эгаллаган Шветцария 2017 йилда ЯИМнинг 3,07 фоизини илмий-тадкикот ва ишланмаларга йуналтирган булса, ушбу ташаббусни йилдан йилга кутариб, 2021 йилда карийб 3,4 % га етган. Мазкур 10 давлат ичида ЯИМнинг энг куп улушини илмий-тадкикот ва ишланмаларга ажратган давлат Жанубий Корея хисобланади. Жанубий Корея 2017 йилда ЯИМнинг 4,3 фоизини илмий-тадкикот ва ишланмаларга йуналтирган булса, 2021 йилда ушбу курсатгич карийб 5,0 фоизга кутарилган. Энг кам улуш Сингапур давлати ЯИМнинг 2017 йилда 1,9 фоизини ажратган булса, 2020 йилда ушбу курсатгич 2,2 фоизга кутарилди. Маълумот учун шуни айтишимиз мумкинки, ушбу давлатларда Сингапурда ЯИМнинг энг кам кисмини илмий -тадкикот ва ишланмаларга йуналтирган булсада, лекин ушбу давлат инновацион халкаро стартапларни жалб килиш учун кулай мухит яратишда муваффакият козонмокда. Шу билан бирга, Сингапурдаги анъанавий саноат компаниялари ракамлаштириш тенденцияси шароитида янги технологияларни узлаштирмокда. Сингапурнинг дунёнинг учта иктисодий усиш двигателлари - Хитой, Хиндистон ва Жануби-Шаркий Осиё чоррахасида жойлашгани унинг глобал инновацион индексида юкорилашига сабаб булмокда.

^ушма Штатлар ва куплаб Европа давлатларида мудофаа ва одамларнинг турмуш тарзи билан боглик фан ва технологик лойихалари давлат томонидан молиялаштирилади. Илм-фан ва технология инновацион салохиятини мустахкамлашга хисса кушади, шу сабабдан, компаниялар инсон ресурслари ва тадкикот ускуналари доимий янгилашга эътибор каратишида. 2014 йилдаги ИХТТнинг хисоботига кура, аксарият мамлакатларда корхоналарнинг илмий тадкикотлари ва ишланмаларининг 10% дан 20% гача булган кисми турли инвестиция усуллари оркали давлат бюджети томонидан молиялаштирилади[ 11].

Иккинчидан, инновациялар учун кулай мухит яратиш функцияси. Миллий инновацион тизимни куриш яхши мухитни, жумладан инновацион рагбатларни, интеллектуал мулк сиёсатини, инновацион фондларни, хукукий тизимни ва тадкикот фаолиятида демократияни таъминлашни талаб килади.

Корхоналарнинг инновацион фаолиятини куллаб-кувватлаш ва рагбатлантириш учун инвестиция сиёсати, соликдан озод килиш ёки солик юкини камайтиришни куллаш

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

катта ахамиятга эга. Инвестицион сиёсат, соликдан озод килиш ва камайтириш корхоналарнинг барча сохалар ва тармоклардаги инновациялар, илмий-тадкикот ва тажриба-конструкторлик фаолиятини рагбатлантиради, бу эса корхоналарни асосий технология йуналишларига эришиш учун маълум бир вактнинг узида тенденцияларни кулга киритишга имкон беради. Давлатнинг инвестициялар, соликлардан озод килиш ёки камайтириш буйича сиёсати фан ва технологияни таъминлаш имкониятларини оширади, технологик инновациялар учун куплаб танловларни яратади. Мисол учун, Австралия конунлари бир неча йиллар банкларга кичик ва урта корхоналарнинг технологик инновацияларига тугридан-тугри сармоя киритишга рухсат берди. Шунингдек, Австралиянинг Саноат департаменти томонидан фаолиятига инновацион технологияларни жорий этмокчи булган тадбиркорлик субъектларини куллаб-кувватлаш максадида "бир дарча" хизмати жорий этилган[12]. Ушбу тажриба хам, тадбиркорлик фаолиятини кенгайтириш истагида булган бизнес вакилларига ёрдам бериб, керакли технологияларни топиш, сотиб олиш, логистика хамда урнатиш каби консалтинг хизматларни бир жойда курсатиш имкониятини яратади.

Инновациялар учун хукукий мухитни яратиш учун хукукий тизимни базани мустахкамлаш хам миллий инновацион тизимни куришда давлатнинг мухим вазифасидир. Шунинг учун куплаб ривожланган мамлакатлар хукуматлари ушбу функцияни яхши бажаришга катта ахамият беришади. Инновацион фаолиятни рагбатлантириш максадида ^ушма Штатлар куплаб хукукий хужжатларни кабул килган: 1976 йилда "Фан ва технология инновацияси тугрисида конун" [13], "Бренд таснифи тугрисида конун", "Фан ва технологияларнинг устуворлиги тугрисида конун", 1993 йилда "Миллий илмий хамкорлик тугрисида конун" [14]лар кабул килинган.

Узбекистон Республикасида миллий инновацион тизимни яратиш учун хукукий базани мустахкамлаш максадида 2019 йилда "Илм-фан ва илмий фаолият тугрисида"ги конунлар [15], 2020 йилда "Инновацион фаолият тугрисида"ги конун [16] кабул килинди.

Учинчидан, инновацион фаолиятни тартибга солиш. Миллий инновацион тизимни яратишда марказий ва махаллий давлат идоралари, давлат-тадбиркор-университетлар ва тадкикот институтларининг миллий ва халкаро ресурслар ва кучли томонларини бирлаштиришни талаб килади. Буларнинг барчаси давлатдан тартибга солиш функцияларини яхши бажаришини талаб килади.

Туртинчидан, миллий инновацион сиёсат ва стратегияларни режалаштириш. Миллий инновацион тизимни яратиш аник инновацион стратегияни талаб килади. Инновацион стратегияда миллий инновацион тизимни куриш истикболлари, максадлари, муддатлари, боскичлари ва вазифалари белгилаб куйилади ва шу оркали миллий инновацион тизим самарадорлигини оширишга хизмат килади. Ривожланган мамлакатларда инновацион фаолиятни бошкариш, рагбатлантириш ва куллаб-кувватлаш учун инновацион стратегияларни режалаштиришга катта ахамият берилади.

Узбекистон Республикасида киска (3 йиллик) ва узок муддатли (5 йиллик) инновацион ривожланиш стартерияси кабул килинди. Жумладан, 2018 йил 21 сентябр куни Узбекистон Респбуликаси Президентининг "2019 — 2021 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5544-сонли фармони хамда 2022 йил 6 июлдаги "2022 — 2026 йилларда Узбекистон Республикасининг инновацион ривожланиш стратегиясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-165-сонли фармони тасдикланди. 2019 — 2021 йилларга мулжалланган

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясининг амалга оширилиши натижасида иктисодиёт тармоклари ва ижтимоий сохада, шу жумладан кишлок хужалиги, энергетика, курилиш, таълим, согликни саклашда инновацион ва технологик ривожланишни таъминлаш ва рагбатлантириш борасида катта ютукларга эришилди. Хусусан:

республикамиз 81 та индикатор буйича бахоланадиган Глобал инновацион индекси рейтингида 2015 йилга нисбатан 36 та погонага кутарилди;

инновация ва илм-фан сохаларига Давлат бюджетидан ажратиладиган йиллик маблаглар хажми 2018 йилга нисбатан 3 бараварга оширилди ва 1,5 триллион сумга етказилди;

ёш олимлар 2018 йилда 6,5 минг нафар булган булса, 2022 йилда уларнинг сони 10,8 минг нафарни ташкил этди, яъни бир ярим бараварга усди;

охирги 4 йилда инновацион фаолиятни молиялаштириш буйича махсус институтлар (инновацион жамгармалар, венчур ташкилотлар ва бошкалар) сони 28 тага етказилди;

2018 йилдан бошлаб хар йили утказилаётган Халкаро инновацион гоялар хафталиги — "Innoweek.uz" хорижий инновацион ва илмий марказлар, инвестицион фондлар, технологик агентликлар, технопарклар ва бизнес-инкубаторларни бир максад йулида жамловчи инновацион технологиялар платформасига айланмокда[17].

Шу билан бирга, иктисодиётнинг реал секторида илмий ва инновацион ишланмаларни тижоратлаштириш даражаси, илм-фан, таълим ва саноат уртасидаги хамкорлик алокалари нисбатан паст булиб колмокда.

Хулоса ва таклифлар.

Хулоса килиб шуни айтишимиз мумкинки, ривожланган мамлакатларда миллий инновацион тизимларни яратишда давлат функциясини урганар эканмиз, куйидаги таклифларни Узбекистонга жорий этиш максадга мувофикдир.

Биринчидан, Бугунги кунда инновациялар ривожланишнинг асосий ва энг мухим харакатлантирувчи кучи хисобланади. Шундай экан, ривожланиш истикболларини муваффакиятли амалга оширишга хисса кушиш учун иктисодий усиш ва тараккиётнинг асосий харакатлантирувчи кучи сифатида илм-фан, технология, инновациялар ва ракамли трансформацияни кучли ривожлантириш зарур.

Иккинчидан, давлат инновациялар сохасида пешкадам булиши лозим. Ю. Кепинг -"Инновацион мамлакат инновацион давлатни талаб килади" деб таъкидлайди. Давлат давлат хокимиятининг эгаси, институтларни барпо этувчи, сиёсат ва конунларни кабул килувчи субъектдир, шунинг учун давлатнинг "ягона харакатлари" жамиятнинг мафкураси ва одамларнинг хулк-атворига, жамият баркарорлиги ва ривожланишига катта таъсир курсатади. Шу маънодан келиб чикиб, давлатнинг узини узи инновацион янгилаши жамиятни янгилаш фаолияти ва жамият тараккиётида алохида ахамиятга эга. Давлатнинг янгиланиши бутун жамиятда янгилик мухитини яратади, инновацияни ижтимоий кадриятга айлантиради.

Учинчидан, инновациялар учун кулай мухит яратишни давом эттириш ва инновацион фаолиятни рагбатлантириш учун сиёсатий иродани намоён этиш. Инновация янги институтлар, янги техникалар, янги назариялар ва янги усулларини англатади. Инновация маълум даражада хавфга эга. Бу хам муваффакиясиз булиши мумкин ёки у камрок муваффакиятли булиши мумкин. Шунинг учун инновацион фаолиятни таъминлашнинг хукукий механизмига эга булиш зарур; инновацион гоялар ва

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

муваффакияциз инновацияларга токат килиш, инноватор фаоллигини саклаб колиш, шу оркали инновацияни жамиятнинг кундалик хаётида мухим мазмунга айлантириш зарур. Фан-техника инновацияси катта сармояни талаб киладиган ва юкори хавфга эга булганлиги сабабли, жамиятдаги ташкилотлар ва шахсларнинг илмий ва технологик инновацияларининг фаоллиги купинча юкори булмайди. Бу давлатдан бизнес ва жамиятнинг инновацион фаолиятини рагбатлантириш учун режалаштириш, молиялаштириш ва инвестицияларни тасдиклашни талаб килади. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни курсатадики, давлат томонидан тугридан-тугри инвестициялар ва соликлардан озод килиш ва камайтириш сиёсати корхоналарнинг инновацион фаолиятини рагбатлантиришнинг асосий чора-тадбирлари хисобланади. Бунинг учун давлат миллий инновацион тизимни куришни рагбатлантириш учун давлат корхоналар, университетлар, фан ва технология тадкикотлари ва хизмат курсатиш ташкилотларининг инновацион фаолиятини енгиллаштириш ва рагбатлантириш механизмлари ва сиёсатини такомиллаштиришни давом эттириши керак; давлат ва олий укув юртлари, давлат ва корхоналар, айникса, давлат корхоналари, давлат ва илмий-тадкикот институтлари уртасидаги муносабатларни тартибга солиш; ва давлат университетлари ва давлат тадкикот муассасаларига купрок мустакиллик бериш лозимдир.

REFERENCES

1. Топилдиев, Р.Р. Х,асанов "Ижтимоий-иктисодий ривожлажнинг инновацион моделлари" Укув кулланма 4-бет

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сонли фармони

3. Freeman C. Technology Policy and Economic Performance. L.: PrinterPublishers, 1987. р 57 5

4. Lundvall, B.A. (1992) National Systems of Innovation: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning. Pinter Publishers, London

5. Nelson, R.R. (1993) National Innovation Systems: A Comparative Analysis. Oxford University Press, Oxford.

6. Patel, P. and Pavitt, K. (1994) National Innovation Systems: Why They Are Important, and How They Might Be Measured and Compared. Economics of Innovation and New Technology, 3, 77-95.

7. Cambridge Journal of Economics, Volume 19, Issue 1, February 1995, Pages 25-46,

8. OECD (1996a), Science, Technology and Industry Outlook, Paris.

9. OECD(1997), National Innovation Systems.

10. https://data.oecd.org/rd/researchers.htm#indicator-chart

11. OECD(2014), Science, Technology and Industry Outlook 2014, 16-11-2014

12. Mikio Kuwayama Yasushi Ueki Masatsugu Tsuji EDITORS Information Technology for Development of Small and Medium-sized Exporters in Latin America and East Asia. United Nations, October 2005.

13. https://uscode.house.gov/view.xhtml?path=/prelim@title42/chapter79&edition=prelim

14. 14 Узбекистон Республикасининг"Илм-фан ва илмий фаолият тугрисида"ги конуни https://lex.uz/docs/4571490

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

15. Узбекистон Республикасининг Инновацион фаолият тугрисида"ги конун https://lex.uz/docs/4910391

16. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 ймл 6 июлдаги "2022 — 2026 йилларда Узбекистон Республикасининг инновацион ривожланиш стратегиясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-4947-сонли фармони https://lex.uz/docs/6102462

17. Law%20for%20Science%20and%20Technology%20(Law%20No.,and%20the%20House% 20of%20Councilors

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.