CC BY
27
ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՌԱԶՄԱԿԱՆԱՑՈւՄԸ
Արծրոմւ Հովհաննիսյան՛
Կան երկրներ, որ չեն կամենում ընկալել XX դարի հիմնական դասերից մեկը: 1990-ականներից հետո աշխարհում ոչ մի ազգ անկախության համար մղված արդարացի պայքարում չի պարտվել, և գրեթե բոլոր դեպքերում ամեն ինչ ավարտվել է հիմնականում փոքր երկրների փաստացի անկախացումով: Ոչ մի արհեստածին պետության, ավելի ճիշտ հիմնականում բռնատիրության տրոհում չի կանգնեցվել, և դրանց ընթացքն այլևս անկասելի է* 1:
Ցանկացած նման պատերազմների ժամանակ մեծ քաղաքականություն կերտողներն իրենց հաշիվներն ունեն և փորձում են օգտագործել այդ առիթները, սակայն կարևորն այն է, որ փոքր ազգերն իրենց երկրների համար ստանում են այնքան երազած անկախությունը. Արևելյան Թիմոր, Սլովակիա, Էրիթրեա, Մերձդնեստր, Հարավային Օսիա, Աբխազիա, ԼՂՀ, Բալկանյան մի քանի երկրներ և այլն: Ինչպես ցույց է տալիս ժամանակակից պատմության ընթացքը, թվարկված հիմնականում չճանաչված երկրները մեկ պատերազմով չեն կարողանում հաստատել իրենց անկախության իրավունքը: Այստեղ տեղին է հիշել ռազմական տեսաբան Կ. ֆոն Կլաուզևիցի խոսքերը, որ պարտություն կրած կողմը սովորաբար հեշտ չի հաշտվում այդ մտքի հետ և միշտ հարմար առիթ է որոնում սկսելու ռևանշային իր պատերազմը [1, с. 27]: Ավելացնենք, որ տվյալ դեպքում այն երկրները, որոնցից անջատվել են չճանաչված այդ հանրապետությունները, հեշտությամբ չհաշտվելով այդ մտքի հետ, մի քանի անգամ փորձելու են ռազմական ճանապարհով վերադարձնել «իրենց կորուստը»:
Նման սցենարի է իրեն պատրաստում նաև Ադրբեջանը, որը ղարաբաղ-յան հակամարտության հարցում հիմնական շեշտը դրել է տոտալ պատերազմ վարելու ռազմավարության վրա: Տոտալ պատերազմ իր բոլոր ձևերով ու եղանակներով' տեղեկատվական, դիվանագիտական, ռազմական և այլն: Պատերազմի հաջողության գրավականն, ըստ ադրբեջանական ռազմաքաղաքական
* ԼԼ ԶՈԻ կապիտան։
1 Բացառություն է միայն Չեչնիան, որի ղեկավարությունը սկզբնական հաջողություններից հետո տարվեց իսլամիստական ծայրահեղ գաղափարներով և երկրում ստեղծելով քրեական ու ծայրահեղական մթնոլորտ, կորցրեց ժողովրդի համակրանքը: Պայքարը չժողովրդականացնելու և լիովին այլ հունով տանելու հանգամանքից օգտվեց ռուսական փորձառու հակահետախուզությունը, և ամեն ինչ խափանվեց:
46
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Ա.Հովհաեեիսյաե
ղեկավարության, եավթաջրածեայիե պաշարեերից ստացվող եկամուտներն եե: Այս համատեքստում Ադրբեջաեե ավելացեում է սպառազիեություեը և ռազմա-կաե բյուջեե: 2004-2007թթ. այդ երկիրե Ուկրաիեայից եերկրել է 80.000 միավոր զեեք [2, p. 2]: 2003-2008թթ. Ադրբեջաեի հիմեակաե մատակարարեերը եղել եե Ուկրաիեաե ($364 մլե), Ռուսաստաեը ($128 մլե) և Վրաստաեը ($108 մլե) [3]: Խաղաղությաե խեդիրեերի ուսումեասիրությաե Ստոկհոլմի միջազգայիե իեստիտուտի (SIPRJ) տվյալեերի համաձայե 1998-2007թթ. ադրբեջաեակաե ռազմակաե ըեդհաեուր ծախսերե ավելացել եե շուրջ 554%-ով1, իսկ 2006թ. դրաեք եախորդ տարվա համեմատ գրեթե կրկեապատկվել եե հասեելով $625 մլե-ի [4, с. 223-224]: Ադրբեջաեակաե աղբյուրեերի համաձայե այդ երկրի ռազմակաե ծախսերը 2004թ. $170 մլե-ի փոխարեե 2008թ. հասել եե $1.5 մլրդ-ի: 2011թ. Ադրբեջաեի ռազմակաե բյուջեե արդեե հաստատվել է 2 մլրդ 511 մլե մա-եաթ, որը հավասար է մոտ $2.8-3 մլրդ-ի: Նախորդ տարվա համեմատ այե ավելի է 1 մլրդ 187 մլե մաեաթով1 2: Ադրբեջաեակաե ռազմակաե բյուջեի ավելացումե ուեի կոեկրետ հասցեակաեություե: Ստեղծվել է ռազմակաե արդյուեաբերու-թյաե եախարարություե: Տարբեր երկրեերի հետ կեքվում եե ռազմակաե համա-գործակցությաե տասեյակ պայմաեագրեր: Ադրբեջաեը թուրքակաե, իսրայելա-կաե և այլ երկրեերի ռազմարդյուեաբերակաե ըեկերություեեերի հետ կեքում է սպառազիեություեեերի գեմաե, արդիակաեացմաե, համատեղ արտադրությաե պայմաեագրեր [5, էջ 144-150]: Ադրբեջաեակաե բաեակի սպառազիեությաե արդիակաեացմաե հարցում հետաքրքրակաե եե եաև տարատեսակ աեօդաչու թռչող սարքերի (այսուհետ' ԱԹՍ) ձեռքբերումեերը: Նախկիեում Իսրայելից ձեռք էիե բերվել Aeronautics Defense Systems Ltd. ըեկերությաե «Orbiter» և «Aerostar» ԱԹՍ-եերը, որոեք բազմիցս կիրառվել եե զիեված ուժերի շփմաե գո-տում: Ադրբեջաեը ցաեկաեում էր եաև արտադրել սովորակաե ու աեգամ մար-տակաե ԱԹՍ-եեր իսրայելակաե ըեկերություեեերի հետ համատեղ: Վերջերս, սակայե, հասկաեալի պատճառեերով, եմաե սարքերի ձեռքբերմաե համար պայմաեագիր կեքվեց թուրքակաե TAI (Turkish Aerospace Industries, Inc) ըեկերությաե հետ, որը ստեղծում է «Turna» ԱԹՍ-եերը:
Ավելիե, ադրբեջաեցի սպաեերը Թուրքիայում մասեագիտակաե պատ-րաստություե եե աեցեում ղեկավարելու «Turna» սարքերը: Թուրքակաե արտադրությաե ԱԹՍ-եերը որակակաե չափաեիշեերով չեե կարող համեմատվել իսրայելակաեեերի հետ, բայց դրաեք հարկ եղած դեպքում ևս կարող եե օգտագործվել որպես մարտակաե-հարվածայիե միջոցեեր:
1 http://www.sipri.org/contents/armstrad/output_types_TIV.html
2 http://www.regnum.ru/news/polit/1335253.html#ixzz12tlf0V3M, http%3A%2F%2Fwww.regnum.ru; http://lenta.ru/news/2010/10/06/up/
47
ԱՀովհաեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Ըստ ադրբեջանական տեղեկատվության' Ադրբեջաեի ռազմական արդյունաբերության նախարարությունը բանակի համար արդեն արտադրում է ավելի քան 400 անուն ռազմատեխնիկական նշանակության արտադրատեսակ [6]: Դրանց մեջ են զրահամեքենաներ, հրաձգային զենքեր, հանդերձանքի տարատեսակ պարագաներ և այլն: Չնայած ադրբեջանական կողմի ներկայացրած տվյալներին ու հավակնություններին, նշենք, որ առաջիկայում ադրբեջանական ռազմարդյունաբերությունը չի կարող գրանցել լուրջ հաջողություններ, ինչը կապված է մի շարք գիտատեխնիկական, արտադրական գործոնների հետ, որոնք Ադրբեջանում բացակայում են: Հետագայում փոքրիշատե հաջողություններն այդ ոլորտում կպայմանավորվեն այն հանգամանքով, որ մի քանի երկրներ' Թուրքիա, Իսրայել, Պակիստան, կարող են մի շարք ռազմատեխնիկական նախագծերում ցուցաբերել աջակցություն, իրականացնել համատեղ արտադրություն, և Ադրբեջանը դեռևս երկար ժամանակ ի վիճակի չի լինի իրականացնել ինքնուրույն ծրագրեր և կախված է լինելու այդ երկրներից:
Ադրբեջաեի հարձակման միջոցների վերլուծություն
Հատկապես վերջին տարիներին Ադրբեջանը զգալիորեն մեծացրել է տարբեր սպառազինությունների ներմուծման ծավալները, գնում է ամենատարբեր զենքեր' սկսած հին խորհրդայինից մինչև պակիստանյան և իսրայելյան նորագույն նմուշները: Ներկրված սպառազինությունները հիմնականում հարձակողական են:
Հրադադարից հետո տարբեր երկրներից ներմուծվել է մեծ քանակությամբ զենք և զինամթերք, հրթիռներ' «Град» համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգերի (այսուհետ' ՀԿՌՀ) համար, ինչպես նաև «օդ-երկիր» դասի X-25 և X-29 հրթիռներ [7, с. 19]: Միայն 2007թ. Ուկրաինայից գնվել է 60 հաուբից, նրանց համար 13 հազար արկ, տարբեր հրթիռներ և բազում այլ սպառազինություն [8]: 2009թ. հունիսին Իսրայելի նախագահ Շ.Պերեսի Բաքու կատարած այցի ժամանակ քննարկվել են Ադրբեջանում իսրայելական նորագույն «Նամեր» զրահամեքենաների համատեղ արտադրության հարցեր: Նշված զրահամեքենաները կարող են դիմանալ ռուսական «Метис», «Корнет» տեսակների հակատանկային հրթիռային համալիրների հարվածներին: 2008թ. հունիսի 26-ին Բաքվում անցկացված զորահանդեսի ժամանակ ցուցադրվեց մեծ քանակությամբ ռազմական տեխնիկա և սպառազինություն: Մասնավորապես, որպես հարձակողական սպառազինություն հետաքրքրություն են ներկայացնում Ուկրաինայից գնված «МиГ-29» կործանիչները, մարտավարական հրթիռային «Точка-У (9К79-1)» համալիրները, «Смерч» (9К58) և «Linx» ՀԿՌՀ-ները:
Դեռ Արցախյան գոյամարտի ժամանակ ադրբեջանական կողմից լայնա-մասշտաբ կիրառվում էին տարատեսակ օդային հարձակման միջոցները (ՕՀՄ)1
1 Որպես օդային հարձակման միջոց ենք դիտարկում նաև բոլոր տեսակի հրթիռահրետանային միջոցները, որոնք հարվածում են բալիստիկ թռիչքային հետագծով:
48
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Ա.Հովհաեեիպաե
խաղաղ բնակչության նկատմամբ: Պատերազմի ժամանակ հատկապես շատ եե կիրառվել և իրենց ավերածություններով աչքի ընկել «Град» ՀԿՌՀ-ները, 500 կգ-անոց և ավելի ծանր ամենատարբեր ավիացիոն ռումբեր և այլն [9, с. 103]: Միտումները նույնն են. նորից գնվում են հզոր ՕՀՄ-ները, որոնց դերակատարությունը տարբեր տեղային պատերազմներում զգալիորեն աճել է1:
Այսօր ասպարեզ են մտնում մեծ ՀԿՌՀ-ներն իրենց մի քանի հարյուր կգ հրթիռներով, որոնց մարտական մասերի քաշն անցնում է 100-150 կիլոգրամը և ունեն նաև կասետային մարտական մասեր: Ադրբեջանի սպառազինության մեջ կան նաև մարտավարական հրթիռներ, որոնց դիպուկությունը բարձր է, իսկ նրանց հետ պայքարի միջոցներ գրեթե չկան1 2: Վերջերս գնված ավանդական հրետանային համալիրները և հրանոթները ևս աչքի են ընկնում իրենց հեռահարությամբ և հզորությամբ' մասնավորապես 203,2մմ տրամաչափի «2С7Пион», 152 մմ տրամաչափի 2A36 «Гиацинт-Б» և 130մմ տրամաչափի «М-46» հրետանային համալիրները3:
Այսինքն նրանց մարտավարությունը նույնն է, ինչ նախորդ անգամ, այն տարբերությամբ, որ այս անգամ միջոցներն են ավելի հզոր:
Ադրբեջանական հարձակողական սպառազինությունների մեջ հատկապես հետաքրքիր է ՌՕՈւ-ի և հրետանային հարձակման միջոցների հնարավորությունների վերլուծությունը:
Ադրբեջանական ոազմաօդային ուժերը
Ներկայումս ադրբեջանական ՌՕՈւ-ն զինված է մոտ 100 (75) [10]4 միավոր մի քանի տեսակի մարտական ինքնաթիռներով և ուղղաթիռներով: Որոշ վերլու-ծաբաններ ու փորձագետներ լուրջ շեշտադրում են կատարում ադրբեջանական օդուժի հզորության ու հայկական կողմի նկատմամբ ունեցած առավելությունների վրա և նշում, որ հնարավոր պատերազմի դեպքում հայկական կողմի համար ամենալուրջ խնդիրը ներկայացնելու է ադրբեջանական օդուժը: Ադրբեջանական օդուժի հնարավորությունները ճիշտ պատկերացնելու համար հարկ ենք համարում անդրադառնալ տեխնիկական ու կիրառական ոլորտի մի քանի հարցերի:
Տարբեր տեղեկատվական աղբյուրների ու հրապարակումների համաձայն' ադրբեջանական ՌՕՈւ սպառազինության մեջ գտնվում են «МиГ-21», «МиГ-25», «МиГ-29», «Су-17», «Су-24», «Су-25», «JF-17» մարտական ինքնաթիռ-
1 Այս մասին տե ս Հովհաննիսյան Ա., Մի քանի հարցեր ավիացիայից, Եր., 2009թ.:
2 Կան ընդամենը մի քանի դեպքեր, երբ ամերիկյան կամ ռուսական համալիրները խոցել են նման հրթիռներ:
3 http://www.day.az/news/politics/166000.html, http://noravank.am/ru/?page=analitics&nid=510
4 Ադրբեջանական ռազմական ինքնաթիռների քանակը ստույգ հայտնի չէ, քանի որ Ադրբեջանը չի հայտնում հին ինքնաթիռների դուրսգրման մասին, սակայն ձեռք է բերում նորերը:
49
ԱՀովհաեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
եեր [11, p. 168; 12, էջ 162]: Ուղղաթիռները ներկայացված եե խորհրդային «Ми-24» և «Ми-8» արդեե բավակաե հեացած մեքեեաեերի տարատեսակեերով:
Առաեձեահատուկ ուշադրությաե է արժաեի «МиГ-25»-}., որը քաեակով ամեեաշատե է ադրբեջաեակաե օդուժում: Նմաե կործաեիչե ադրբեջաեակաե ՌՕՈւ-իե առհասարակ պետք չէ, սակայե, իեչպես երևում է, երաեք այդպես չեե կարծում, քաեի որ 1998թ. Ղազախստաեից գեել եե ութ «МиГ-25» կործաեիչ, որոեց վիճակը, հաշվի առեելով տարիքը, բեակաեաբար, չէր կարող լիեել իդեա-լակաե: Տարբեր տեղեկություեեերի համաձայե, եերկայումս Ուկրաիեաե վերա-եորոգում է այս իեքեաթիռեերը: Հեարավոր է դրաեք հագեցվում եե այեպիսի սարքավորումեերով, որոեք հեարավորություե կտաե ռմբաեետում կատարել1:
Այժմ եշեեք ադրբեջաեակաե օդուժի քաեակով երկրորդ կործաեիչի' «МиГ-29»- մասիե, որը տարբեր փորձագետեերի կարծիքով դիտարկվում է որպես ամեեավտաեգավորը հայկակաե ՌՕՈւ-ի համար: Իեչպես ցույց է տվել կիրառությաե փորձի և հեարավորություեեերի մեր սեփակաե ուսումեա-սիրություեը, այս կործաեիչը տպավորիչ է միայե ցուցադրակաե թռիչքեերի և զորահաեդեսեերի ժամաեակ: Խորհրդայիե չորրորդ սերեդի ռեակտիվ այս կործաեիչը, որե իր տեսակի մեջ լավագույեե է համարվում շատ մասեագետ-եերի հավաստմամբ, միեչև օրս մասեակցել է մի քաեի մարտակաե գործողու-թյուեեերի և ոչ մի տեղ աչքի չի ըեկել: Կիրառվելով Իրաքում, Հարավսլավիա-յում և Աֆրիկայում «МиГ-29»-} օդայիե մարտերում պայքարել է իր սերեդա-կից կործաեիչեերի դեմ և չուեեեալով ոչ մի ապացուցված հաղթաեակ կրել է մոտավորապես 10-15 պարտություե [13, с. 22-23; 14, с. 6]: Սակայե այս կործաեիչը մեեք միայե եշված փաստերի հիմաե վրա չէ, որ աեարդյուեավետ եեք համարում մեր տարածաշրջաեում:
«МиГ-29»-}, ուեեեալով լավ արագացումայիե և մերձակա օդայիե մարտի համար աեհրաժեշտ խուսավարմաե տվյալեեր, միաժամաեակ ուեի թռիչքի փոքր հեռահարություե, սպառազիեությաե փոքր տեսակաեի ու քաշ և գրեթե չի կարող կիրառվել վերգետեյա եշաեակետերի եկատմամբ: 1999թ. մայիս-հուլիսիե Հեդկաստաեի և Պակիստաեի միջև տեղի ուեեցած Կարգիլյաե հակամարտությաե ժամաեակ բարձր լեռեայիե պայմաեեերում ոչ մի խորհր-դայիե արտադրությաե իեքեաթիռ չկարողացավ մարտակաե խեդիրը կատարել աեհրաժեշտ որակով: Ի վերջո, հիմեակաե բեռե ըեկավ ֆրաեսիակաե «Mirage-2000» կործաեիչի վրա, որիե ուղեկցող «МиГ-29»--^ը ըեդամեեը 20 րոպե էիե կարողաեում ուղեկցել վերջիեեերիս [15, 16]1 2: Լեռեայիե տեղաեքում ցածրաթռիչք գրոհիչեերիե և ուղղաթիռեերիե վեասազերծելու համար ոչ
1 Այս մասիե մաերամասե տե ս Հովհաեեիպաե Ա., Արցախյաե պատերազմում ադրբեջաեակաե ավիացիայի գործողություեեերի և հայկակաե ՀՕՊ հակազդեցությաե վերլուծություե, «21-րդ ԴԱՐ», N 4, 2010:
2 http://www.airwar.ru/locwar.html, http://www.bharat-rakshak.com/IAF/History/Kargil/PCamp.html
50
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Ա.Հովհաեեիսյաե
փոքր արագությամբ թռչող կործանիչը մեծ հնարավորություն չունի: «МиГ-29»—}. բազմաֆուեկցիոեալ չէ, իսկ մեր տարածաշրջանում նման կործանիչները մեծ հեռանկար չունեն: Ահա այն պատճառները, որոնց հիման վրա, մեր կարծիքով, այս կործանիչը մեր տեղանքում չի համապատասխանում առաջադրված պահանջներին: Դա, իհարկե, որոշակի լուծում է, սակայն հիմնականում կարճաժամկետ և սահմանափակ:
Ինչ վերաբերում է «МиГ-21» և «Су-17» իեքեաթիռեերիե, ապա դրանք էական ազդեցություն չունեն ադրբեջանական ՌՕՈւ որակական հատկանիշների վրա, քանի որ տեխնիկապես գտնվում եե վատ վիճակում և քանակով սահմանափակ են:
Ադրբեջաեակաե ՌՕՈւ մյուս ինքնաթիռներից առանձնակի ուշադրության եե արժանի «Су-24» և «Су-25» ինքնաթիռները, որոնք բավական հզոր մարտական միջոցներ եե: Սակայն սրանց հետ կապված ևս բազում խնդիրներ կան: Նախ, դրանք բավական հին եե, չեն կարող կիրառվել թույլատրելի բոլոր ռեժիմներում, հետո չեն կրում ժամանակակից նշանառման սարքավորումներ և գերճշգրիտ սպառազինություն, որոնց հասցրած վնասները, սովորական սպառազինության համեմատ, զգալիորեն մեծ եե: Սովորական սպառազինությամբ ՕՀՄ-եերի կիրառությունն արդյունավետ չէ, հատկապես լեռնային տեղանքում [17, p. 13]: Եթե խորհրդային փորձառու օդաչուներն այս ինքնաթիռներով երբեմն սխալվում էին ռմբակոծություն կատարելիս, ապա նույնը կարող եե անել եաև ադրբեջանցի օդաչուները, որոնք նախորդների նման թռիչքաժամեր և մարտական կիրառության փորձ, բնականաբար, չունեն:
Մնում է չիե-պակիստաեյաե «JF-17» ինքնաթիռը, որն առայժմ անհաս-
\ о ռ ռ
կանալի է կործանի չ է, կործաեիչ-ռմբակոծի չ, թե ուղղակի գրոհիչ: Ինչևէ, այն մեծ վտանգ չի ներկայացնում, քանի որ նախ չի կարող կրել մեծ ռումբեր, հետո դեռ լիովին փորձարկված չէ, հատկապես մարտական գործողությունների ժամանակ: Այս ինքնաթիռի բարձրակարգություեը կասկածելի է եաև երանով, որ այն ստեղծված է խորհրդային և այլ հին տեխնոլոգիաների չիե-պակիստաեյաե տեղայեացմամբ, որոնք, ինչպես ցույց է տվել փորձը, զիջում եե իրենց բնօրինակներին:
Ուղղաթիռները նույնպես բավական հին եե, և քանակն էլ այդքան մեծ չէ, երանք չունեն գերճշգրիտ սպառազինություն և արդիական սարքավորումներ: «Ми-24» և «Ми-8» ուղղաթիռները բազում մարտական գործողություններում կիրառված և իրենց արդարացրած մեքենաներ եե, սակայն դրանք արդեն բարոյապես հնացած եե:
Ադրբեջաեե իր սպառազիեություեում եղած որոշ «Ми-24» ուղղաթիռներ ուկրաինական և Հարավաֆրիկյաե Հանրապետության մասնագետների հետ ենթարկում է լուրջ կատարելագործումների: Դրանք, ճիշտ է, հին եե, սակայն
51
ԱՀովհաեհիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
եոր սարքավորումները և սպառազինությունը բավական բարձրացրել եե այս ուղղաթիռների մարտական հնարավորությունները1:
«Ми-24»- հիմնական թերությունը, որպես հարվածային ուղղաթիռ, չափերն ու շարժիչներն եե: Լրացուցիչ դեսանտային բաժինը, մեր խորին համոզ-մամբ, արդեն վաղուց իրեե սպառել է: Իր դասի մեջ ոչ մի ուղղաթիռ այսօր չունի եմաե բաժին, հետևաբար եմաե չափեր և քաշ: Դեռ աֆղանական պատերազմի ժամանակ մասնագետները եկաե այե եզրակացության, որ «Ми-24» ուղղաթիռի քարշազիեվածություեը (էեերգազիեվածություեը) քիչ է հատկապես բարձր լեռեայիե պայմաններում, որտեղ շարժիչների հզորություեե զգալիորեն նվազում է: Սրանից բացի, մոտ հեռանկարում Ադրբեջաեը կարող է ձեռք բերել Թուրքիայում արտոնագրով արտադրվող իտալական «Т-129» մարտական ուղղաթիռներ, որոնք բավական հզոր հարվածային միջոցներ եե1 2:
Ադրբեջանական ՌՕՈւ-ե, ինչպես տեսանք, տեխնիկապես բազմազան է և համալրված հիմնականում ոչ արդիական մեքենաներով: Նմաե բազմազանությունը չի կարող դրական ազդեցություն թողնել մարտական հնարավորությունների վրա: Ռազմական տեխնիկայի քանակով ոչ այեքաե մեծ ադրբեջանական ՌՕՈւ-ե կազմված է մի քաեի տեսակի ինքնաթիռներից, որոնք, բնականաբար, պահանջում եե առաեձիե, միմյանցից աեկախ սպասարկումներ, սպառազինություն, մասնագիտացում և այլե:
Ադրբեջանցի օդաչուները չուեեե հիե դպրոց և ավանդույթներ: ԽՍՀՄ-ի ժամանակ ադրբեջանցի ռազմական օդաչուներ գրեթե չկային, իեչի ականատեսը եղանք Արցախյան գոյամարտում: Ներկայիս օդաչուները, ճիշտ է, ուսում եե ստացել ուկրաինական օդաչուական ուսումեարաեեերում, որոնք խորհրդային լավագույն ավանդույթների շարունակողներն եե, սակայն երաեք մարտական փորձ չուեեե, չեե տիրապետում գերճշգրիտ սպառազինությունների կիրառմանը և ժամանակակից պատերազմների վարման հմտություններին: Նրանք հիմնականում խորհրդային մոդելով եե կրթված, եթե այս ամեեիե ավելացնենք եաև բանակում տիրող պետական միջոցների յուրացումներն ու մսխումները, ապա կարելի է եզրակացնել, որ ադրբեջանական ՌՕՈւ-ե դեռ հզոր զորատեսակ չի կարող համարվել: Վերջերս Ադրբեջաեում ուկրաինական օգնությամբ բացված օդաչուական պատրաստության կեետրոեը լավագույնս ապացուցում է այե տեսակետը, որ երաեք դեռևս չուեեե օդաչուների պատրաստման իեքեուրույե բազա:
1 http://vpk.name/news/36074_pervyii_mezhdunarodnyii_forum_tehnologii_v_mashinostroenii2010.html
2 2008թ. իտալական AgustaWestland ընկերությունը և թուրքական կառավարությունը ստորագրեցին €1 մլրդ արժողությամբ պայմանագիր, որի համաձայն թուրքական TUSA§ և այլ ըեկերություեեերը 50 միավոր «T129» մարտական ուղղաթիռ պիտի արտադրեն երկրի ՌՕՈւ-ի համար: Իտալական կողմը թուրքական ըեկերություեեերիե արդեե փոխանցել է տեխնոլոգիաներ և հիմնել սպասարկման կեետրոե:
Hurriyet, 07.05.2008; http ://www.ssm.gov.tr/TR/dokumantasyon/basinbulteni/Pages/20080505.aspx
52
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Ա.Հովհաեեիսյաե
Հակամիջոցներ
Մեզ համար որպես հարձակման հզոր և ճկուն միջոցներ կարևոր եե դառնում մեծ ՀԿՌՀ-ների նոր զարգացումները: Բանն այն է, որ նման համալիրները չունեն մեծ դիպուկություն, և այդ պատճառով շատ երկրներ հրաժարվում են դրանց լայն կիրառությունից: Այսինքն փոքր տրամաչափի ՀԿՌՀ-ներն իրենց արկերի մեծ ցրվածության և մարտական ոչ մեծ մասերի պատճառով այնքան արդյունավետ չեն, հատկապես լեռնային տեղանքում, որտեղ կրակի դիպուկությունն առավել կարևոր է: Հայաստանի համար ևս անարդյունավետ և անիմաստ է ունենալ սովորական «Смерч» կամ նրան համարժեք այլ համալիրներ (առանձնապես «БМ-21 Град» և այլն): Շատ պետություններ, այդ թվում Իսրայելը և ԱՄՆ-ը, իրենց սպառազինության մեջ չունեն փոքր և միջին տրամաչափի ՀԿՌՀ-ներ [18, с. 6-13]:
Վերջին ժամանակներս հրթիռային տեխնոլոգիաների և միկրոէլեկտրո-նիկայի զարգացումը թույլ տվեց մեծ համալիրները կատարելագործել այն աստիճան, որ դրանց հրթիռները մի փոքր մեծացվելով վերածվում են գրեթե մարտավարական հրթիռների: «MLRS», «Смерч», «WM-80», «WS-1B», «LAR-160», «MAR-290» և այլ համալիրները կատարելագործվելով' վերածվել են «մինի» մարտավարական հրթիռային համալիրների: Հրթիռների դիպուկությունը, հիմնականում շնորհիվ արբանյակային նշանառման, աճել է մի քանի տասնյակ անգամ: Իհարկե, հրթիռների մեծացմամբ արձակման կայանների վրա նախկին 8-12-ի փոխարեն այսօր տեղադրվում են 2-4 հրթիռներ, սակայն դա դառնում է անգամ առավելություն: Օրինակ, ամերիկյան 240 մմ-ոց «MLRS» բազմաֆունկցիոնալ ՀԿՌՀ-ն, որն ունի մի քանի տեսակի' մինչև 30-40 կմ հեռահարություն ապահովող, չղեկավարվող, մեծ մարտական մասերով մինչև 12 հրթիռների (M-26) արձակման հնարավորություն: Բացի դրանից, այս համալիրի արձակման կայանից կարելի է արձակել երկու «ATACMS» հրթիռներ (MGM-140 և MGM-164 իրենց մարտավարական և օպերատիվ մարտավարական տարբերակներով) [19]: Այս հրթիռների տարատեսակները հարմարեցված են ամենատարբեր պայմաններում կիրառելու համար: «MLRS»Ai ունի թրթուրավոր արձակման շարժական կայան: Փաստորեն, «MLRS» բազմա-ֆունկցիոնալ ՀԿՌՀ-ն փոխարինում է ռուսական «Смерч (9К58)» ՀԿՌՀ-ների, «Точка-У (9К79-1)» մարտավարական և «Искандер-Э (9К723)» օպերատիվ-մարտավարական հրթիռներին միաժամանակ: Մեկ արձակման կայանով երեք տեսակի ՕՀՄ ունենալը լավ հնարավորություն է, որն ավելի նպատակահարմար է նաև մեզ համար: Չինական 273 մմ-ոց «WM-80» ՀԿՌՀ-ի նոր հրթիռները կարող են արձակվել մինչև 120 կմ: Իսկ ավելի կատարելագործված «Guardian-2» հրթիռները, որոնք մեծացվել են մինչև 406 մմ-ի, կարող են նշանակետեր խոցել մինչև 280 կմ հեռավորության վրա և ղեկավարվում են ար-
53
Ա.Հովհաենիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
բաեյակայիե նշանառությամբ [18, с. 432]: Վերջին հրթիռներով, իհարկե, արձակման կայանի վրա արդեն տեղադրվում է ոչ թե ութ, այլ' երեք հրթիռ: Սրանք հետաքրքիր հնարավորություններ եե մեզ համար:
Հետաքրքիր զարգացում է ստանում նաև ռուսական «Смерч»—, որը գրեթե նույն ճանապարհով դառնում է բոլորովին այլ համալիր:
Նմանատիպ հրթիռների կիրառության գործում մեծ հետաքրքրություն եե ներկայացնում հատկապես ԱԹՍ-եերը, որոնք, բազում մարտավարական խնդիրներից զատ, կարող եե եաև հանդիսանալ մարտավարական հրթիռային համալիրների նշանառման համակարգեր: ԱԹՍ-եերի ճիշտ կիրառությամբ կարելի է հասնել զգալի տեղեկատվական առավելության, որն էլ ներկայումս որոշիչ է համազորային մարտում1:
Հրետանու հրաեոթայիե սպառազինության տեսակների մեջ ևս անհրաժեշտ է ստեղծել հակակշիռ: Ներկայումս ադրբեջանական բանակի սպառազինության մեջ գտնվող 203,2 մմ «2С7Пион» հրետանային համալիրը բավական հզոր հարձակման միջոց է: Համալիրի «2Л44» հրանոթը սովորական արկերով կարող է խոցել թիրախներ 37,5 կմ հեռավորության վրա, ակտիվ ռեակտիվ արկերով մինչև 55 կմ հեռավորության վրա, իսկ արկերը մոտ երկու անգամ ծանր եե 152 մմ արկերից: Նման հրանոթները պատերազմի ժամանակ կիրառվում եե սահմանափակ դեպքերում և հատուկ թիրախների նկատմամբ, դրանք, շնորհիվ իրենց հեռահարության, հակամարտկոցայիե մենամարտերից դուրս եե:
Նշված առավելություններով հանդերձ նման մեծ հզորության հրաեո-թա-հրետաեայիե համալիրներն ունեն լուրջ թերություններ. դրանք ծանր եե, կրակի արագաձգությունը մեծ չէ, իսկ տվյալ համալիրի հրանոթի բարձրացման անկյունը չի անցնում 600-ից: Փաստորեն, համալիրի ծանրությունը և հրանոթի բարձրացման փոքր անկյունը մեր տարածաշրջանի համար այն աեարդյուեավետ է դարձնում:
Դրա փոխարեն կարող է կիրառվել նույնպես խորհրդային արտադրության 240 մմ «2С4 Тюльпан» ինքնագնաց ականանետը: Վերջինս նախորդին զիջում է միայն կրակի հեռահարությամբ, սակայն դա բնական է, քանի որ ականանետը երբեք հրանոթին մրցակից չի եղել: Ընդհանուր համալիրը «2С7 Пионя-ից թեթև է մոտ երկու անգամ, արկերը ծանր եե, հետևաբար հզոր 1.1-
2.2 անգամ, իսկ կրակի դիպուկությունը բարձր է 10-30%-ով [20, с. 4-6]: «2С4 Тюльпан» ականանետը հաջողությամբ պայքարում է երկաթբետոնե ամրաշինական կառույցների դեմ, կարող է կրակ բացել մինչև 800 բարձրացված հրանոթով: Ականանետն ունի հատուկ, ուղղորդվող արկեր' «Смельчак», որոնց կիրառությունը Աֆղաեստաեում և Չեչեիայում ապացուցեց դրանց բարձր
1 Այս մասին մանրամասն տե ս Հովհաննիսյան Ա., Մի քանի հարցեր ավիացիայից, Եր., 2009թ.:
54
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Ա.Հովհաեեիսյաե
արդյունավետությունը: Թիրախներն ընդամենը 2-4 արկերով ոչնչացվում էին 80% արդյունավետությամբ, իսկ սովորական արկերով խնդիրը կատարվում էր 4-6 արկով [20, с. 5]: Այս ամենը լեռնային տեղանքում «2С4 Тюльпан» ականանետը դարձնում է հզոր միջոց: Նման ականանետերի սահմանափակ քանակը կարող է անգամ լուրջ հնարավորություն տալ համազորային մարտում, դրանք արդյունավետ են նաև առանձին խնդիրների լուծման ժամանակ: Ադրբեջանական ՌՕՈւ-ի հետ պայքարի համար անհրաժեշտ է ունենալ որակապես հզոր օդուժ: Հիմնական գործիքն այս գործում պետք է լինեն կործանիչները, իսկ զենիթահրթիռային համալիրները պիտի լրացնեն նախորդներին: Ավիացիայի կիրառության և ՀՕՊ համալիրների հակազդեցության համաշխարհային փորձը վերջին տեղային պատերազմներում գալիս է ապացուցելու, որ մարտական պայմաններում յուրաքանչյուր խոցված ինքնաթիռի վրա միջինը ծախսվել է «երկիր-երկինք» դասի առնվազն 5 հրթիռ [21, с. 397, 423-424; 22, с. 235]: Մինչ օրս գրեթե իդեալական պայմաններում լավագույն ցուցանիշն ապահոված ամերիկյան «Patriot»- Իրաքում յուրաքանչյուր խոցված թռչող սարքերի համար ծախսել է 1-3 հրթիռ [23, с. 26-32]: Այլ համալիրների ցուցանիշներն ավելի վատն են:
Հատկապես հայկական կողմի համար անհրաժեշտ է դառնում կործանիչ ավիացիայի առկայությունը, որը ՀՕՊ հիմնական դերակատարն է: Հայկական ՌՕՈւ-ին հարկավոր է այնպիսի կործանիչ, որը լինի բազմաֆունկցիոնալ, ունենա ժամանակակից զենքեր կիրառելու և կառավարման արդիական համակարգերի հետ ինտեգրվելու հնարավորություն: Կործանիչների թեման առհասարակ բավական տարողունակ և արդիական թեմա է1:
Համեմատականներ
Հետևելով արդբեջանական բանակի զինման տեմպերին, ձեռք բերվող զենքերի տեսակներին, նրանց ղեկավարության մշտական ռազմատենչ հայտարարություններին տեղին ենք համարում համեմատականներ անցկացնել 1967-70թթ. արաբա-իսրայելական հակամարտության հետ:
1967թ. «վեցօրյա պատերազմում» Իսրայելի տարած հաղթանակից մեկ ամիս անց Գ.Ա. Նասերը, հիմնվելով Եգիպտոսի նավթագազային եկամուտների և Իսրայելի համեմատ մեծ մարդկային քանակի, հրետանային և այլ միջոցների վրա, նախաձեռնեց «Հյուծման պատերազմ» Իսրայելի դեմ [22, с. 180]: Ճիշտ է բացահայտ այդ մասին հայտարարվեց միայն 1969թ. մարտի 8-ին (այլ տվյալներով հունիսի 23-ին), սակայն երկու տարի անընդմեջ Սուեզի ջրանցքի երկու կողմերից շարունակվում էին հրետանային մենամարտերը, ավիացիոն
1 Այս մասին մանրամասն տե ս Հովհաննիսյան Ա., Արդյո ք պետք է միավորել ռազմաօդային ուժերն ու հակաօդային պաշտպանության զորքերը, «21-րդ ԴԱՐ», # 2, 2010։
55
ԱՀովհաեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
հարվածները և հետախուզադիվերսիոե գործողությունները: «Հյուծման պատերազմն» ընթանում էր հենց «նասերական» սցենարով, Իսրայելը ստիպված էր մնալ միշտ լարված վիճակում, զորահավաքի տակ պահել մեծ ուժեր, ծախսել զգալի քանակությամբ զինամթերք և այլն, ինչը հսկայական ծախսերի հետ էր կապված: Բացի այդ, իսրայելական հասարակությունն ավելի զգայուն էր զոհերի նկատմամբ: Նասերի հաշվարկով այս ամենը կստիպեր Իսրայելին բանակցությունների ժամանակ ավելի զիջող լինել: Կարծում ենք այս ամենը շատ նման է ադրբեջանական հաշվարկներին:
1968թ. սեպտեմբերի 8-ին եգիպտական հրետանին ամբողջ ջրանցքի երկայնքով համազարկային կրակ բացեց, որը տևեց 6 ժամ, արձակվեցին 10.000 հրետանային տարատեսակ արկեր1: Սակայն հրետանային կրակից իսրայելական կորուստները շատ մեծ չեղան' զոհվեց 10 և վիրավորվեց 18 զինծառայող [22, с. 179]1 2: Հաջորդ հզոր հրետանային կրակը տեղի ունեցավ հոկտեմբերի 26-ին, որը նույնպես տևեց մի քանի ժամ, զոհվեց իսրայելցի 13 և վիրավորվեց 34 զինծառայող: Այս իրադարձությունները ստացան «սև շաբաթ» անունը [22, с. 179]: Հաշվի առնելով եգիպտական հրետանու ծախսերը' արդյունքները մեծ չէին, սակայն Իսրայելում դրանց դեմ հակաքայլեր ձեռնարկելու ուղղությամբ լրջորեն մտածում էին: Չորս ամիսների ընթացքում պաշտպանական ամրաշինական կառույցներն ամրացվեցին, բարձրացվեցին մինչև 25 մետր և լայնքը հասցվեց 200 մետրի: 160 կմ երկարությամբ պաշտպանական «Բար Լևի» բնագիծն անառիկ էր թվում: Արդյունքները երկար սպասել չտվեցին, 1969թ. մարտի 8-ին տեղի ունեցած հրետանային կրակի ժամանակ ոչ մի մարդ չմահացավ, իսկ հարձակվող եգիպտական ինքնաթիռներին օդում խոցեցին իսրայելական կործանիչները3: Եգիպտոսը, սակայն, շարունակում էր իր ընտրած մարտավարության իրականացումը, մարտ և ապրիլ ամիսներին տեղի ունեցավ մի քանի հրետանային մենամարտ, որոնց ընթացքում երկու կողմից էլ լինում էին կորուստներ, Եգիպտոսն անտեսում էր դրանք, իսկ Իսրայելը չէր կարող:
Այս առումով առկա են ընդհանուր համեմատականներ Ադրբեջանի տոտալ պատերազմի ռազմավարության վրա հիմնված մոտեցումների ու արա-բա-իսրայելական վերոնշյալ ռազմական բախման միջև:
Իսրայելը, շուտով հասկանալով այս ամենի կործանարար արդյունքները, հրաժարվեց խաղալ եգիպտական կանոններով և մշակեց սեփական գործողությունների մարտավարություն: Որպես կրակային հզորություն Իսրայելը կիրառեց իր ավիացիան, որով մեծ հաջողությամբ նախ ոչնչացրեց մեկ նավթամշակման գործարան, հետո վնասազերծեց եգիպտական հրետանին [24, с. 29]: 1969թ.
1 http://www.waronline.org/IDF/Articles/attrition_war.htm.
2 http://www.waronline.org/IDF/Articles/attrition_war.htm, http://militera.lib.ru/h/20c2/17.html
3 http://jewish.in.ua/index.php?newsid=977, http://anubis.ucoz.ua/
56
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Ա.Հովհաեեիսյաե
մայիսից մինչև նոյեմբեր եգիպտական ավիացիան կորցրեց մոտ 50 ինքնաթիռ, իսկ իսրայելական ավիացիան մոտավորապես 10 ինքնաթիռ [22, с. 189-190]: Եգիպտական ամբողջ ՀՕՊ-ը շարքից հանված էր: Մինչև դեկտեմբեր եգիպտական բանակի իրական և բարոյական կորուստներն ահռելի չափերի հասան: Տարբեր տվյալներով եգիպտական մարդկային կորուստները «Հյուծման պատերազմում» 3-5 անգամ ավելի մեծ էին իսրայելականից: Եթե չլինեին խորհրդային անվերջանայի օգնությունները, եգիպտական բանակը վաղուց կմնար առանց զենքի, սակայն, այնուամենայնիվ, Նասերն իր մտադրություններից չէր հրաժարվում: Այստեղ եգիպտական և ադրբեջանական մոտեցումների առկա նմանությունները հստակորեն բացատրվում են ռազմական տեսաբան Կ. ֆոն Կլաուզևիցի խոսքերով, որ սովորաբար պարտություն կրած կողմը հեշտ չի հաշտվում այդ մտքի հետ և միշտ հարմար առիթ է որոնում սկսելու ռևանշային իր պատերազմը [1, с. 27]: Այսօր դժվար է գտնել մի ադրբեջանական զինվորականի կամ քաղաքական գործչի, որը չշեշտադրի նավթադոլարների հաշվին մոտ ապագայում հաղթանակ տանելու հեռանկարը: ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի նախկին համանախագահ, Ռուսաստանյան դիվանագետների ասոցիացիայի փոխնախագահ Վլադիմիր Կազիմիրովի խոսքերով ներկայումս գոյություն ունեցող որևէ այլ հակամարտության մեջ չկա նման ուժային ռևանշի տրամադրվածու-թյուն: Շփման գծում չկան այսքան միջադեպեր, սադրանքներ, չկա ռազմական բյուջեների նման անհամատեղելիություն:
Եգիպտոսին իր մտադրություններից հրաժարվել ստիպեց միայն հերթական' 1973թ. «Դատաստանի օր» պատերազմում կրած բացահայտ պարտությունը:
Ակնհայտորեն տեսնելով նմանություններ Ադրբեջանի որդեգրած ռազմավարության և արաբա-իսրայելական պատերազմների ժամանակ Եգիպտոսի ընտրած պետական ռազմական ուղեգծի միջև, կարող ենք եզրակացնել, որ հատկապես 21-րդ դարի' տեխնոլոգիաների վրա հիմնված պատերազմների դարաշրջանում սպառազինության քանակի ու ֆինանսական միջոցների վրա հույս դնելն ուղղակի նման է ինքնախաբկանքի:
Եզրակացություն
Ներկայումս ադրբեջանական բանակի սպառազինությունը գերազանցում է միջազգային կազմակերպությունների կողմից թույլատրված քանակը, իսկ նրանք թաքցնում են այդ տվյալները: Հատկապես քանակն ավելի է տանկերի, զրահամեքենաների և հրետանային համալիրների տեսակներում, որոնք, բնականաբար, հարձակողական զինատեսակներ են:
Վերջերս հրապարակվեցին տեղեկություններ ՌԴ-ի կողմից Ադրբեջա-նին «С-300ПМУ-2 Фаворит» տեսակի երկու զենիթահրթիռային համակարգերի
57
Ա.Հովհաեեիսյաե
21 րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
(այս զենքերի յուրաքանչյուր դիվիզիոնը կարող է կազմել հեեց մեկ համակարգ) մատակարարման մասին: Նմաե համակարգերը որակապես մի քաեի աստիճան տարբերվում եե միեչ այժմ մեր տարածաշրջան ներմուծած զենքերից: Այս համակարգը հայտեի «С-400 Триумф»— նախատիպն է և քիչ բաներով է զիջում վերջինիս: «С-300 ПМУ-2» համակարգը հզոր հակաօդային միջոց է, որը կարող է պայքարել տարատեսակ թռչող սարքերի, այդ թվում եաև հրթիռների դեմ: Իեքեաթիռեերիե և ուղղաթիռներին այե կարող է խոցել մինչև 200 կմ հեռավորության վրա, իսկ մարտավարական և օպերատիվ մարտավարական բալիստիկ հրթիռներին մինչև 40 կմ հեռավորության վրա: Հեեց վերջին հատկանիշն է, որ մեզ առավելապես պիտի հետաքրքրի, քաեի որ հիե տեսակի նմանատիպ օդային հարձակման միջոցները (հրթիռներ, որոնց հեռահարությունը չի աեցեում 500 կմ-ը, իսկ աեկմաե արագությունը կազմում է մինչև 44.5 կմ/վ) հեշտությամբ կխոցվեն: Մասնավորապես, եթե դրանց քանակը փոքր է, և դրանք չեե կարող կիրառվել այլ օդային հարձակման միջոցների հետ զանգվածային արձակումներով: Այս համակարգերը լուրջ անհավասարակշռություն եե առաջացնելու տարածաշրջանում: Օդային հարձակման միջոցները որակապես բոլորովին եոր մակարդակի պիտի լիեեե կամ քաեակապես շատ (մի քաեի տասնյակ կամ հարյուր), որպեսզի միաժամանակյա արձակումներով հավակնություն ուեեեաե «С-300 ПМУ-2.»-ի պաշտպանությունը հաղթահարելու1: «С-300 ПМУ-2» համակարգերը մեծ հնարավորություններ ուեեե այլ համաեմաե զենքերի հետ համագործակցելու և պաշտպանական մեկ դաշտ կազմելու գործում: Դրանք կարող եե համակարգային կիրառմամբ մեծ տարածքներ պաշտպաեել համագործակցելով եաև կործանիչ ինքնաթիռների հետ: Հեռանկարում էլ տարածաշրջանում ուժերի հավասարակշռությունը պահպանելու համար հարկավոր կլիեեե եոր սերնդի ամեեաարդիակաե թռչող սարքեր, որոնք զեեքի մրցավազքը բոլորովին այլ մակարդակի կբարձ-րացեեե: Այս համակարգերը ստեղծվում եե «Ալմազ-Աեթեյ» կոեցեռեի կողմից, որի նախագահն է ծեուեդով բաքվեցի Իգոր Ռաուֆի Աշուրբեյլիե: Վերջերս մի աղմկահարույց գործ բացվեց կապված «С-400» համակարգի ստեղծման ծրագրի գումարների մսխման (մի քաեի միլիարդ ռուբլի) հետ, որի հեղինակը Աշուրբեյլիե էր: Շնորհիվ վերևներում ունեցած իր ծանոթությունների եա ոչ միայն ջրից չոր դուրս եկավ, այլ եաև շարունակում է աշխատել և մեծ ծառայություններ մատուցել իր հայրենիքին:
Այսօր հատկապես անհրաժեշտ է փորձագիտական մակարդակով վերլուծել լեռեայիե տեղանքում մեր վարած հարձակողական մարտական գործո- 1
1 Նմաե խիտ կիրառությունները պարտադիր չէ լիեեե հեեց եշված հրթիռներով: Շատ դեպքերում եմաե խտություն ապահովում եե հրթիռահրետաեայիե և ավիացիոն միջոցների միաժամանակյա կազմակերպված գործողություններով:
58
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Ա.Հովհաեեիսյաե
ղություեեերի և համաշխարհային համաեմաե զարգացումների փորձը, որոնք պետք է հիմք հաեդիսաեաե հետագա ռազմական գործողությունների վարման եոր պահանջների համար: Կրկին անդրադառնալով եոր դարաշրջանի պատերազմների վարման սկզբունքներին պետք է փաստեեք, որ հայկական ԶՈւ-ի համար, բարձր մարտական ոգու հետ մեկտեղ, կեեսակաե եշաեակություե է ձեռք բերում այնպիսի սպառազինությունների ներդրումը, որոնք կարող եե ապահովել առավելագույն արդյունավետություն մարտական գործողություններում, ստիպված չլինելով հիմնվել սպառազինության ու մարդկային քանակի վրա: Հարկավոր եե հզոր օդային հարձակման միջոցներ, որոնց վեասեերը չափազանց ցավագին կլիեեե հակառակորդի համար: Դրանք եե հարվածային գերճշգրիտ միջոցները էլեկտրոնային հետախուզման և կառավարման նորագույն համակարգերով:
Հունվար, 2011թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. К Клаузевиц, О войне, М.-СПб, 2007.
2. Holtom P, Ukraininian Exports of Small Arms and Light Weapons, 2004-2007, SIPRI Background Paper, October 2008.
3. SIPRI Trend Indicator Values of arms imports to Armenia, Azerbaijan, Georgia, 19912008, Generated: 21 February 2010.
4. Ежегодник СИПРИ 2008, ИМЭМО РАН, М., 2009.
5. Հովսեփյան Լ, Թուրքիայի զինված ուժերի արդիակաեացումե ու ռազմարդյունաբերությունը, Եր., 2010:
6. Мамедов Д, Что сулит двухмиллиардный военный бюджет?// Зеркало, 26.04.2008.
7. Макиенко К., Серый рынок оружия и военной техники в государствах СНГ: тенденция и перспективы развития// Научные записки ПИР-Центра, №6, М., 1997.
8. Микаелян Л., Украина не вмешивается в конфликты?// Голос Армении, 27.09.2007.
9. Агаджанян М, Асатрян Э, Минасян С, Азербайджан против Нагорного Карабаха, Ер., 2006.
10. ХрамчихинА, На кавказских фронтах - ситуация патовая, Пока... НВО, 2010-01-15.
11. The military balance 2009.
12. Միեապաե Ս, Դարաբաղյան հակամարտության արդի փուլի ռազմաքաղաքական ասպեկտները. Դարաբաղյան հակամարտության արտաքին քաղաքական ասպեկտները, Քաղաքական հետազոտություեեերի ինստիտուտ: Վերլուծական նյութեր, թողարկում 3, Եր., 2009թ.:
13. Steve Davies, F-15E Strike Eagle Units in Combat 1990—2005. Osprey Publishing/ Combat Aircraft, выпуск № 59, 2005.
14. Ильин В., Воздушная война на Балканах.// Авиамастер, 2001, № 1.
15. Голдаев Ю, Мираж-2000 в Каргильском конфликте 1999.
59
ԱՀովհաեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
16. Defence News, 30.10.2000. Philip Camp. The Mirage-2000 at Kargil.
17. The United States Strategic Bombing Survery Report (European War). September 30, 1945, reprinted in The United States Strategic Bombing Surverys (European War) (Pacific War). Maxwell Air Force Bace, AL: University Press, 1987. 29 may 2009.
18. Гуров С.В, Боеприпасы реактивной артиллерии // Боеприпасы и высокоэнергетические конденсированные системы. Научно-технический журнал, выпуск №4, 2008.
19. Пауков В., Работы по совершенствованию системы ATACMS, Зарубежное Военное Обозрение, 3/2000.
20. Ломаченко С.В, Булатов О.Г, Гаврилович С.В, Артиллерия большой мощности: история и перспективы развития, Военная мысль, Март-апрель, 2001.
21. Василин Н.Я, Гуринович АЛ, Зенитные ракетные комплексы, Минск, 2002.
22. Жирохов М.А, История ВВС Израиля, М.-Минск, 2001.
23. Галкин Д, Боевое применение зенитных пакетных комплексов «Пэтриот» в вооруженных конфликтах, ЗВО, 10.2006.
24. Shlomo Aloni, Arab-Israeli Air Wars 1947-82. Osprey Publishing/Combat Aircraft, № 23, 2001.
МИЛИТАРИЗАЦИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА Арцрун Оганесян
Резюме
В карабахском конфликте Азербайджан поставил основной акцент на стратегию ведения тотальной войны во всех ее видах и способах (информационной, дипломатической, военной и др.). По мнению азербайджанского военно-политического руководства, гарантом успеха в этой войне должны послужить прибыли, получаемые от нефтеуглеродных запасов. В этом контексте Азербайджан усиленными темпами увеличивает свой военный бюджет и вооружение. Согласно данным Международного института изучения проблем мира (SIPRI, Стокгольм), в течение 1998-2007гг. общие военные затраты Азербайджана увеличились почти на 554%. Военный бюджет Азербайджана на 2011г. уже утвержден в размере 2 млрд. 511 млн. манат, что соответствует $2,8-3 млрд. С военно-промышленными компаниями Турции, Израиля и других стран Азербайджан заключает договора о покупке, модернизации и совместном производстве вооружения.
То есть военная стратегия Азербайджана не отличается от своей прежней направленности и содержания, с той лишь разницей, что на нынешнем этапе средства стали более мощными.
60
