Научная статья на тему 'Харажатлар ҳисобининг ривожланиши ва унинг бошқарув ҳисоби тизимидаги ўрни'

Харажатлар ҳисобининг ривожланиши ва унинг бошқарув ҳисоби тизимидаги ўрни Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1428
241
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Астанова Ф. А.

Ҳозирги ахборот ва информация асрида инсониятнинг янги маълумотларга эҳтиёжи кундан-кун ошиб бормоқда. Шу билан бир қаторда, ҳаттоки айрим олинган битта соҳанинг ўзидаги маълумотларни тўлиқ қайта ишлаш, таҳлил қилиш ва ягона хулоса чиқариш борган сари қийинлашмоқда. Худди мана шу ҳолатдан айнан бухгалтерия ҳисоби ҳам мустасно эмас. Бухгалтерия ҳисоби фанида фойдаланиладиган маълумотлар юзлаб кўрсаткичлар орқали шаклланади. Ана шу кўрсаткичларнинг ҳар бири ўз мазмун моҳияти, вужудга келиши, тарихи ва ривожланиш босқичларига эга. Уларнинг энг асосийларининг мазмун-моҳиятини, шакл-шамойилларини тушунмасдан туриб, бугунги кун талаби даражасида уларни такомиллаштириш ҳақида ўйламаслик ҳам мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Харажатлар ҳисобининг ривожланиши ва унинг бошқарув ҳисоби тизимидаги ўрни»

V_/

Астанова Ф.А.

ТДИУ тадк,ик,отчиси

ХАРАЖАТЛАР ^ИСОБИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА УНИНГ БОШКАРУВ ЩОБИ ТИЗИМИДАГИ УРНИ

%озирги ахборот ва информация асрида инсоният-нинг янги маълумотларга эцтиёжи кундан-кун ошиб бормоцда. Шу билан бир цаторда, цаттоки айрим олинган битта соцанинг узидаги маълумотларни тулиц цайта ишлаш, тацлил цилиш ва ягона хулоса чицариш борган сари цийинлашмоцда. Худди мана шу цолатдан айнан бухгалтерия цисоби цам мустасно эмас. Бухгалтерия цисоби фанида фойдаланиладиган маълумотлар юзлаб курсаткичлар орцали шакл-ланади. Ана шу курсаткичларнинг цар бири уз маз-мун моцияти, вужудга келиши, тарихи ва ривожла-ниш босцичларига эга. Уларнинг энг асосийларининг мазмун-моциятини, шакл-шамойилларини тушунма-сдан туриб, бугунги кун талаби даражасида уларни такомиллаштириш цацида уйламаслик цам мумкин.

Айнан мана шу холат хужалик юритувчи субъектларда харажатларнинг бошкарув хисобини ташкил килиш ва юритиш ма-саласига хам бевосита тааллуклидир. Шу уринда кайд килиш жоизки, иктисодиётни модернизация килиш шароитида, бозор муносабатларининг янада эркинлашуви ва бунинг натижасида иктисодиётда эркин ракобат мухитининг ривожланиши шароитида харажатлар хисобининг ахамияти янада ошади. Сабаби, хужалик юритувчи субъект, шунингдек, унинг х,ар бир тар-кибий булинмалари доимий тарзда уз харажатлари ва даромадларини аник би-лишлари ва уларни таккослаб туришлари, унинг натижасида ишлаб чикарилаётган махсулот, бажарилаётган ишлар ёки кур-сатилаётган хизматлари таннархини ка-майтириш буйича барча чора-тадбир-ларни куришлари ва пировард натижада ракобатбардош булишлиги учун таннар-хни камайтиришга эришишлари ва даромадларини купайтириш омилларини из-лаб топишлари хамиша талаб килинади. " - катъий тежамкорлик тизимини жо-рий этиш, ишлаб чикариш харажатлари

ва махсулот таннархини камайтиришни раFбатлантириш хисобидан корхоналар-нинг ракобатдошлигини ошириш" мухим вазифаларимиздан биридир, деб таъ-кидлаган эди Президентимиз И.Каримов инкирозга карши чоралар дастурида1.

Хужалик юритувчи субъектлар фаоли-ятида катъий тежамкорлик тизимини жо-рий этиш, ишлаб чикариш харажатлари ва махсулот таннархини камайтириш тад-бирларини бошкарув хисобини бугунги кун талаблари даражасида х,амда жахон амалиётидаги ижобий тажрибалар асоси-да ташкил килмасдан туриб хал этиб бул-майди.

Ривожланган бозор иктисодиётига эга демократик давлатлар, шунингдек мамла-катимизнинг иктисодчи олимлари хамда етук амалиётчилари бошкарув хисоби фани назарияси харажатлар хисобини ташкил килиш ва юритиш фани негизида юзага келганлигини эътироф этишади.

1 Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари /И.А.Каримов. - Т.: "Узбекистон", 2009. - 56 б., 33-34 бетлар.

Шунинг учун бошкарув х,исоби фа-нининг асосий таркибий кисмини турли йуналишлардаги келгуси ва утган давр-лар учун ишлаб чикариш харажатлари ташкил этади. Ушбу х,олат кейинги вактда миллий иктисодий адабиётларда пайдо булган "бошкарув х,исоби" тушунчаси-ни аниклашда, шунингдек бухгалтерия х,исобини олиб боришда ва бошкарув фа-олиятида унинг маълумотларидан фойда-ланишда мух,им роль уйнайди.

Бухгалтерия х,исоби борасидаги барча тарихий ривожланиш эволюцияси шуни курсатадики, бухгалтерия х,исобининг дастлабки элементлари ташкил топиб ри-вожланиши олти минг йил олдинга бориб такалсада, факатгина ун саккизинчи аср-га келибгина, ушбу сох,ада харажатлар х,исоби тизими кулланила бошланган. Би-ринчи булиб Жеймс Додсон томонидан бухгалтерия х,исоби техникаси ва ишлаб чикаришнинг натурал-киймат х,исоби асосланган. Лекин унинг катта бир хато-си - ишлаб чикарилаётган мах,сулот бир-лигининг таннархини х,исоблаш х,акида уйлаб х,ам курмаган. Кейинчалик Ж. Дод-соннинг замондоши булган буюк математик ва астроном Чарльз Беббич бирин-чи марта узининг саноат корхоналари иктисодиётига баFишланган китобида ишлаб чикарилаётган мах,сулот бирлиги-нинг таннархини аниклаш Fоясини илгари суради. У узининг шу китобида илк марта калькуляция мох,иятига эътибор каратади. Хусусан, олим х,ар битта ишлаб чикариш жараёни билан боFлик булган харажат-ларни алох,ида равишда х,исоблаш лозим, деб топади, асосий воситаларнинг эски-ришини х,исоблаш, шунингдек бузилган ускуналарни таъмирлаш билан боFлик булган чикимларни х,ам х,исоблаш зарур-лигини асослайди.

Аксинча, бухгалтерия х,исоби сох,асида буюк итальян олимларидан х,исобланадиган Жино Дзаппа (1879-1960) харажатларни х,исобга олишга деярли ах,амият каратмайди, буларни у иккин-чи даражали деб х,исоблайди. Хусусан, Ж. Дзаппа харажатлар жуда куп аникмас омилларнинг таъсирида вужудга келиши муносабати билан уларни х,исоблаш мум-кин эмас, деб х,исоблайди. Ж. Дзаппа ха-

ражатларни жуда зарур х,олатлардагина факат шартли бах,оларда х,исобга олиш мумкин, деб таъкидлайди. Унинг бу фикрлари уз мамлакатидаги бухгалтер-ларга жуда катта таъсир утказган.

Анча вакт утгандан кейин харажатларни х,исобга олиш борасидаги фикр-мулох,азалар ва бах,слар кайта юзага чикди. Лоренция де Минико (1896-1949) харажатларнинг х,исобга олиниши керак-лигини илмий жих,атдан асослайди ва бу борада куйидаги 5 шартларни келтиради:

Харажатларни факат чиким ва йукотишлар деб караш мумкин эмас ва шунинг учун х,ам уларни улар вужудга келадиган жараёнлар билан биргаликда х,исобга олиш зарур.

Ишлаб чикаришда вужудга келадиган билвосита, яъни иккиламчи харажат-лардан воз кечмасдан, албатта уларни аниклаш ва аник тамойиллар асосида таксимлаш керак.

Хар бир алох,ида олинган х,олатда вужудга келаётган иккиламчи харажатлар айнан узига хос булган мезон асосида таксимланиши лозим.

Харажатларни таксимлаш улар вужудга келтираётган даромадлар билан бевосита боFланган булиши керак.

Хисоб тизимига вакт мезонини кири-тиш туFри харажатлар доирасини кенгай-тиради.

Харажатларнинг бухгалтерия х,исобини ривожлантириш ва унинг янада такомил-лашишига француз олимлари х,ам катта х,исса кушишган. Масалан, Жан Густав Курсель-Сенель (1813-1892) икки ёклама ёзув назариясига киймат мох,иятини сингдирган. Умуман ушбу олимнинг бухгалтерия х,исобидаги энг катта хизмати у томонидан харажатлар х,исоби наза-рияси ва калькуляция мох,ияти ишлаб чикилганлигидир. Сенель, биринчи булиб харажатларни х,исобга олиш тизими билан таннархни х,исоблаш тартиби орасидаги фаркни аник курсатиб берган. У кайд киладики, ишлаб чикарилаётган мах,сулотнинг таннархини х,исоблаш харажатларни х,исобга олишнинг максадидир. Олимнинг фикрича, таннарх туFри ва эгри харажатлар таркибидан ташкил топади. Унинг айнан мана шу фикр-хулосаси хара-

V_/

жатлар хисобига кушилган энг буюк хиз-матдир. Сенель туFри харажатларга - иш-лаб чикарилаётган махсулот таннархига туFридан-туFри олиб бориладиган хара-жатларни киритишни, эгри харажатларга - ишлаб чикарилаётган махсулот таннархига туFридан-туFри олиб бориш имкони булмаган, яъни, албатта кайсидир бир мезонга асосан кайта таксимланиб, сунг кушиладиган харажатларни киритишни тавсия килади.

Харажатларни хисобга олиш ва калькуляция назариясини ривожлантириш бора-сида немис олимларининг хам хизматлари каттадир. Германияда саноатнинг ри-вожланиши ишлаб чикарилаётган саноат махсулотларининг таннархини хисоблаш вазифасини биринчи ва мухим омиллар каторига олиб чикди. Махсулот таннархини хисоблаш зарурлигини Альберт Каль-мес илмий жихатдан асослади. У калькуля-циянинг мохиятини хамда саноат хисоби назариясини асослаб берди. А. Кальмес-нинг консепцияси итальян олимлари то-монидан яратилган барча холатларга карши булиб, прогрессив хисобланган ва бизнинг давримизгача хам уз мохиятини йукотган эмас. У таъкидлайдики, бухгате-рия хисобининг бутун мохияти таннархни хисоблаш оркали намоён булади. Шу бора-даги мавжуд бошка мактаблар вакиллари-нинг фикр-мулохазаларини танкидий ур-ганиш, умумлаштириш куйидаги хулосани килишга асос беради: бухгалтерия хисоби иктисодий маълумотларни синтез килади, калькуляция эса уларни тахлил килиш им-кониятини яратади. Ишлаб чикарилаётган махсулот таннархини калькуляция килиш таннархни хисоблаш имконини беради ва шунга мувофик махсулотнинг сотиш бахосини белгилаш учун асос булади. А. Кальмес калькуляцияни икки турга ажрат-ган: бирламчи - бу холатда барча хара-жатлар битта объект доирасида хисобга олинган; умумий (жамланган) - бу холатда эса вужудга келган харажатлар ишлаб чикарилаётган хар бир махсулот тури-га мос равишда, албатта аник бир мезон асосида таксимот килинган.

Бирламчи калькуляцияда харажатлар аник бир объектга олиб борилганлиги

учун махсулот таннархи аник хисоблаб чикилади.

Умумийда эса иккиламчи харажатларни хисобга олиш ва уларни таксимлаш тамойилларини ишлаб чикиш зарур булади. Шу максадда А. Кальмес корхонадаги ишлаб чикариш жараёнини иккига, яъни асосий ва ёрдамчи ишлаб чикаришга бу-лишни тавсия килади. У хисоблайдики, ёрдамчи ишлаб чикаришда вужудга келади-ган барча харажатлар ишлаб чикаришда катнашаётган аналитик счётлар уртасида таксимланиши керак, дейди. Ана шу ёрдамчи ишлаб чикаришнинг мохиятидан келиб чиккан холда, А. Кальмес таъкид-лайдики, таннархни хисоблаб чикиш тах-миний характерга эга.

А. Кальмес уз фикрини куйидаги учта омил билан асослайди: ишлаб чикариш учун кетаётган вакт оралиFи (хисобот даври), умумий харажатларни таксимлаш усули хамда харажатларни бахолаш ус-луби. У кайд киладики, ишлаб чикариш вакти оралиFи канча кичик булса, таннарх шунчалик аник хисобланади. Лекин, кайд килиш керакки, амалиётда харажатларни хисобга олиш даври хамиша хам техно-логик жараёнларнинг тугалланиш даврига мос тушмайди. Бунинг натижасида эса бухгалтерия хисобида яна бир объект, яъни "тугалланмаган ишлаб чикариш" вужудга келади. Тугалланмаган ишлаб чикариш билан боFл и к харажатларни хисоблаш эса алохида ёндашув ва тамойилларни талаб килади. Бизнинг фикримизча, А. Кальмес Fояларида ана шу мухим омил эътибор-дан умуман четда колиб кетган.

Харажатларнинг бухгалтерия хисобини ташкил килиш ва уни юритишни янада такомиллаштиришга россиялик олим-лар хам катта хисса кушишган. Хусусан, А.П. Рудановский, А.М. Галаган, Н.А. Бла-тов ва В.И. Стоцкий томонидан Россияда калькуляция назариясига асос солин-ган. Ана шу олимлардан А.П. Рудановс-кийнинг Fоясича, ишлаб чикарилаётган махсулотларнинг хакикий харажатлар буйича таннархини хисоблаш бир хил ма-териаллар учун турли хил бахолар були-ши муносабати билан аник эмас ва у бир томонлама хусусиятга эга булади. Шунинг учун у иккита таннархни хисоблашни тав-

сия килади: биринчиси - меъёрий хара-жатлар буйича; иккинчиси - х,акикий ха-ражатлар буйича. Бизнинг фикримизча, А.П. Рудановскийнинг Fоясидаги камчи-лик - ишлаб чикарилаётган мах,сулот тан-нархи буйича факат туFри харажатларни х,исоблаб боришни тавсия килишидадир. Эгри харажатларни эса ушбу олим ян-гидан яратилган мах,сулот х,исобидан коплашни тавсия килади ва шунга мувофик уларни, яъни эгри харажатларни "фойда ва зарарлар" счёти х,исобидан чикаришни тавсия килади. Ушбу х,олатда ишлаб чикарилаётган мах,сулот таннар-хи тахминан аникланишини, яъни аник х,исобланмаслигини унинг узи х,ам тан олади.

Ушбу камчиликлар В.И. Стоцкий томо-нидан узининг ижобий ечимини топган, деб х,исоблаймиз. В.И. Стоцкий фанда илк марта калькуляциянинг бир катор тас-нифларини (классификациясини) ишлаб чиккан. У биринчи марта харажатларни туFри ва эгрига, асосий ва иккиламчига, бирламчи ва иккиламчига ажратадики, бу х,олат уз навбатида фанга бутунлай янги назариянинг кириб келишига асос булди. Бугунги кунда калькуляция ва харажат-лар х,исоби буйича куйидаги туртта мух,им караш мавжуд:

1. Калькуляция харажатлар х,исобининг асосидир. Мана шу карашни олFа су-раётган олимлар таннарх - бухгалтерия х,исобининг марказий омили булиб, харажатлар х,исоби бу максад, таннарх эса во-сита деб х,исоблайдилар.

2. Яна бир гурух, олимлар, харажатлар х,исоби калькуляция килиш заруриятини келтириб чикаради, деб х,исоблайдилар.

3. Олимларнинг бошка бир гурухи эса, калькуляция ва харажатлар х,исоби тенг мазмунли, деб х,исоблайди.

4. Яна бир гурух илмий мактаб вакилла-ри калькуляция ва харажатлар х,исобини бир-биридан мустакил булган алох,ида жараёнлар, деб х,исоблайдилар.

Бизнинг фикримизча, калькуляция - бу аник бир ишлаб чикарилган мах,сулот, ба-жарилган иш ёки курсатилган хизматнинг таннархини х,исоблаш усулидир. Таннарх-ни калькуляция килиш объектлари харажатлар х,исоби билан узвий боFланган бу-

либ, аксарият х,олда улар бир-бири билан мос тушади. Калькуляциянинг бир неча турлари мавжуд: режалаштирилаётган калькуляция, меъёрий (норматив) калькуляция ва х,исобот калькуляцияси.

Режадаги калькуляция - одатда йил бошида ёки мах,сулот ишлаб чикаришга буюртма тушган пайтда тузилади. Режадаги калькуляцияни х,исоблашда материал, мех,нат ва бошка харажатларнинг меъёрий сарфи х,исобга олинади. Режадаги калькуляция таннарни олдиндан билиш ва уни имкон кадар камайтириш максадида тузилади.

Меъёрий калькуляция - амалдаги меъёрлар доирасида таннархни х,исоблаш усули х,исобланади. Бу усул стандарт та-лабларга жавоб берадиган аник бир мах,сулотни ишлаб чикариш ва шунга мувофик тарзда унинг таннархини х,исоблаш учун асос булади.

Хисобот калькуляцияси - бу х,исобот даври ёки олинган буюртма бажарилгани-дан кейин хакикий таннархни х,исоблаш усулидир.

Юкорида кайд килганимиздек, харажатлар х,исобининг асоси ва унинг опе-ративлигини калькуляция таъминлайди. Калькуляция маълумотлари канчалик туFри булса, унинг ахборотлари канчалик тезкор ва ишончли булса, куриниб ту-рибдики ра^барлар кабул киладиган карорлари ^ам шунчалик тез ва ишончли булади.

Калькуляция маълумотларининг

ишончли булиши эса куп жих,атдан х,исобга олиш учун танланаётган хара-жат моддалари таркиби, калькуляция ва харажатлар х,исоби учун танланаётган объектлар, калькулция бирлиги, шунинг-дек иккиламчи (билвосита) харажатларни таксимлаш учун танланаётган методларга бевосита боFлик.

Кайд килиб утиш жоизки, нафакат иктисодчи амалиётчилар, балки купгина назариячи олимлар ^ам калькуляция объ-екти, калькуляция бирлиги ва уларнинг усуллари туFрисида турли карашларни ифодалашади. Бу борадаги мавжуд мактаблар, олимлар ва амалиётчилар-нинг карашларини танкидий урганган

х,олда, калькуляция объекти мох,иятини куйидагича изох,лаш мумкин:

Калькуляция объекти - бу хужалик юритувчи субъект ва унинг булимлари-нинг таннархи х,исобланиши керак булган барча ишлаб чикарилаётган мах,сулотлар (ишлари, хизматлари) ва технологик жа-раёнларидир. Калькуляция бирлиги эса калькуляция объектининг таннархини х,исоблаш учун кабул килинадиган улчов-дир. Калькуляция бирлиги мах,сулотнинг (ишнинг, хизматнинг) истеъмол кийматини аник ифода этиши, вакт ва маконда узгар-маслиги, шунингдек, уни х,исоблаш иложи борича оддий ва ортикча чикимларни та-лаб килмаслиги керак.

Хар кандай ихтиёрий олинган хужалик юритувчи субъект уз максадлари ва вази-фаларидан келиб чиккан х,олда бошкарув

х,исобини ташкил килиши ва юритиши, шунингдек, хох,ламаса уни умуман ташкил килмаслиги ва юритмаслиги мумкин. Шу билан бир каторда, хужалик юритувчи субъект рах,барларининг билим даражаси, уларнинг умумий савияси ва интеллектуал салох,иятлари бошкарув х,исобини ташкил килиш ва юритишга, унинг сави-ясига, бошкарув х,исоби олдига турли хил янги ва истикболли вазифалар куйишга олиб келиши мумкин. Ана шу вазифалар-нинг самарали амалга оширилиши, яъни тезкор тарздаги ва самарали бошкарув карорларининг кабул килиниши харажат-лар х,исобининг ва айникса калькуляция-нинг кай даражада ташкил килинганлигига бевосита боFликдир.

Адабиётлар руйхати:

Каримов И.А. Жах,он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароити-да уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари /И.А.Каримов. - Т.: "Узбекистон", 2009. - 56., 33-34 бетлар.

Попова Л.В., Маслова И.А., Константинов В.А., Коростелкин М.М. Формирование учетно-аналитической системы затрат на промышленных предприятиях. - М.: "Дело и сервис", 2007. - 224 с.

Соколов Я.В., Соколов В.Я. История бухгалтерского учета. - М.: "Финансы и статистика", 2006. - 288 с.

Стоцкий В.И. Основы калькуляции и экономического анализа себестоимости. - Л., 1934.

Энтони А., Раджив Дж., Роберт С., Марк С. Управленческий учет.: Пер с. англ. - М.: Издательский дом «Вильямс», 2005. - 878 с.

Courcelle-seneuil S.G. Cours de Comptabilité. - 8ed. - Paris, 1878.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.