MIGRACJE WYSOKO WYKWALIFIKOWANYCH PRACOWNIKóW Z POLSKI Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

Roman Kisiel

Lucyna Szczebiot - Knoblauch Katedra Polityki Gospodarczej i Regionalnej

Uniwersytet Warminsko-Mazurski

MIGRACJE WYSOKO WYKWALIFIKOWANYCH PRACOWNIKOW Z POLSKI

Streszczenie

W?drowki ludnosci w poszukiwaniu lepszych warunkow bytu s^. zjawiskiem niezwykle zlozonym i trudnym do zweryfikowania. Migracje towarzyszyly ludnosci od wiekow, rowniez Polacy z roznych przyczyn opuszczali kraj, by zamieszkac w panstwie, ktore gwarantowalo im lepsze warunki ekonomiczne, spoleczne czy wolnosc przekonan politycznych. Zjawisko migracji zarobkowej z Polski, ktora nast^pila tuz po akcesji w struktury Unii Europejskiej, mialo glown^. przyczyn? w wyraznych dysproporcjach w poziomie zarobkow mi?dzy Polsk^ a krajami Europy Zachodniej. Dotyczylo w glownej mierze osob mlodych i dobrze wyksztalconych, ktorzy w pracy na Zachodzie dostrzegli mozliwosc wi?kszych zarobkow oraz szans na awans czy kariert

Slowa kluczowe: migracje, wyzsze wyksztalcenie, zatrudnienie

Summary

Migrating in order to find better living conditions is an unusual phenomenon, which is very difficult to verify. It has been typical for different groups of people for ages, either Poles have left their country to live in a state, where they were provided better economic and social conditions or political freedom. The phenomenon of economic migration of the Polish citizens after accession to the European Union structures was mainly caused by visible disproportions in level of earnings between Poland and Western countries. Primarily it has concerned young, well educated people, who perceived work abroad as an opportunity for higher earnings as well as chances for promotion or career.

Key words: migration, higher school, employment

Pojgcie migracji

Migracje to zjawisko, ktore wyst?puje w kazdym spoleczenstwie i towarzyszy ludzkosci od samego pocz^tku dziejow. Wspolczesnie o migracji mowi si? jako o przyplywie kapitalu ludzkiego, mobilnosci terytorialnej, natomiast z punktu widzenia mi?dzynarodowych stosunkow gospodarczych, jako o przeplywie jednego z czynnikow produkcji, a mianowicie przeplywie sily roboczej (Kaczmarczyk 2005, Budnikowski 2006). Slownik Spoleczny (2002) definiuje migracje jako: «transfer ludnosci opuszczaj^cej granice jakiegos umownego regionu w celu przeniesienia si? do innego».

Istnieje szereg kryteriow, wedlug ktorych poj?cie migracji moze byc zdefiniowane. Jedno z nich opracowane przez Kaczmarczyka (2005) obejmuje migracje:

1) przestrzenne - dotycz^ce ruchu w przestrzeni fizycznej; nazywane mobilnosci^. terytorialn^, definiowane jako przemieszczenie na pewn^. odleglosc;

2) zamieszkania - to trwala lub poltrwala zmiana miejsca zamieszkania;

3) czasu - zwi^zane z minimalnym czasem przebywania w nowej przestrzeni

ekonomicznej;

4) aktywnosci - zmiana miejsca zamieszkania i/lub zmiana miejsca wykonywania roznego rodzaju czynnosci - glownie pracy zawodowej.

Kryterium przestrzennym posluguje si? wielu autorow. Leonski (1979) klasyflkuj^c migracje dzieli je na wewn?trzne (narodowe) i zewn?trzne (mi?dzynarodowe). Pierwszy typ oznacza przeplywy ludnosci mi?dzy regionami tworz^cymi ugrupowania integracyjne o charakterze gospodarczym. Zas wedlug definicji ONZ migracje zewn?trzne okresla si? jako «nie wymuszony przemoc^, mi?dzynarodowy ruch ludzi, generowany glownie przez czynniki ekonomiczne i spoleczne oraz prowadz^cy do wzgl?dnie trwalego pobytu poza krajem pochodzenia» (Encyklopedia 2003). W celu uscislenia powyzszej definicji, stosuj^c kryterium czasu mozna wyroznic migracje (Slownik... 2002):

1) stale i trwale - w ktorych dochodzi do zmiany miejsca zamieszkania;

2) czasowe, okresowe i sezonowe - czasow pobyt w nowym miejscu i czasowa nieobecnosc w poprzednim miejscu zamieszkania;

3) wahadlowe - powtarzaj^ce si? cyklicznie, najcz?sciej codziennie; s^. to z reguly przemieszczenia mi?dzy prac^ a miejscem zamieszkania;

4) krotkoterminowe - oznaczaj^ zmiany pobytu na czas bardzo krotki maj^ce charakter nieregularny i incydentalny.

Kryterium czasu pozwala na «oddzielenie migrantow czasowych od permanentnych -osiedlenczych» (Kaczmarczyk 2005). Dla migracji dlugoterminowych przyjmuje si? minimalny okres pobytu 12 miesi?cy.

Wsrod wyjazdow zagranicznych w celach zarobkowych dominuj^ migracje krotkoterminowe i niepelne. Wazny element polskiej rzeczywistosci ostatnich kilkunastu lat stanowi^. krotkoterminowe migracje zarobkowe (trwaj^. ok. 3 miesi?cy) i s^. strategic dzialania wielu gospodarstw domowych - niejednokrotnie calych spolecznosci lokalnych. Pracownicy sezonowi wywodz^. si? z gospodarstw domowych o przeci?tnie nizszym poziomie dochodow, co jest czynnikiem «wypychaj^cym» z kraju zamieszkania. Podejmowane prace wymagaj^. niskich kwalifikacji, pozbawione s^ prestizu spolecznego i zazwyczaj s^ odrzucane przez spolecznosc lokaln^ (praca w rolnictwie, ogrodnictwie, sadownictwie, hodowli, budownictwie, gastronomii i hotelarstwie). W wyborze miejsca migracji krotkoterminowych wplyw ma polozenie geograficzne kraju docelowego oraz sieci migracyjne (Praszalowicz 2002, Kaczmarczyk 2005).

Inn^ form^ przemieszczen s^. migracje niepelne, polegaj^ce na wykorzystywaniu specyficznej i krotkotrwalej mi?dzynarodowej nierownowagi mi?dzy kosztami utrzymania w kraju pochodzenia, a wynagrodzeniami pracownikow w kraju docelowym. Uczestnicy migracji niepelnej podejmuj^ malo atrakcyjn^. i latwo dost?pn^. prac?. Prowadz^ pozbawiony wygod tryb zycia, by w kraju pochodzenia zainwestowac zgromadzony kapital. Warunkiem jest praca za granic^. i utrzymywanie gospodarstwa domowego w Polsce (Kaczmarczyk, Okolski 2005). Wazny element migracji niepelnych stanowi naplyw kapitalu zarowno w sensie ekonomicznym, jak i kulturowym, przyczyniaj^cy si? do wzbogacania srodowisk migrantow o nowe doswiadczenia (Jazwinska, Okolski 2003).

Teorie migracji

Przyczyny migracji s^. rozne. U ich podloza lezy skomplikowany zespol czynnikow psychicznych, osobowosciowych, ekonomicznych, politycznych, kulturowych i spolecznych. Motywy przemieszczen ludnosci najpelniej przedstawia hipoteza czynnikow wypychaj^cych i przyci^gaj^cych autorstwa Lee, okreslana jako push-pull factors hypothesis (Okolski 2005). Wyroznil on nast?puj^ce czynniki wplywaj3.ce na decyzje o migracji:

• push factors (czynniki wypychaj^ce) dotycz^ce miejsca pochodzenia migranta;

• pull factors (czynniki przyci^gaj^ce) zwi^zane z obszarem przeznaczenia;

• intervening obstacles (przeszkody posrednie), do ktorych mozna zaliczyc bariery administracyjne;

• o charakterze osobistym.

Zgodnie z koncepj push-pull theory sklonnosc do migracji zalezy od czynnikow przyci^gaj^cych w miejscowosci docelowej oraz czynnikow odpychaj^cych w miejscowosci pochodzenia migranta. Znaczenie poszczegolnych czynnikow ma subiektywny charakter, a ich odbior zalezy od cech osobowych. Istnieje roznica mi?dzy odbiorem czynnikow w miejscu pochodzenia i potencjalnym miejscu docelowym. Migracja jest nie tylko wynikiem dzialania pewnych czynnikow, lecz ich percepj Lokalizacja, z ktorej pochodzi dana jednostka jest zazwyczaj dobrze rozpoznana. Oceny miejsca przyszlej migracji s^. niedoskonale, dlatego czynniki przyci^gaj^ce musz^ byc bardziej przekonywuj^ce. O decyzji migracyjnej decyduje silny bodziec na rzecz ruchu, zdolny przezwyci?zyc naturaln^ oci?zalosc, jaka zwykle istnieje. Czynniki przyci^gaj^ce to: atrakcyjnosc pewnych miejsc, miast, krajow, przeswiadczenie o latwosci kariery, wygodzie zycia i lepszych perspektywach wlasnego rozwoju. Ulegaj^

modyfikacji za posrednictwem tzw. przeszkôd posrednich, do ktôrych nalez^ bariery administracyjne i indywidualne predyspozycje migranta (Kaczmarczyk 2005).

Procesôw migracyjnych nie mozna wyjasnic za pomoc^ jednej zwartej teorii. Do przedstawienia wçdrôwek ludzkosci w ci^gu calej historii wykorzystuje siç niektôre koncepcje nauk: historycznych, ekonomicznych, politologicznych i socjologicznych. Teorie ekonomiczne migracji ukazuj^, iz kluczowe znaczenie na podejmowanie decyzji maj^ aspekty ekonomiczne. W tym kontekscie migracja oznacza «zachowanie instrumentalne, a podjçta decyzja to kalkulacja kosztôw i zyskôw» (Kaczmarczyk 2005). Klasyczna teoria ekonomii przedstawia, ze migracje s^. wynikiem przeplywu osôb na rynku pracy (Golinowska 2004). Zaklada istnienie dualnej gospodarki w okresie jej rozwoju. W kazdej gospodarce zachodzi koegzystencja sektorôw: nowoczesnego i tradycyjnego. Sektor nowoczesny przyci^ga ludzi z sektora tradycyjnego (w ktôrym krancowa wydajnosc jest bardzo niska), a wynikiem jest intensywniejszy rozwôj tego pierwszego. Dziçki dostçpowi do podazy pracy z sektora tradycyjnego utrzymuje siç relatywnie nizsze place, ktôre i tak s^. atrakcyjne dla migrantôw (rôznice siçgaj^ do 30%). Z czasem w sektorze tradycyjnym dochodzi do wyczerpania nadwyzek podazy nieproduktywnej sily roboczej i pojawia siç sytuacja zast^pienia pracy kapitalem. Sektor tradycyjny unowoczesnia siç i warunki rozwoju wyrôwnuj^. siç.

Nawi^zaniem do powyzszej koncepcji jest teoria dualnego rynku pracy. Twôrcy Doeringer i Piore wyrôzniaj^. dwa podstawowe typy struktur: wewnçtrzny i zewnçtrzny (Kaczmarczyk 2005). Pierwszy obejmuje duze i srednie przedsiçbiorstwa, jest dobrze zorganizowanym dzialem gospodarki z wysokimi stawkami plac, dobrymi warunkami pracy, stabilnosci^. zatrudnienia i mozliwosci^ awansu. W sektorze zewnçtrznym pracuj^ niskokwalifikowani pracownicy otrzymuj^cy malo atrakcyjne wynagrodzenie. Dualny rynek powstal w gospodarkach, ktôre mialy technologie zdominowan^ przez masow^. produkcjç i byla zorientowane na krajowy rynek pracy, co doprowadzilo do wyksztalcenia siç silnego technologicznie rdzenia (gdzie pracowali wykwalifikowani pracownicy produkuj^cy na duze pojemne rynki) oraz peryferiôw, w ktôrych miejsca pracy charakteryzuj^. siç niskim poziomem plac i brakiem perspektyw na rozwôj zawodowy, s^. niestabilne, nie ciesz^. siç uznaniem rodzimych pracownikôw d^z^cych do dlugookresowej kariery. Podejmuj^ je migranci, traktuj^cy wyjazd tymczasowo, ktôrzy zapelniaj^ niedostatki sily roboczej w kraju. Teoria dualnego rynku ukazuje uwarunkowania strukturalne zwi^zane z funkcjonowaniem rynkôw pracy w krajach przyjmuj^cych. Proces utrwalaj^. rôznice utrzymuj^ce siç miçdzy «starymi» a «nowymi» panstwami Unii i aspiruj^cymi do niej panstwami kandydackimi, w poziomach rozwoju gospodarczego i kulturowego, a przede wszystkim edukacyjnego (Zamojski 2007). Teoria ta wyjasnia, dlaczego w krajach «cierpi^cych takze na znaczny poziom bezrobocia, cingle istnieje popyt na pracç migrantôw» (Golinowska 2004).

Z teorii kapitalu ludzkiego, wynika, iz osoby wyksztalcone maj^ wyzsz^. sklonnosc do migracji, gdy place w kraju pochodzenia nie odpowiadaj^ ich aspiracjom. Opuszczaj^c kraj ponosz^ mniejsze koszty adaptacji w kraju przyjmuj^cym ze wzglçdu na znajomosc jçzyka i wiçksze mozliwosci uczenia siç. Korzysci dla kraju wysylaj^cego to transfer pieniçzny i zdobyte doswiadczenie. Dla kraju przyjmuj^cego - uzupelnienie deficytôw podazy pracy intelektualnej w wielu segmentach rynku pracy oraz nizszego zatrudnienia specjalistôw przy braku kosztôw wyksztalcenia (Golinowska 2004). Najpelniej ten rodzaj korzysci oddaje tzw. drenaz môzgôw, ktôry polega na «wyzysku krajôw rozwijaj^cych siç przez najbogatsze panstwa swiata za pomoc^ wysysania z tych pierwszych najlepszych kadr» (Kaczmarczyk, Okôlski 2005). Istot^ zjawiska jest zatrudnienie migrantôw w kraju docelowym na stanowisku i w zawodzie zgodnym z kwalifikacjami. «Wymiana môzgôw» zaklada dwukierunkowy przeplyw osôb z wysokimi kwalifikacjami miçdzy krajami pochodzenia i docelowymi. Kiedy odplyw jest wiçkszy niz naplyw dochodzi do «drenazu môzgôw». Zdarza siç, ze specjalisci podejmuj^ pracç, nie wymagaj^c^. zdobytego doswiadczenia i kwalifikacji wôwczas nastçpuje deprecjacja kwalifikacji i «marnotrawstwo môzgôw».

Inne ujçcie procesôw migracyjnych - w kontekscie rôznych rynkôw, przedstawia teoria nowej ekonomiki migracji. Zwraca uwagç na mozliwosci edukacyjne za granic^. i korzystne lokowanie kapitalu. Wyjasnia przyczyny, dlaczego za granicç migruj^ nie najbiedniejsi, lecz

jednostki maj^ce w kraju pewne perspektywy, dysponuj^ce kapitalem, który mozna przemiescic by ograniczyc ryzyko zmniejszenia dochodów. Decyzja migracyjna jest podejmowana wspólnie z rodzin^. Osoba migruj^ca nie musi wyrózniac siç pozytywnie na tle calej rodziny, zazwyczaj jednostka najbardziej dynamiczna i operatywna pozostaje w kraju by zarz^dzac maj^tkiem. Teoria wskazuje, ze emigracja jednej osoby nie pocilga wyjazdu pozostalych czlonków, pomimo podobnej sytuacji materialnej (Praszalowicz 2002).

Migracje osób z wyzszym wyksztalceniem

Analizuj^c zagadnienia zwi^zane z migracje zarobkowa z Polski nalezy zwrócic szczególn^. uwagç na zmiany zachodz^ce w strukturze migrjcych pracowników. Pocz^tkowo wiçkszosc sposród osób wyjezdzaj^cych stanowili pracownicy o niskich kwalifikacjach i umiejçtnosciach zawodowych. Obecnie coraz czçsciej zglaszane jest zapotrzebowanie na wykwalifikowanych specjalistów (Skórska 2004). Zjawisko odplywu pracowników wysoko wykwalifikowanych nie jest jednak niczym nowym czy specyficznym. Wystçpowalo na masow^. skalç juz w pierwszej polowie XX w. i wi^zalo siç glównie z motywami politycznymi, wspólczesnie zas jest to proces szeroko pojçtej globalizacji. Migracje te w wiçkszym stopniu niz «tradycyjne» wynikaj^. z przemian w sferze gospodarki swiatowej. Kaczmarczyk i Okólski (2005) stwierdzaj^, iz «wspólczesna mobilnosc pracowników wysoko wykwalifikowanych odzwierciedla ekspansjç handlu swiatowego, rozwój korporacji transnarodowych i aktywnosc miçdzynarodowych instytucji werbunkowych». W osrodku Badan nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego wyrózniono szesc podstawowych czynników skianiaj^cych osoby o wysokich kwalifikacjach do migracji z Polski, a s^. to (Kaczmarczyk, OKÓLSKi 2005):

1) wyzsze place (czynnik uniwersalny, ma znaczenie dla wszystkich migruj^cych) i wiçksze mozliwosci realizowania kariery zawodowej,

2) specyficznie ukierunkowana polityka migracyjna krajów docelowych,

3) chçc podniesienia poziomu wyksztalcenia, realizacji badan naukowych lub dobrego opanowania znajomosci jçzyka obcego,

4) korzystne warunki instytucjonalne i finansowe za granice m.in. dla naukowców, wyrazaj^ce siç, np. we wsparciu sektora badawczo-rozwojowego i pobudzaniu wysokiego popytu na pracowników tego sektora,

5) dobry klimat dla innowacji, m.in. dla rozwoju biznesu lub samozatrudnienia,

6) rozwój i wzrost zasiçgu terytorialnego korporacji transnarodowych.

Emigracja zarobkowa jest obecnie jednym z najistotniejszych zjawisk spolecznych i ekonomicznych w Polsce. Jest to, jak zauwaza Orlowski (2007), rodzaj gospodarczej transakcji, która dobrze przeprowadzona moze przyniesc wszystkim korzysci, ale w niesprzyjaj^cych okolicznosciach - straty. Szczególne miejsce w temacie emigracji zarobkowej w Polsce zajmuj^ studenci i absolwenci wyzszych uczelni, którzy w przyszlosci bçd^. mieli najwiçkszy wplyw na zycie w Polsce. ich masowe wyjazdy mog^. pogiçbic problemy ekonomiczne naszego kraju glównie z powodu zmniejszaj^cej sie liczby wykwalifikowanych pracowników (tzw. «drenaz mózgów»). Ma to równiez odniesienie do procesów spolecznych, gdyz malej^ca liczba ludnosci, a w konsekwencji niska liczba urodzen oznacza, ze bçdzie siç zmniejszac liczba ludzi aktywnych zawodowo, przy równoczesnym wzroscie liczby emerytów. W Polsce od dluzszego czasu obserwujemy wzrost liczby osób z wyzszym wyksztalceniem. Z tego powodu mozna siç liczyc z nasilaniem zjawiska emigracji mlodych pracowników o wysokich kwalifikacjach, gdyz jest to zgodne z trendami obserwowanymi w panstwach wysoko rozwiniçtych. Poza tym emigracja zarobkowa w przypadku wielu zawodów stanowi niezbçdny element kariery zawodowej (Szczebiot - Knoblauch, Kisiel 2007b).

Wlasnie badanie stopnia zainteresowania emigracja zarobkowa wsród osób koñcz^cych rózne typy szkól (zarówno srednie jak i uczelnie wyzsze publiczne i niepubliczne) i rózne kierunki (techniczne, ekonomiczne, humanistyczne, medyczne) prowadzone s^. w Katedrze Polityki Gospodarczej i Regionalnej UWM w Olsztynie od momentu integracji Polski z Uni^ Europej sk^. (tj. od 2004 r.). Podstawowym celem tych badan jest ustalenie stopnia zainteresowania studentów ostatnich lat edukacji w danym typie szkoly wyjazdami za granicç w celu podjçcia pracy oraz poznanie

gtównych motywów przyswiecaj^cych temu procesowi (Szczebiot - Knoblauch, Kisiel 2007a, Kisiel, Szczebiot - Knoblauch 2008).

Badania przeprowadzone na Uniwersytecie Warminsko-Mazurskim w Olsztynie wykazaly, ze po ukonczeniu nauki ponad H przyszlych absolwentów na pewno nie podejmie pracy w kraju ojczystym (najbardziej zdecydowani w tej kwestii byli studenci reprezentuj^cy studia stacjonarne - 30%), a ponad 60% mialo zamiar poszukac jej tylko w Polsce (rys. 1). Warto jednak dodac, ze wsród pozostalych byly jeszcze osoby niepewne co do miejsca swojej pracy, które b^d^ jej poszukiwac zarówno w Polsce jak i za granice Mozna wi^c s^dzic, ze odsetek absolwentów pozostaj^cych w Polsce moze wzrosn^c.

za granic^

Rys. 1. Miejsce poszukiwania pracy przez studentów Uniwersytetu

Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie

Zródlo: opracowanie na podstawie badan wlasnych

Sposród wszystkich studentów Uniwersytetu Warminsko-Mazurskiego, swój wyjazd migracyjny rozwazalo najwi^cej studentów z wydzialów: Nauk Technicznych, Teologii, Matematyki i Informatyki oraz Nauk Ekonomicznych. Prac^ za granice najmniej zainteresowani byli przyszli absolwenci Wydzialu Geodezji i Gospodarki Przestrzennej. Na wszystkich wydzialach w strukturze potencjalnych migrantów dominowali studenci stacjonarni i ich liczba ksztaltowala si? na poziomie od 64,6% na Wydziale Matematyki i Informatyki do 85,5% na Ochronie Srodowiska i Rybactwie.

Motywy, które towarzyszyly podjeciu decyzji o wyjezdzie do pracy za granice dotyczyly przede wszystkim strony finansowej - wyzsze zarobki jakie proponuje si? pracownikom z wyzszym wyksztalceniem byly wazne dla blisko 70% respondentów. Nie bez znaczenia byly tez lepsze warunki pracy jakie oferuje si? mlodym ludziom (49,4%). Kolejny istotny czynnik to dalsza edukacja, szczególnie zwi^zana z nauk^ jezyka obcego (57%). Fakt, ze mlodzi wyksztalceni Polacy maj^ trudnosci ze znalezieniem pracy w swojej ojczyznie byl dopiero czwartym argumentem na usprawiedliwienie swojej decyzji migracyjnej (47,2%).

Glówne kierunki migracji zarobkowej to Wielka Brytania, Irlandia, Niemcy, Holandia i Wlochy. Wsród pozostalych panstw wymieniano m.in. Stany Zjednoczone Ameryki, Kanad? i Szwecj?. Do istotnych czynników wyboru tych krajów jako docelowych miejsc pracy zaliczono: poziom otrzymywanego wynagrodzenia (66,8%) oraz latwosc znalezienia pracy (62,3%). Deklarowany czas pracy za granice dla ponad 40% respondentów wynosil 2-3 lata, a dla H mógl to byc okres powyzej 6 lat lub nawet na stale (rys. 2). Jednak o momencie powrotu do Polski b?dzie decydowala przede wszystkim sytuacja na rynku pracy: wzrost wynagrodzen (21,2%) i wi?cej atrakcyjnych miejsc pracy dla osób z wyzszym wyksztalceniem (19,4%).

Rys. 2. Planowany czas pracy za granice studentów Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie

Zródlo: opracowanie na podstawie badan wlasnych

Przyszli absolwenci Uniwersytetu Warminsko-Mazurskiego byli gotowi do rezygnacji ze swojej decyzji migracyjnej, ale pod warunkiem zdobycia od razu po studiach pracy w Polsce (64,1%). W tej grupie 36,3% stanowily osoby, które chcialy pracowac na stanowisku tylko zgodnym z kierunkiem ukonczenia studiów. Wzgl?dy rodzinne byly wazne dla 17% ankietowanych, a blisko 4% na pewno nie zrezygnuje ze swoich zamiarów.

Podsumowanie

Migracje zagraniczne to nieodzowny element globalizacji na rynku pracy. Polacy od ponad póltora wieku zajmuj^ znacz^ce miejsce w mi?dzynarodowych ruchach migracyjnych. Polska byla, jest i b?dzie przynajmniej na okres kilkunastu lat zagl?biem pracowniczej rezerwy migracyjnej. Jednak nalezy podkreslic po okresie dominacji emigracji na stale, wyst?puje model wyjazdów do pracy czasowej. Wspólczesne migracje z Polski maj^ glównie ekonomiczny charakter i dotycz^. przede wszystkim ludzi mlodych, cz?sto z dyplomem wyzszej uczelni. Dzi?ki takim wyjazdom, zdobywaj^ doswiadczenie, usamodzielniaj^ si?, ucz^ si? realiów funkcjonowania innych gospodarek. Zapobieganie kilkumilionowej migracji lub sklonienie ich do powrotu jest mozliwe tylko pod warunkiem odpowiedniego zarz^dzania i dokonania zmian w kraju. Najwazniejsze jest to, aby mlodzi ludzie w Polsce mieli szans? na zatrudnienie, dalszy rozwój zawodowy i godne zarobki.

Literatura

1. Budnikowski, A. 2006. Miqdzynarodowe stosunki gospodarcze. Wyd. PWE, Warszawa. Encyklopedia. 2003. Wyd. PWN, Warszawa.

2. Golinowska, S. 2004. Popyt naprac% cudzoziemców. Polska i sqsiedzi. Wyd. IPiSS, Warszawa.

3. Jazwinska, E., Okólski, M. 2003. Ludzie na hustawce. Migracje mi^dzy peryferiami Polski i Zachodu. Wyd. Scholar, Warszawa.

4. Kaczmarczyk, P. 2005. Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian. Wyd. UW, Warszawa.

5. Kaczmarczyk, P., Okólski, M. 2005. Migracje specjalistów wysokiej klasy w kontekscie czlonkostwa Polski w Unii Europejskiej. Wyd. Osrodek Badan nad Migracjami UW, Warszawa.

6. Kisiel, R., Szczebiot-Knoblauch, L. 2008. SMonnosc do emigracji absolwentów szkó wyzszych na przyMadzie Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu w latach 2007-2008. Wyd. AE, Katowice.

7. Leonski, J. 1979. Zagadnienie migracji w polskiej mysli socjologicznej do 1939 roku. Wyd. UAM, Poznan.

8. Okólski, M. 2005. Demografía. Wyd. Scholar, Warszawa.

9. Orlowski, W. M. 2007. Oni mogq wrócic. Newsweek 41, s. 62.

10. Praszalowicz, D. 2002. Teoretyczne koncepcje procesów migracji. Wyd. Nomos, Kraków.

11. Skórska, A. 2004. Mtodziez na rynku pracy w Polsce i Unii Europejskiej. Wyd. WSB, Poznan.

12. Stownik Spoleczny. 2002. Wyd. WAM, Warszawa.

13. Szczebiot-Knoblauch, L., Kisiel, R. 2007a. Na podbój Ameryki. Gazeta Olsztynska dn. 5.12.2007.

14. Szczebiot-Knoblauch, L., Kisiel, R. 2007b. Sklonnosc do emigracji zarobkowych studentów Uniwersytetu Warminsko-Mazurskiego. Wyd. UWM, Olsztyn.

15. Zamojski, J. E. 2007. Migracje i spoleczeñstwa wspólczesne. Migracje i spoleczeñstwo 12. Wyd. PAN, Warszawa.

Рецензент: О.Ю. Патласов, д-р экон. наук, профессор, зав. кафедрой коммерции, маркетинга и рекламы НОУ ВПО «ОмГА»