МЕЖЫ ПРАЖЫВАННЯ БЕЛАРУСАЎ НА ЛАТВІЙСКІХ ЗЕМЛЯХ ПАЧ. ХХ СТ. У СВЯТЛЕ ЭКСПЕДЫЦЫІ ЯЎХІМА КАРСКАГА 1903 Г. Текст научной статьи по специальности «История и археология»

ЭТНОГРАФИЯ И ЛИНГВИСТИКА

I I

УДК 39:81"1903"(474.3)

МЕЖЫ ПРАЖЫВАННЯ БЕЛАРУСАУ НА ЛАТВ1ЙСК1Х ЗЕМЛЯХ ПАЧ. ХХ СТ. У СВЯТЛЕ ЭКСПЕДЫЦЫ1 ЯУХ1МА КАРСКАГА 1903 Г.

Borders of Belarusian settlements in Latvian lands at the beginning of 20th century in the light of expedition in 1903, executed by Evfimiy Karskiy

М. Янковяк (M. Jankowiak),

Славянсю шстытут Акадэмп навук Чэхп г. Прага, ЧэхИя

В статье рассматриваются границы белорусского населения на территории Латвии начала ХХ века на основании научных работ Евфи-мия Карского, прежде всего книги «Белорусы» и статьи «Отчёт о поездке в Белоруссию в течение летних месяцев 1903 года». Белорусский лингвист провел в 1903 году экспедицию с целью определить границу белорусского этноса, а также собрать материал о белорусских наречиях, понаблюдать за народным бытом и собрать фольклорный материал. Эффективность его работы рассматриваются с перспективы прошедших почти 120 лет и доступных на этот момент материалов.

Ключевые слова: Евфимий Карский, белорусы Латвии, белорусско-латышское пограничье, белорусские наречия.

The article focuses on the boundaries of the Belarusian settlement in Latvia at the beginning of the 20th century in the scientific works of Evfimiy Karskiy, primarily on the basis of the book "Belarasians" and the article "Report on a trip to Belarus during the summer months in 1903". In 1903, a Belarusian linguist conducted an expedition to determine the border of the Belarusian ethnic group, as well as collect material about Belarusian dialects, observe everyday life and collect folklore material. The effects of his work are examined from the perspective of almost 120 years and available in this time materials.

Keywords: Evfimiy Karskiy, Belarusians in Latvia, Belarusian-Latvian borderland, Belarusian subdialects

Уводзшы

Этнаграфiчная карта беларускага племеш, распрацаваная Яуимам Карсюм пасля яго экспедыцьи 1903 года, з'яуляецца адной з самых вядомых сярод беларусюх лшгвютау i этнолагау. Прынята лiчыць яе

разам з матэрыяламi Рыцщха, Доунар-Запольскага i Дыялекталапчнай картай рускай мовы у Еуропе 1914 года самымi важнымi крынщам^ якiя паказвалi межы беларускага этнасу i беларускiх гаворак у перыяд Расiйскай iмперыi.

У гэтым артыкуле хочацца разгледзiць пытанне тэрыторьи, на якой паводле Я. Карскага пражывалi беларусы на латышскiх землях i дапоу-нiць гэта сучасным каментарыем. Спачатку варта падкрэслщь, што яго дасягненнi у гэтым плане трэба аналiзаваць перадусiм з пункту гле-джання тагачасных перспектыу i лагiстычных магчымасцей. Даслед-чык на пачатку ХХ ст. не меу таюх ведау, якiмi распараджаемся цяпер (мнопя слоунш, артыкулы, а таксама сродк транспарту i дыктафоны), не мог даследаваць дакладна кожную вёску щ сабраць вялш дыялек-талапчны матэрыял.

На Этнаграфiчнай карце беларускага племен 1903 года [1] аутар чырвонай лiнiяй правёу «гранщу беларускай вобласщ», якой прынята лiчыць беларускiмi этнаграфiчнымi межамi [гл. Карта № 1]. У той час, у адрозненне да польсюх даследчыкау, у Расейскай iмперыi нацыяна-льнасць (этшчнасць) вызначалася перадусiм на аснове мовы.

ЛИФЛЯНДСНАЯ ГУБ \Крейцй)дгУ

\ )

А..

.и

Исса/

Ивановка ,

п

ИЪЖИЦА,

Якобштадтъ НУРЛЯНДСНАЯ

ГГ^

"---/ ( ГУБ.

к

\.Суббатъ

Цлл1 ЕловкЬ\

\ Дусяты ЮВР,ДЛ£КСАНДРО0

^ &гучы Солоки

Антонополь у

Рушонам( Вышки.

^ЛЮЦЬ^Ъ

Корс^в!

\

А

г ^

Лявйор^ •. •Засити.

¡вчаньГ

н\

НА .;

„Звоны

О

в /с

' Прискуха1

V

к

IV

\А

Я

•-... ДагОы '

Посинъ• ' Ляндокоронъ

ЬЕЖЪ М-ейрича

ф)ст(шка '

нецъ

Горицкъ ,

\ Ново-СокольтЫи

7ВЕЛИК1-Е.ЛУКИ Кинь*.

ЙНСКЪ Малиновка£

Освея

'Рудня

а Круповъ

. -...Ъ-Юхновичи

Якубову .' . •''

Ш(£п ихово Долысы

<Сру6елин<Г "" у-. О^збровки уТурмвндъ

Черн.Бродъ

\

Иказл/ь

Росица .Кохано^.£1ЛстЖы -»ДРИССА лнпдауд/ ^

'Друя \\^Свольна-;' Сивоишщ/

ГГ||111|] I Н|||,_ ||| I ^Сенькову

\У

Дукштыр

Римйанй ---

Игналиноу \

' СВЕНЦЯНЫ

. - .'/среза

Ёраславъ 'Дрисвяты у

Новый Погостъ

Мюри

СволънаСивоши,

- Черная Лужа '■'

Б5ркович1Г<\Адамово * .. /" Селище ДИСНА\ Г^Баравуха

3ЧХПОЛОЦНЪ / ГОРОДОКЪ

Свенцяны

юйцы ¿11\тп,штуны— пдслшвьГг

РКретонка Комаи

ерезье ¡[Аодбробзе Ковыльники ■ ..... - '

Везданы Вилейка *Во1 Къна

.....'Гервят

Слободка^Сол.

Шарковщизна ^У'Разборка Германовичи

Березвечъ 'оуцишки Новодруцкъ / •Плиса ~ ■ ---^ *Заборье

Вутрино'-

... °'Рудня

[Кузьмино'

Дуниловичи-./^У*^

I ¿Оръкрво

( Воронечи:

I •Ушачь _| *Кубличи

Горян'ы

С,Ловжа .. Куриловркая Улла

Узкое Ст. К ,-УсЗлтз-. Юрова Нива\

л / у

.....Верховье/

Докшицы

Мстижъм

'ардонъ новичи Ц\олы1

ИТЕБСНЪ

Заболотинка Крынки

бровка

Рудня

ОРША

Карта № 1. Кавалак мапы Я. Карскага 1903 года

Пауночную мяжу беларускага пасялення на тэрыторьи Латгалй (i часткова Курляндыi) Я. Карск так ашсау у сваёй грунтоунай працы «Беларусь»:

«Самым северным пунктом, до которого достигают белорусы на западе, является, примерно, станция Корсовка С.-Петербургско-Вар-шавской жел[езной] дороги (56,8° широты) в Люцинском уезде Витебской губернии. Отсюда граница белорусских поселений направляется сначала к юго-востоку и идет, вёрстах в 5-10 не достигая Себежского уезда. Дойдя до р. Синюхи, она резко поворачивается на запад, а от озера Черза - даже на северо-запад; затем дугообразно направляется почти до границы Режицкого уезда, а отсюда ломаной линией она снова идёт на юго-восток до границы Люцинского уезда с Себежским и Дриссенским. Насколько можно судить по карте № 1а в атласе Би-ленштайна, в указанных местах Люцинского уезда белорусы живут вперемежку с латышами, но преобладают первые. Затем граница белорусского наречия идёт к юго-западу, примерно по линии, разделяющей уезды Люцинский, Режицкий и Двинский от Дриссенского, по направлению к Зап. Двине, в 6 верстах к западу от Придруйска. Белорусские поселения имеются и в Режицком, а также Двинском уездах, но здесь белорусы не составляют преобладающего населения. Далее по Западной Двине белорусская граница идёт сначала на запад до Двинска, а затем на северо-запад до Иллукста. К югу от Двины у Биленштайна указано лишь незначительное пространство, заселеное латышами; всё же остальное пространство Иллукского округа (бывшего Якобштад-ского уезда) Курляндской губернии к востоку от Иллукста заселено белорусами. На всём указанном промяжении соседями белорусов сначала с запада, а затем и с севера являются латыши, в Курляндской губернии переходящие даже изредка, как мы видели, Западную Двину. От Иллукста граница белорусского наречия направляется к югу в Ковенскую губернию [...]» [2].

Як можна прачытаць вышэй, лшгвют карыстауся не тольк вы-нiкамi сваiх даследаванняу, але абашрауся таксама на матэрыялы Бшенштайна. Зразумела таксама, што межы беларускага этнасу атая-самлiвалiся перадуам з распаусюджваннем беларусюх гаворак. Самым щкавым для нас матэрыялам тут з'яуляецца яго справаздача з дыялек-талапчнай экспедыцыи, якая была надрукавана у часошсе «Известия Русского географического общества» [3]. Артыкул называуся «Отчёт о поездке в Белоруссию в течение летних месяцев 1903 года» i быу пера-друкаваны у 1963 г. [4] (гэтым апошшм мы будзем карыстацца у да-лейшым аналiзе.

Экспедыцыя 1903 г. адбылася у рамках Аддзела этнаграфи Рускага геаграфiчнага таварыства. На яе ажыццяуленне Я. Карск атрымау 500 тагачасных рублёу, а зацверджана яна была вшенсюм, гродзенскiм i ковенсюм генерал-губернатарам, князем Святаполкам-Мiрскiм. Зада-чай экспедыцыi было:

1) акрэслщь этнаграфiчныя межы беларускага этнасу з суседнiмi велiкарусамi (русюм^, маларусамi (украiнцамi), а таксама з латышам^ лiтоуцамi i палякамi;

2) пазнаёмщца з мясцовымi беларускiмi гаворкамi i вызначыць ix межы;

3) назiраць за народным бытам;

4) сабраць фальклорны матэрыял [4, с. 412].

Тэрыторыя сучаснага 1луксцкага краю

Сваю паездку Я. Карскi пачау з Вiльнi i даследавау беларуска-лггоускае памежжа. На латышскix землях спачатку наведау парафiю Фабiянава (раней Яноука) Курляндскай губерни, сцвярджаючы, што матэрыялы сабраныя раней Кепенам трэба лiчыць састарэлымi. Даследчык падкрэствау, што там не было тыповых вёсак, толью асоб-ныя, свабодна стоячыя гаспадаркi. Цяжка сказаць, паводле Карскага, як доуга там жылi беларусы. Ён канстатавау, што беларусы жыт у ас-ноуным у вёсках з назвамi на -1шк1 (Маташышю, Свiрэлiшкi, Шу-келiшкi, Казюлiшкi, Пелавнеюшю i г.д.) i што першымi жыxарамi тых вёсак былi латышы або лiтоуцы. Цяпер гэта былi беларусы-католiкi, якiя чыталi малiтвы па-польску i не мелi нiякага уяулення аб сваёй народна-сцi i гаворцы. Даследчык апiсвау далей, што толью у Iлуксцкiм павеце як праваслаунае духавенства, так i каталщкае, а заадно i нямецкiя бароны, называлi гэтую беларускую гаворку «мухабродскай» - значыць, мовай бедных сялян, яюя працавалi у гаспадарках багацейшых за сябе (не зуам зразумела, каго Карскi меу на увазе - латышоу? палякау? -М.Я. ]. З гэтай тэрыторьи Я. Карсю зрабiу мовазнаучыя нататю - запiсау песню (беларускую, з элементамi беларускага пауночна-усходняга дыялекта) i занатавау шэраг беларускix рыс: беларускае яканне, формы дзеяслова тыпу нясець, дзеканне i цеканне, формы асабовых займен-шкау (ён), беларусю (крывiцкi) нацiск, палаталiзацыя к, г, х (на дузе, на страсе), пратэтычнае «в» (вакно), «у», формы назоушкау (у штанох, людзём), займеншк гэты i гэны ды шш. [4, с. 416-418].

У самым гарадку 1лукста Я. Карскi не быу i, як сам тсау, шфарма-цыю атрымау ад скрудалiенскага духоунага айца Мixаiла Петэрсона: «Население этого местечка, по его словам, чисто белорусское; состоит из православных и католиков; последних до 5 000, православных в

1902 г. числилось 856 чел. (муж. пола 457 и жен. пола 399). Приметы в языке: дзеканье, цеканье; твёрдоер; 3-е лицо ед. ч. всегда на -ць; гэтот, вулица, полонизмы в словаре».

Ашсанне Я. Карскага суадносщца з iншымi матэрыяламi гэтага перыяду. Герберт фон Бененштам колькасць беларусау у Курляндскай губерш (пач. 60-х гг. Х1Х ст.) акрэ^у прыблiзна у 700 асоб. Аляксандр Фёдаравiч Рыцщх напiсау, што у 1867 у 1луксцюм павеце беларусау было 683, а у Фрыдрыхштацюм - 3 432 асоб. Ён адначасова адзначау, што вельмi цяжка выдзялiць праваслауных (дауней унiятау) беларусау сярод русюх i стараверау, а таксама беларусау-католкау сярод палякау i лiтоуцау. Рыцщх сцвярджау таксама, што беларусы жыт не толькi навокал 1луксты, але таксама у распрашэннi ад мястэчка Якобштат (ця-пер Jëkabpils) да межау з Лiтвой. Беларусау ён сустракау у мясцовасцях Акнiсты, Рубш, Бэбра, Подунай (г.зн. маёмасцi Плятэрау) i на хутарах Лагоука, Бароука, Смэйлiна [прыв. па 5].

Аб тым, што на той тэрыторыi, хутчэй за усё, не было беларусау раней за 1860-я гг. сведчыць шфармацыя з «Геаграфiчнага слоунiка Ка-ралеуства Польскага i шшых славянскiх краiн» («Siownik geografюzny Kr6lestwa Polskiego i innych kraj6w siowianskich») [6]. Як пiшуць аутары, да 1860-х гг. у 1луксце з 1 500 жыхароу большасць складалi палякi, пражывалi яшчэ каля 150 немцау i па 50 стараверау i яурэяу. Толькi пасля пабудовы жвiровай дарогi у 1860-70-я гг. колькасць жыхароу павысiлася да 2 600 асоб i у 1870 г. палякау было ужо 2 000, немцау 100, яурэяу 30, з'явшася група русюх, якая налiчвала 200 асоб. У якойсьщ з гэтых груп, мусщь, i знайшлiся беларусы Рыццiха i Бененштама.

Паводле Усерасiйскага перапiсу насельнщтва 1897 г., беларусы складалi у Курляндскай губернii 1,82% (каля 12 тыс. чалавек). Большасць з iх была католiкамi (70,15%). Праваслауе вызнавалi 26,22%. Найбольш беларусау пражывала у Iлуксцкiм павеце [7].

Да сённяшняга дня на гэтай тэрыторыi мала хто застауся з беларусау. Даследаванш, на падставе яюх стварауся «Слоунiк беларускiх гаворак пауночна-заходняй Беларусi i яе пагранiчча» [8], не закранулi Iлуксцкi раён. Мае даследаванш пачатку ХХ1 ст. паказал^ што беларус-кiя гаворкi на гэтай тэрыторыi маюць абсалютна рэлжтавы характар -мясцовыя асобы размауляюць або па-латышску, або па-польску, а спробы размовы па-беларуску заканчвалiся зашсваннем рускай мовы. Беларускую гаворку атрымалася запiсаць толькi у адной бабул^ якая

■р г\ ^ и

пераехала сюды з Беларусi. З успамшау рэспандэнтау атрымлiваецца карцiна, што пару дзясяткау гадоу таму назад у 1луксцюм раёне была латышская i польская мовы, i амаль усе лiчылi сябе пры гэтым палякамi.

Тэрыторыя сучаснага Даугаушлскага краю

Яуим Карсю апiсау Скрудалiену (вёска на поудзень ад Даугаупiлса) i ваколiцы: «Всего населённых мест около 62, а жителей 1 533 (760 муж. пола и 773 жен. пола). Кроме православных белорусов, ещё имеются католики, около 1 332. В населённых местах преобладают названия на -ишки (Рагулишки, Волынишки, Лапянишки, Метелишки, Колонишки и др.». Даследчык занатавау, што народная гаворка такая, як у Фабiянаве, а калi спытауся мясцовага жыхара, якая гэта птушка (паказваючы на бусла) атрымау адказ «буцян гэна» [4, с. 418].

Карсю успамiнае яшчэ Лаукескую парафш (Laucesa - вёска на поудзень ад Даугаупшса), пiшучы, што па славах ксяндза Скрупскага большасць там складаюць беларусы, якiя размауляюць на «му-хабродскай» гаворцы. Лiнгвiст пасля паездю сцвердзiу, што «простой народ обыкновенно говорит по-белорусски, более образованные - уже по-польски» [4, с. 419].

Згодна з упамянутым ператсам адносна Дзвiнскага павета, у якi ува-ходзяць i сённяшш Краслаускi край з Дагдай, беларусы напрыканцы Х1Х ст. складат 13,8% ад 237 тысяч жыхароу. Функцыянаванне беларус-кix гаворак у 1870-80-х гг. пацвярджаецца матэрыяламi са «Слоунiка бе-ларускix гаворак пауночна-заходняй Беларусi», прычым даследаваннi праводзшся перадусiм на поудзень i пауднёвы усход ад Даугаупiлса, на захад то лью да Мэдумi (якое па дарозе на лггоусю Зарасай). Мае даследаванш паказат, што беларуская гаворка захавалася якраз на поудш i пауднёвым усходзе. У заходняй частцы (напрыклад, воласць Свэнтэ) не атрымалася запiсаць беларускай гаворкi, а мае спробы паразмауляць па-беларуску заканчвалiся або адказамi па-польску, або па-руску. Рэс-пандэнты адназначна дэкляравалi польскае паходжанне i што у гэтых ва-колiцаx размаулялi у мiнулым па-польску, як у 1луксце i ваколiцаx.

Тэрыторыя сучаснага Краслаускага краю

Гэтую частку латышскix земляу Я. Карскi апiсау дэталёва i навед-вау больш мясцовасцей. Пачау ён з вёскi Бароука, якая за некалью юла-метрау на захад ад Краславы (на пауночным баку Дзвiны). «Основное население белорусы, состоящее из православных и католиков, последних несколько больше. Язык представляет те же особенности, что и в раньше посещённых мною местностях». Шмат шфармацыи Я. Карсю атрымау ад мясцовага старажыла - настаушка Лебедзева. Лшгвют далей вытчыу моуныя рысы, тыповыя для гэтай тэрыторыi [параун. 9]. Карсю наведау не толькi вёску Бароука, але i Салонаускую парафiю (царква i духоуны у Тартаку - таксама на захад ад Краславы, з пауноч-нага берага Дзвшы), а таксама парафи Каплаускую i Грыускую (цяпер

Грыва уваходзщь у склад Даугаупшса) - абедзве з пауднёвага берага Дзвшы. «Население везде смешанное: белорусы, латыши, евреи и даже цыгане» (Карск не узгадвае тут палякау увогуле - М.Я.). На поунач ад гэтай тэрыторьи пражываюць латышы, але, як тша Карскi, сустра-калюя мiж ímí i беларускiя пасяленш [4, с. 418, 419].

Як «Слоушк беларускiх гаворак пауночна-заходняй Беларусь», так i мае даследаваннi пацвердзш распаусюджанасць беларускiх гаворак на гэтай тэрыторыi. Аднак сярод маiх рэспандэнтау большасць ка-толжау дэкляравала польскае паходжанне [гл. 10].

Пауночная мяжа беларускага пасялення

Яyхiм Карскi старауся вызначыць пауночную мяжу беларускага этнасу, выкарыстоуваючы у якасцi арыенцiра лши чыгункi. «Для определения северной границы белорусов мне пришлось два раза побывать в указанной области. Тот и другой раз я держался железной дороги Ре-жица-Ржев и из разных её станций делал поездки к северу и на юг; прислушивался к речи едущих по железной дороге местных крестьян; делал наблюдения на станциях над крестьянками и детьми, продававшими ягоду, расспрашивал сведущих лиц и т.п.». Як падкрэствае далей, вызначыць мяжу было вельмi цяжка, таму што «[...] здесь преобладают смешанные говоры, переходящие на севере незаметно в великорусскую речь. Часто встречаются деревни, особенно возле больших дорог, в которых большинство населения говорит по-великорусски и лишь женщины (в большинстве) и дети склоняются в сторону белорусского произношения». Усе далей прыведзеныя моуныя рысы ад-носшся ужо да ваколщ Вялшх Лук [4, с. 419].

Прадстаулены Карсюм вобраз добра дапауняюць шшыя дадзеныя з гэтай тэрыторыi. У «Siowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów siowiañskich» успамiнаецца пра iнфлянцкiх русшау, якiх трэба, хутчэй за усё, лiчыць беларусамi: «rzeka Zyiupie zwana [...] u polsko-inflanckich Rusinów Sini^ lub Sieniuch^». Аутары Слоушка пiшуць, што у 1880 г. у Польсюх 1нфлянтах «ludnosc miejska skiadaia si$ tu z Polaków, Rusinów, Zydów, Rosyan i maiej ilosci Niemców, wiejsk^ zas stanowiiy giównie iotewscy wioscianie i polscy wiasciciele dóbr [...]. Pomi^dzy Lotyszami sporadycznie rozsiani s^: Estowie, Litwini, starowiercy-Rosyanie, Rusini i Polacy-wioscianie». Аутары дапауняюць, што русшы былi у большасцi каталiцкага веравызнання [11]. Аб гэтых землях успамiнаy у сваiх працах i Густау фон Мантэйфель, падкрэ^ваючы, што русiны (беларусы) «znajduj^ si$ tylko na pograniczu Siebieskiego i Dryzieñskiego powiatu, a mianowicie w dobrach Landskorona, Posiñ i ich okolicach. Po wi^kszéj cz^sci s^ rzymsko-katolickiego wyznania; ci tylko, którzy poprzednio

byli greko-unitami, w czwartym dziesi^tku biez^cego stulecia, na prawoslawie nawróceni zostali» [12]. Таксама афщыйныя дадзеныя мясцовых адмiнiстрацый даюць нам дакладныя звестю. Напрыклад, для 6О-х гг. XIX ст. у Люцынсюм павеце беларусы складалi 2О,6% агулу жыхароу (14 О31 асоб, з iх беларусы-католш 4 263, а беларусы-праваслаyныя 9 763), а y Рэжыцюм павеце 18,1% (16 186 асоб, з iх католкау 445, пра-васлаyных 15 741) [13]. Для часоy, блiжэйшых экспедыцыям Kарскага, статыстыку можна пабачыць у перапiсе насельнiцтва - у Люцынсюм павеце беларусы складат 2О,5% ад 128,2 тыс. жыхароy, а y Рэжыцкiм -5,4% ад 136,4 тыс. жыхароу.

Даследаванш беларускiх i латышскiх мовазнауцау, матэрыялы якiх увайшлi y «Слоушк беларускiх гаворак пауночна-заходняй Беларуси», а таксама палявыя экспедыцыi дутара артыкула, пацвердзiлi выс-новы Я. ^рскат. Мае апошнiя даследаваннi даюць магчымасць акрэс-лiць межы функцыянавання беларускiх гаворак (моцна русiфiкаваных, а y прынцыпе, змешаных) на некалью кiламетраy на поунач ад мясцо-васцi Зiлупэ. Аднак рэспандэнты y час размовы са мной дэкляравалi найчасцей рускую нацыянальнасць (радзей латышскую). Сабраны матэрыял, у сваёй большасщ, згодны з высновамi Я. ^рскат - запiсы пачатку XXI ст. паказат межы беларускiх гаворак да лши 7-1О км на поунач ад вёсю Шкяунэ. Далей трэба ужо казаць пра змешаныя бела-руска-рускiя гаворкi.

Падсумаванне

Даследаваннi Яуима Kарскага адыгралi вялiкую ролю як для бе-ларускага мовазнауства, так i для далейшых даследаванняу беларускай народнасщ i iдэнтычнасцi. Ён быу першым лiнгвiстам, якi вызначыу межы пражывання беларусау. Як сам шсау, абапiраyся перадусiм на беларускiя гаворю, бо iншыя навукi лiчыy яшчэ не надта развпым^ каб правесщ паунавартасны аналiз i зрабiць фшальныя высновы. Нягле-дзячы на факт, што даследаванш праводзшся больш за 1ОО гадоу таму, трэба падкрэслщь iх вельмi высокi навуковы узровень. I хоць сам Kарскi не пабывау ва yсiх месцах, часта збiраy матэрыял ад ксяндзоу щ настаyнiкаy (якiя не мелi мовазнаучай адукацыi), яго высновы знайшлi пацвярджэнне у пазнейшых працах беларусюх i замежных лiнгвiстаy.

Варта звярнуць увагу яшчэ на некалью аспектау:

- Па-першае, межы, вызначаныя Я. Kарскiм, маюць арыента-цыйны характар - адзiн чалавек на пачатку XX ст. не быу у стане зрабщь карту усёй тэрыторьи, то бок праверыць усе вёсю, каб пацвердзщь функцыянаванне там беларусюх гаворак i паасобных дыялектных рыс. Тым больш, што лшгвютычная геаграфiя як метад

даследавання у дыялекталоги не была распаусюджаная у Расейскай iм-перыi да 1917 г., хоць можна лiчыць, што ^рсю, несумненна, разумеу яе сэнс i значэнне.

- Большасць прaaнaлiзaвaных iм паветау з'яулялася тэрыторыяй, дзе функцыянaвaлi iншыя мовы i дыялекты - рускiя, польскiя, латыш-скiя, лaтгaльскiя i лiтоyскiя. Нярэдка вëскi былi не толькi змешаныя (па нaцыянaльнaсцi, верaвызнaннi i мове), але i сaмi жыхары магт вало-даць некaлькiмi мовaмi, напрыклад, беларускай i польскай (звычайна памешчыкьпаляю вaлодaлi беларускай гаворкай i нават латгальскай). Bëскi, дзе выкарыстоувалася беларуская гаворка, часта не ствaрaлi аднароднай тэрыторьи. Яны былi раздзелены латышсюм^ лaтгaльскiмi, мaскaльскiмi (стaрaверскiмi) вëскaмi щ польскiмi мaëнткaмi. Па гэтай прычыне межы, вызначаныя Kaрскiм на карце, трэба лiчыць межaмi мaксiмaльнaй далёкасщ iснaвaння беларускай гaворкi, а часам нават не беларускай гаворю, а проста выбраных рыс тыповых для бела-рушчыны. Да сённяшняга дня у дыялекталоги спрэчным застаецца пы-танне, колькi рыс фанетычных щ мaрфaлaгiчных мусiць мець гаворка, каб зaквaлiфiкaвaць яе да адной щ iншaй мовы.

- Адным з найбольш складаных пытанняу на гэтай тэрыторьи застаецца iдэнтычнaсць. Ва умовах шматмоуя, функцыянавання розных веравызнанняу вельмi цяжка вызначыць нацыянальнасць чалавека. ^рсю рaбiy гэта на аснове мовы, лiчaчы яе найбольш аб'ектыуным фактарам, але, несумненна, яму было вядома, што вельмi часта нацыянальнасць вызначалася па верaвызнaннi (католж = паляк), а многiя aкрэслiвaлi сябе як тутэйшых, мясцовых щ "здзешшх". Успaмiны мaiх суразмоуцау ^х памяць дасягае пачатку XX ст. - значыць успaмiнay пра бабуль i дзядуль) паказваюць, што быт вёск больш белaрускiя, але таксама мясцовaсцi, дзе усе мaглi лiчыць сябе пaлякaмi.

- На той час Яyхiм Kaрскi рaбiy свой aнaлiз i зaквaлiфiкaвaнне мовы мясцовых жыхароу, aбaпiрaючыся на вызначаныя iм дыялектныя рысы. Для паасобных мясцовасцей падавау па некaлькi прыкладау фанетычных щ мaрфaлaгiчных элементау, спарадычна - паасобныя словы цi сштатчныя рысы. На аснове яго артыкула я вызначыу 12 галоуных фанетычных рыс, 8 марфалапчных, 1 па нащску (агульна названы iм «крывщюм акцэнтам») i 2 сiнтaксiчныя. Лексжа таксама прадстаулена нешмaтлiкiмi прыклaдaмi. На пачатку XX ст. ^рсю не меу шмат з таго, чым валодаюць сëнняшнiя дыялектолaгi, не меу таксама доступу да шматлшх слоушкау, мaнaгрaфiй i артыкулау, якiя у большaсцi пaчaлi стварацца пасля Другой сусветнай вайны. Асaблiвa сiнтaксiс i лексжа

8i

патрабуюць вялкай колькасцi затсау i безупынных прамоу рэс-пандэнтау, каб ix прааналiзаваць. Як тэхнiчныя магчымасцi (адсут-насць, напрыклад, дыктафона), так i абмежаваны час даследаванняу (KapcKi Myciy аб'ехаць усе памежжы) не дазволш яму правесцi паглыб-ленае i комплекснае даследаванне.

Вышэйузгаданыя заувап абсалютна нельга лiчыць крытыкай даследаванняу Карскага i яго навуковых прац, у тым лiкy прынцыпау вызначэння межау беларускай народнасцi, а толькi разважаннем аутара з перспектывы мiнyлыx амаль 120 гадоу. Лiнгвiст працавау i функцы-янавау у акрэсленых умовах - адмшютрацыйных, фiнансавыx i ла-гiстычныx. У свой час выкарыстоувау тыповыя для тагачаснага мо-вазнауства цi фалькларыстыкi метадалоги. З гэтага пункту гледжання яго экспедыцыю, яе вынш i пазнейшыя пyблiкацыi (у тым лжу Эт-награфiчнyю карту беларускага племен 1903 года) трэба, несумненна лiчыць вялiкiм дасягненнем беларусютыю пачатку ХХ ст. Не можам таксама не падкрэслщь, што вынш работы Я. Карскага былi пацвер-джаны пазнейшымi даследаваннямi, а значыць яго асноуныя дyмкi вы-трымалi спробу часу.

Выкарыстаныя крын1цы:

1. Карский, Е. Энтографическая карта бЪлорусскаго племени составл. въ 1903 г. Белорусские говоры. - Варшава, 1903.

2. Карский, Е. Белорусы. Т. 1. Введение в изучение языка и народной словесности. -Минск, 2006. - С. 34, 35.

3. Карский, Е. Отчёт о поездке в Белоруссию в течение летних месяцев 1903 года / Е. Карский // Известия Русского географического общества, Т. XLI, вып. IV, СПБ 1905. - С. 705-736.

4. Карский, Е. Отчёт о поездке в Белоруссию в течение летних месяцев 1903 года // Е. Карский. Труды по белорусскому и другим славянским языкам. - Москва, 1962. - С. 412-434.

5. Janicki, A. Kurlandia w latach 1795-1915. Z dziejow gubemi i jej polskiej mniejszosci / A. Janicki. - Gdansk, 2011. - S. 341, 342.

6. Slownik geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow slowianskich. T. Ill. - Warszawa, 1882. - S. 267-269.

7. Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. - С.-Пб., 1897.

8. Слоушк беларусюх гаворак пауночна-заходняй Беларус i яе паграшчча. Т. 1-5. - Мшск, 1979-1986.

9. Jankowiak, M. Wspolczesne gwary bialoruskie na Lotwie. Charakterystyka. Wybor tekstow / M. Jankowiak. - Warszawa, 2018. - S. 51-94.

10. Jankowiak, M. Kilka uwag o czynnikach ksztahjcych tozsamosc narodow^ mniejszosci bialoruskiej na Lotwie (na przykladzie rejonu kraslawskiego) / M. Jankowiak // Tozsamosc - j?zyk -rodzina. Z badan na pograniczu slowiansko-baltyckim / A. Engelking, E. Golachowska, A. Zielinska (red.). - Warszawa, 2008. - S. 69-94.

11. Slownik geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow slowianskich. T. III. - Warszawa, 1882. - S. 279, 282, 283.

12. Manteuffel, G. Inflanty Polskie poprzedzone krotkim rzutem oka na siedmiowiekow^ przeszlosc calych Inflant / G. Manteuffel. - Poznan, 1879. - S. 48.

13. Tichomirow, A., Struktura wyznaniowa i etniczna guberni witebskiej w pierwszej polowie lat 60. XIX wieku / A. Tichomirow // Problemy swiadomosci narodowej ludnosci polskiej na Bialorusi / E. Skrobocki (red.). - Grodno, 2005.