Научная статья на тему 'Миллий иқтисодиётни янги босқичга кўтаришда бухгалтерия ҳисобининг тутган ўрни ва такомиллаштирилиши'

Миллий иқтисодиётни янги босқичга кўтаришда бухгалтерия ҳисобининг тутган ўрни ва такомиллаштирилиши Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
371
79
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИқТИСОДИЙ ИСЛОҳАТЛАРНИНГ ЯНГИ БОСқИЧИ / ҳАРАКАТЛАР СТРАТЕГИЯСИ / БУХГАЛТЕРИЯ ҳИСОБИ ТИЗИМИ / ИқТИСОДИЙ қОНУНЛАР / ИСЛОҳОТЛАР / БУХГАЛТЕРИЯ ҳИСОБИНИНГ ЯНГИ ОБЪЕКТЛАРИ / БУХГАЛТЕРИЯ ҳИСОБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ / НОВЫЙ ЭТАП ЭКОНОМИЧЕСКИХ РЕФОРМ / A NEW STAGE OF ECONOMIC REFORMS / СТРАТЕГИЯ ДЕЙСТВИЙ / STRATEGY OF ACTION / ACCOUNTING SYSTEMS / NEW ACCOUNTING FACILITIES / СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА / IMPROVEMENT OF ACCOUNTING / СИСТЕМЫ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА / НОВЫЕ ОБЪЕКТЫ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мусаев Ҳасан Нарзикулович

Бозор муносабатларини ривожлантириш, корхоналарда бошқарув тизимини янги талабларга мослаштириш ушбу субъектларда юритилаётган бухгалтерия ҳисобига бевосита боғлиқдир. Бухгалтерия ҳисоби орқали хўжалик юритувчи субъектларда республикамизда қабул қилинаётган иқтисодий қонунлар ва улардан келиб чиқадиган вазифалар татбиқ қилиб борилади. Шундан келиб чиқиб, мазкур мақолада янги шароитда бухгалтерия ҳисобининг ролини ошириш ва такомиллаштиришга қаратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.Развитие рыночных отношений, приведение в соответствие деятельности хозяйствующих субъектов новым требованиям зависит от системы ведения бухгалтерского учета в данных субъектах. Экономическое законодательство и вытекающие задачи по их исполнению в субъектах предпринимательства внедряются посредством системы бухгалтерского учета. В данной статье рассмотрены пути развития данной сферы и выработаны соответствующие предложения и рекомендации по совершенствованию бухгалтерского учета.The development of market relations, aligning the activities of economic entities with new requirements depends on the system of accounting management in these entities. Economic legislation and the tasks arising to perform these in business entities are implementing through perfection of accounting system. In the article, the ways of development of this sphere are considered and appropriate proposals and recommendations for improving accounting have been worked out.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Миллий иқтисодиётни янги босқичга кўтаришда бухгалтерия ҳисобининг тутган ўрни ва такомиллаштирилиши»

МУСАЕВ ^асан Нарзикулович,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти профессори, иктисод фанлари доктори

МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТНИ ЯНГИ БОСКИЧГА КУТАРИШДА БУХГАЛТЕРИЯ ЩОБИНИНГ ТУТГАН УРНИ ВА ТАКОМИЛЛАШТИРИЛИШИ

УДК 336.67

МУСАЕВ Ц.Н. МИЛЛИЙ ИЦТИСОДИЁТНИ ЯНГИ БОСЦИЧГА КУТАРИШДА БУХГАЛТЕРИЯ ЦИСОБИНИНГ ТУТГАН УРНИ ВА ТАКОМИЛЛАШТИРИЛИШИ

Бозор муносабатларини ривожлантириш, корхоналарда бошкарув тизимини янги талабларга мос-лаштириш ушбу субъектларда юритилаётган бухгалтерия х,исобига бевосита боFликдир. Бухгалтерия х,исоби оркали хужалик юритувчи субъектларда республикамизда кабул килинаётган иктисодий конунлар ва улардан келиб чикадиган вазифалар татбик килиб борилади. Шундан келиб чикиб, мазкур маколада янги шароитда бухгалтерия х,исобининг ролини ошириш ва такомиллаштиришга каратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч иборалар: Иктисодий ислох,атларнинг янги боскичи, Харакатлар стратегияси, бухгалтерия х,исоби тизими, иктисодий конунлар, ислох,отлар, бухгалтерия х,исобининг янги объектлари, бухгалтерия х,исобини такомиллаштириш.

МУСАЕВ Х. Н. РОЛЬ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА В ПОДНЯТИИ НА НОВЫЙ УРОВЕНЬ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ И ПУТИ ЕГО СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ

Развитие рыночных отношений, приведение в соответствие деятельности хозяйствующих субъектов новым требованиям зависит от системы ведения бухгелтерского учета в данных субъектах. Экономическое законодательство и вытекающие задачи по их исполнению в субъектах предпринимательства внедряются посредством системы бухгалтерского учета. В данной статье рассмотрены пути развития данной сферы и выработаны соответствующие предложения и рекомендации по совершенствованию бухгалтерского учета.

Ключевые слова: Новый этап экономических реформ, Стратегия действий, системы бухгалтерского учета, новые объекты бухгалтерского учета, совершенствование бухгалтерского учета.

MUSAEV H.N. THE ROLE OF ACCOUNTING IN THE RISE TO THE NEW LEVEL OF THE NATIONAL ECONOMY AND THE WAY OF ITS IMPROVEMENT

The development of market relations, aligning the activities of economic entities with new requirements depends on the system of accounting management in these entities. Economic legislation and the tasks arising to perform these in business entities are implementing through perfection of accounting system. In the article, the ways of development of this sphere are considered and appropriate proposals and recommendations for improving accounting have been worked out.

Key words: A new stage of economic reforms, the Strategy of Action, accounting systems, new accounting facilities, the improvement of accounting.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

Мамлакатимизда ижтимоий-ицтисодий ислоцотлар босцичма-босцич амалга оширилмоцда. Ицтисодиётни барцарор усиши маълум таркибий узгаришларни амалга ошириш, мулкдорлар синфини шакллантириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни изчил ривожлантириш орцали амалга оширилмоцда.

Узбекистан Республикаси ривожланишини 2017-2021 йилларда янги боскичга кутариш буйича кабул килинган Харакатлар стратегияси айнан ушбу масалага каратилган. Мазкур хужжатга асосан макроиктисодий баркарорлик янада ривожлантирилади, иктисодий усиш суръатла-рини саклаш кузда тутилмокда, корхоналарнинг экспорт салохияти ошади, миллий иктисодиёт тармокларига куплаб инвестициялар киритилади, хужалик юритувчи субъектлардаги мавжуд мод-дий, молиявий ва мехнат ресурсларидан сама-рали фойдаланиш таъминланади. Ушбу чора-тадбирларнинг асосида инсон манфаатлари ва унинг фаровонлигини ошириш ётади1.

Мамлакатимизда бозор муносабатларини янада ривожлантириш турли тармоклардаги кор-хоналарда бошкарув тизимини янги талабларга мослаштириш - ушбу субъектларда юритилаётган бухгалтерия хисоби тартиб коидаларига бевосита боFликдир. «Бухгалтерия хисоби барча хужалик операцияларни яхлит, узлуксиз, хужжатлар асосида хисобга олиш йули билан бухгалтерия ахбо-ротларини йиFиш, кайд этиш ва умумлаштириш-нинг тартибга солинган тизимидан, шунингдек унинг асосида молиявий ва бошк,а хисоботларни тузишдан иборат»2. Бухгалтерия хисоби кишилик жамияти ривожланиши, унинг фаолият юритиш тартиби билан бевосита боFлик1Дир. Америкалик соха олимлари профессорлар Б. Нидлз, Х. Андерсон ва амалиётчи-бухгалтер Д. Колдуэллларнинг фикрича: «Бухгалтерия хисоби хужалик фаоли-яти билан бошк,арув карорларини кабул килувчи кишилар уртасида алока боFловчи восита булиб хисобланади»3. Бухгалтерия хисобининг шаклла-ниш ва ривожланиш тарихи жамият тарраккиёти, ижтимоий сохадаги узгаришлар билан узвий

1 Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги фармони билан тасдик,ланган: «20172021 йилларда Узбекистон Республикасини ривож-лантиришнинг бешта устувор йуналишлари буйича Харакатлар стратегияси».

2 Узбекистон Республикаси Крнуни: «Бухгалтерия хисоби туFрисида (янги тахрири)». 2016 йил 13 апрель.

3 Нидлз Б. и др. Принципы бухгалтеркого учета / Б. Нидлз, Х. Андерсон, Д.Колдуэлл: Пер. с англ./ Под ред. Я.В. Соколова. -М: Финансы и статистика,2003, с.13.

боFлик булган. Fарб олимлари М.Р. Мэтьюс ва Х.Б. Перералар уз дарсликларида ижтимоий тараккиёт ва бухгалтерия хисоби уртасидаги алок,ани куйидагича асослаганлар: «... ижтимоий сохадаги узгаришлар бухгалтерия хисоби асосий омилига айланган булса, уз навбатида, ижтимоий узгаришлар хам бухгалтерия хисоби ривожланиши билан узвий боFликдир»4. Узбекистонлик соха олими, профессор М. Остонакуловнинг дарс-лигида хам жамият хаёти ва бухгалтерия хисоби уртасидаги алокалар уз аксини топган: «Жамият хаётини асоси моддий неъматлар ишлаб чик,ариш булгани учун хам кишиларнинг ижтимоий хаётида содир булаётган ходисаларни кузатиш, жамиятда бор булган мехнат куроллари ва мехнат буюмла-рини, шунингдек, мехнат жараёнларини хисобга олиш максадида хисобдан фойдаланилган»5. Россиялик таникли олим, профессор В.Ф.Палий бухгалтерия хисобининг предметини куйидагича таърифлайди: «... бухгалтерия хисобиниг предмети корхона фаолиятига маблаF сифатида киритилган капитал, унинг купайиши ёки камайиши билан боFликl жараёнлардан иборат»6. Гарвард универ-ситетининг (АКШ) профессорлари Р.Энтони ва Дж. Рисларнинг дарслигида бухгалтерия хисобининг мазмуни куйидагича ифодаланган: бухгалтерия хисоби - «... бу ахборотлардан фойдаланувчи-лар томонидан асосли бахолаш ва карорлар кабул килиш максадида иктисодий ахборотларни аниклаш, улчаш ва узатиш жараёнидир»7. Бундай мисолларни куплаб келтириш мумкин. Юкоридаги фикрларни эътиборга олган холда, бухгалтерия хисобига куйидагича тариф бердик: бухалтерия х^исоби - бу корхоналар фаолиятини бошк,ариш ва назорат килиш максадида содир булаётган

4 Мэтьюс М.Р.Перера, М.Х.Б. Теория бухгалтеркого учета. Учебник./ Пер. с англ./ Под ред. Я.В. Соколова. И. А. Смирновой.- М: Аудит, ЮНИТИ, 1999, с.65

5 Остонакулов М. Бухгалтерия хисоби назарияси. Да^рслик. Иккинчи нашр.-Т: «Iqtisod-moliya » , 2007,

6 Палий В.Ф. Теория бухгалтеркого учета: современ-ние проблем ы.- М: Изд-во «Бухгалтерский учет», 2007, с.11.

7 Энтони Р. , Рис Дж. Учет: ситуации и примеры: Пер. с англ./ Под ред. и с пределов. А.М.Петрачкова -М: Финансы и статистика, 199б,с. 16.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

жараёнларни доимий, узлуксиз ва ялписига куза-тиш, улчаш ва ахборотларни шакллантириш тизимидир. Бухгалтерия хисоби корхона хужалик механизмининг таркибий кисми сифатида унинг бошка дастаклари билан узвий боFланган булиб бир-бирини тулдириб боради.

Эркин ракобат хукумронлик килаётган шаро-итда бухгалтерия хисобининг мухим вазифаси хужалик юритувчи субъектларнинг иктисодий хавфсизлигини ва молиявий баркарорлигини таъ-минлашдан иборат. Бухгалтерия хисоби оркали турли мулкдаги хужалик юритувчи субъектларда республикамизда кабул килинаётган иктисодий конунлар ва улардан келиб чикадиган вазифа-лар тадбик килиб борилади, уларнинг ижроси назорати таъминланади. Шунинг учун корхо-наларнинг «хисоб сиёсати» тармоклар, миллий иктисодиётнинг «хисоб сиёсати»га мос келиши керак.

Ижтимоий-иктисодий сохалар ривожла-нишини янги боскичга кутариш, «Харакатлар стратегияси»даги устувор йуналишларни амалга ошириш бухгалтерия хисоби олдига янгича вазифаларни куймокда, уни янада такомиллаш-тиришни такозо килмокда. Янги шароитда, бухгалтерия х,исобини такомиллаштириш деганда, бизнинг фикримизча унинг юритилиш шак-ллари, усуллари ва тамоилларини «Харакатлар стратегияси»даги вазифалар талаблари асосида юритиш оркали корхоналарнинг и^тисодий-молиявий баркарорлигини таъминлаш тушу-нилади.

Республикамизда бухгалтерия хисобини юритиш, бухгалтерия хисоби хизматини ташкил килишнинг хукукий асослари яратилган, бухгалтерия хисобига оид катор миллий стандартлар (БХМС) ишлаб чикилган булсада, корхоналар ама-лиётида ушбу сохада маълум камчиликлар ва уз ечимини кутаётган муаммолар мавжуд. Тадк,ик,от натижаларига асосланиб, ушбу масалаларнинг айрим жихатларига тухталиб утамиз. Янги шаро-итда бухгалтерия хисобини такомиллаштириш куйидаги йуналишлар буйича амалга оширилиши керак деб хисоблаймиз:

• Бухгалтерия хисобининг назорат функ-сиясини кутариш масаласи. Кабул килинган конунлар ва конуности хужжатларда бухгалтерия хисобининг назорат килиш функсияси тулик уз аксини топмаган. Янги тахрирдаги «Бухгалтерия хисоби туFрисида»ги Конунга асосан йирик корхоналарда бухгалтерия хисобини ташкил эти-

лиши, бухгалтерия хисоби хизмати рахбари, унга куйилган талаблар келтирилган, лекин бугунги кунда ута мухим булган кичик бизнес субъекта-рида бухгалтерия хисобини юритиш тартиби ушбу хужжатда тулик уз ифодасини топмаган;

• Бугунги кунда, республикамизда бухгалтерия хисоби хужалик юритувчи субъектларда, бюджет ташкилотларида, банкларда турлича шак-ллар ва тамоиллар асосида юритилмокда. Ушбу субъектларда бухгалтерия хисобининг мухим усули ва шарти булган «Счетлар режаси» хам турличадир. Бундан келиб чикиб турли счетлар режасига мос равишда турлича хисоб регис-трлари кулланилмокда. Натижада, тармоклар ва миллий иктисодиёт даражасида иктисодий курсаткичларни умумлаштириш кийин кечмокда. Тармок, фаолият туридан катъий назар, иктисодиётнинг тармокларида ягона тамоиллар асосида бухгалтерия хисоби юритилиши ва ягона «Счетлар режаси»дан фойдаланилиши керак деб хисоблаймиз. Бугунги кунда корхоналар амалиё-тида бухгалтерия хисобининг компьютерлашти-рилган шаклининг кенг жорий этилиши иктисодиёт тармокларида ягона бухгалтерия хисоби тизимига утишга имконият беради;

• Бозор иктисодиёти талаблари ва «Харакатлар стратегияси»даги вазифалар эътиборга олиниб бухгалтерия хисобини янги объектлари илмий жихатдан асосланиши керак. «Бозор иктисодиёти», «билим иктисодиёти», «купмулкчиликка асос-ланган иктисодиёт», «уз-узини маблаF билан таъминлашга асосланган иктисодиёт» шарои-тида корхоналар (ташкилотлар)га купрок даро-мад (фойда) келтирадиган бухгалтерия хисоби объектларини асослаш ва уларнинг хисобини ташкил килиш максадга мувофикдир. Бундай объектларга «Харакатлар стратегияси»да кузда тутилган таркибий ва институционал узгаришлар билан боFлик жараёнлар, солик юкини камай-тириш билан боFлик булган жараёнлар, инве-стициялар, импорт-экспорт операциялари, пул-валюта маблаFлари билан боFлик жараёнлар, хизмат курсатиш сохаси, ресурслар ва улардан максадли фойдаланиш билан боFлик жараёнлар, янги техника ва технологияларни жорий килиш билан боFлик жараёнлар шулар жумласидандир. Уз навбатида ижтимоий-иктисодий ахамиятга молик жараёнларни хисобга олиш учун «Счетлар режаси» га янги счетларни киритиш лозим;

• Бухгалтерия хисоби оркали хужалик юритувчи субъектларнинг иктисодий хавфсизлиги таъ-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

минланади. Бунинг учун корхонанинг таваккалчи-ликлари, иктисодий хавфсизлиги курсаткичлари илмий жихатдан асосланиши ва хисобга олиниши керак. Бу уз навбатида корхоналарнинг иктисодий хавфсизлиги курсаткичларини хисобга олувчи бухгалтерия хисоби счетларини ишлаб чик,иш билан боFликдир;

• Корхоналарда бухгалтерия хисобининг яку-ний боскичи «Молиявий хисобот» ларни тузиш ва такдим к,илиш билан бархам топади. «Молиявий хисобот»да корхона маблаFлари, уларнинг манба-лари 1-шалк: «Бухгалтерия баланси»да уз аксини топади. Олинган даромадлар, килинган харажат-лар ва якуний молиявий натижа (фойда ёки зарар) «Молиявий хисобот»нинг 2-шакли: «Молиявий натижалар туFрисидаги хисобот» да мужассам-ланган булади. Ушбу хисобот туFри, асосли ва хак,к,оний тузилган булиши лозим. Бошк,ача килиб айтганда ушбу хисоботга корхонанинг «ташриф KOFози» деб караш керак. Чунки, ушбу хисобот шаклидаги маълумотлар асосида солик орган-лари, таъминотчилар, сотиб олувчилар, банклар ва бошка манфаатдор шахслар билан узаро шартномалар тузилади ва хисоб-китоблар олиб борилади. Ушбу масалаларда корхона бошлиFи ва бухгалтерия хисоби хизмати рахбарининг маъ-сулиятлари янада оширилиши лозим;

• «Молиявий хисобот»ларни тузиш ва такдим этиш муддатлари эскирган булиб давр талабла-рига тулик жавоб бермайди. Ушбу муддатлар

кайтадан куриб чикилиб янги мазмундаги хужжат-ларда уз аксини топиши керак деб хисоблаймиз. Мисол учун, йиллик «Молиявий хисобот»ларни такдим этиш муддати, келгуси йилнинг 15 янва-ригача килиб белгилаш максадга мувофикдир. «Молиявий хисобот» ларни тузиш ва такдим этишда халкаро тажрибалар ва стандартлардан кенг фойдаланиш лозим;

• Бухгалтерия хисобини туFри ташкил килиш ва самарадорлигини ошириш соха мутахассис-ларининг касбий махоратига бевосита боFлик. «Бухгалтерия хисоби ва аудит» таълим йуналиши талабалари ушбу касбни факат назарий жихатдан урганишлари етарли эмас. Уларни олинган назарий билимлари амалиётдаги куникмалар билан доимий равишда уЙFунлаштирилиб борилиши керак. Ушбу масаланинг ижобий хал килиниши талабалар амалиёти туFрисидаги амалдаги меъё-рий хужжатларни такомиллаштиришни такозо килади. Мулк шакли ва фаолият туридан катъий назар, талабалар энг илFор корхоналарда амали-ётни уташлари керак;

Юкоридаги таклиф ва тавсияларнинг ижобий хал этилиши ва корхоналар фаолиятида жорий килиниши, шак-шубхасизки ижтимоий-иктисодий ислохотларни янги боскисга кутаришга хизмат килади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги фармони билан тасдикланган «2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналишлари буйича Харакатлар стратегияси».

2. Узбекистон Республикаси Конуни «Бухгалтерия хисоби туFрисида (янги тахрири)». 2016 йил 13 апрель.

3. Нидлз Б. и др. «Принципы бухгалтеркого учета» / Б. Нидлз, Х. Андерсон, Д.Колдуэлл: Пер. с англ./Под ред. Я.В. Соколова. - М: Финансы и статистика, 2003, с.13.

4. Мэтьюс М.Р.Перера, М.Х.Б. «Теория бухгалтерского учета». Учебник./ Пер. с англ./ Под ред. Я.В. Соколова. И. А. Смирновой.- М: Аудит, ЮНИТИ, 1999, с.65

5. Остонакулов М. «Бухгалтерия хисоби назарияси». Дарслик. Иккинчи нашр.-Т: «^¡эо^ тоПуа» , 2007, 5-б.

6. Палий В.Ф. «Теория бухгалтерского учета»: современные проблемы. - М: Изд-во «Бухгалтерский учет», 2007, с.11.

7. Энтони Р, Рис Дж. «Учет: ситуации и примеры» Пер. с англ./ Под ред. и с предсловием А.М. Петрачкова -М: Финансы и статистика, 1996,с. 16.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.