CC BY
51
УДК 398 (=161.3)
ТЭМА МЛЫНАРСТВА ВА УСХОДНЕСЛАВЯНСКАЙ ФАЛЬКЛАРЫСТЫЦЫ
I ЭТНАГРАФП
А.М. НЕНАДАВЕЦ
Бабруйск фШял Беларускага дзяржаунага эканамiчнага утверстэта, г. Бабруйск, Рэспyблiка Беларусь
Уводзшы. Гэта толью на пеpшы погляд здаецца, што пытанне шыpокa даследавана i pa^ npa^Barn. Кaлi пачынаеш знaëмiццa з зaключaнымi y iм пpaблемaмi блiжэй, то высвятляецца ад-вapотнaе. Менaвiтa так aтpымaлaся i з млынapaмi, з млынам^ з ixнiм месцам y тагачасным ^амад-стве, з шмaтлiкiмi «фaнтaстычнa-мiфiчнымi» aсaцыяцыямi адносна цеснай сyвязi млынapоy з нячыстай сiлaй (нячысщкам^, з чapayнiцтвaм-вядзьмapствaм, а таксама ад^ытае су^а^тс-тауленне гэтыx сaмыx млынapоy (дaволi часта спецыяльнa-мэтaнaкipaвaнaе) усяму пеpaдaвомy, свядомaмy, высокaaдyxоyленaмy. npa тое, што yсë гэта было, iснaвaлa, жыло некaлi пayнaкpоyным жыццëм, сведчаць шматлшя вуснапаэтычныя твоpы, мiфaлaгiчныя сцвяpджэннi, затсы многix фaльклapыстay i этно^афау, як pyœix, yкpaiнскix, польскix, так i белapyскix. Нават у наш цывшзаваны час многае з гэтай тэматыю пеpaдaеццa «па тpaдыцыi», амаль увогуле не змя-няючыся, з нейкiмi aбaвязковымi aгaвоpкaмi на тaямнiчaсць, вapaжбy цi чapayнiцтвa, на свядомы «паддзел» у помству за нейкую да сябе непавагу, смеx цi pэзкaе адмауленне знaчнaсцi млынapa y стapaдayнiм гpaмaдстве. Нельга не згадаць i ^афе^ныи лiтapaтapay, якiя таксама многа зpaбiлi для зaxaвaння гэтага шмaтaблiчнaгa аспекта дyxоyнaй спадчыны белapyскaгa нapодa. Вельмi часта, не маючы магчымасщ paстлyмaчыць кaнкpэтныя эпiзоды i дзеянш з жыцця пэунай aкpэсленaй са-цыяльнa-пpaфесiйнaй гpyпы (касты) людзей, ëй пpыпiсвaлiся фантастычныя здольнaсцi i уласщвасщ. I тaкiм чынам яшчэ больш зaблытвaлiся уяуленш пpa часта сyстpaкaемыx тaямнiчыx пеpсaнaжay нapоднaгa жыцця. Ужо адно тое, што многае зaxaвaлaся, не знiклa бясследна, не адыйшло назауседы, сведчыць пpa значнасць пpaблемaтыкi, пpa наданне ëй у жыцщ пaтpыяpxaль-ныx людзей немалаважнай увап.
Тым не меней, нягледзячы на тое, што млыны i млынapы вядомы нашаму гpaмaдствy ужо на ^ацягу многix стагоддзяу, на самой с^аве аказалася, што нaшымi пaпяpэднiкaмi здзяйснялася толькi пpостaе фiксaвaнне вуснапаатычнык мaтэpыялay. Знaйсцi тэapэтычнaе асэнсаванне акту-альнага на той час пытання, цi xaця б спpобy да яго - немагчыма. Яго ^оста не iснaвaлa. У тым i своеaсaблiвaсць, i складанасць пpaблемы. З аднаго боку, здавалася б, усе вельмi даступна i на па-веpxнi, а з iншaгa - недаследаванасць i бессютэмнасць. Усе гэта, мабыць, i aдштypxоyвaлa даследчыкау, яюя спpaбaвaлi пpыстyпiць да paскpыцця згаданага пытання. Пpостaе зayсëды потым аказваецца складаным.
Вын1к1 i ix абмеркаванне. Пеpшым з aйчынныx фaльклapыстay, xto затсау сyстpэтыя iм звесткi opa млынapоy i aпyблiкaвay ix потым у сваей ^ацы «Пеpежитки дpевнего миpосозеpцaния у белоpyсов»[1], 6ыу А.Я. Бaгдaновiч. Пpayдa, млынам i млынapaм ëн aдводзiy вельмi мала yвaгi, бо не стaвiy пеpaд сабою за мэту пaдpaбязны paзгляд гэтага аспекта. Ды i yвогyле, на той момант з зaпiсay вyснaпaэтычныx мaтэpыялay у яго 6ыу невялш aсaбiсты запас. Адным словам, a^ap пaдay тое, што y яго было зафшсавана на час натсання цi пaдpыxтоyкi згаданай пpaцы y дpyк. Тым не меней, затсаныя iм сведчaннi гaвоpaць пpa тое, што белapyскiя сяляне на той час яшчэ цвеpдa ве-pылi y чapayнiчыя здольнaсцi i вядзьмapскiя «штyчкi» млынapоy, у пpaявy ixmx магчымасцей у будзенным жыццi, ва yсемaгчымыя уплывы на адвечны лад вясковык тpaдыцый. А yлiчыyшы апантанае зaxaпленне А.Я. Бaгдaновiчaм мiфiчным светам стapaжытныx белapyсay, ixнiмi пеpa-кaнaннямi i звычaямi, то менaвiтa з гэтай нагоды, вiдaць, складваецца ypaжaнне, што нават сам ayтap кнш на пачатку ХХ стагоддзя не адмауляу усемагчымыя пaвеp'i i аповяды, звязаныя з жыц-цëм i дзейнасцю пpaдстayнiкоy гэтай тaямнiчaй касты.
Вядома, што i П.В. Шэйн актыуна збipay звесткi пpa млынapоy у «Мaтеpиaлы для изучения быта и языка py^raro населения Севеpо-Зaпaдного кpaя. 1887-1902» у тpоx тaмax (нас цiкaвiць най-больш тpэцi том) [2]. Ен занатоувау таксама вуснапаэтычныя твоpы, у якix так цi iнaчaй гaвapылa-ся, у асноуным, пpa вядзьмapскiя спpaвы млынapоy, пpa стpaxi i пpымxi, якiя у белapyскiм нapодзе неaдpыyнa сyпpaвaджaлi гэтыx людзей. Усë гэта было уведзена у parn фaнтaстычныx зaмaлëвaк, якiя шыpокa xapaктapызaвaлi тагачасны уклад жыцця жыxapоУ весю, ствapaлa ixнюю непaxiснyю веpy у магчымасць пэyныx вяскоуцау, aсaблiвa ^ы aсaбiстым жaдaннi, весцi xaypyс з дэмана-18
лаriчнымi персанажамi беларускай мiфалогii (найбольш папулярным выступала тут наступнае вы-слоуе - «сувязь з нячыстай сшай»). На жаль, у запiсах П.В. Шэйна знайшлi адлюстраванне матэрыялы з пауночнай часткi тагачасных беларускiх земляу, бо пераважная колькасць ягоных шфарматарау была з гэтай тэрыторыi. Адзшы iстотны недахоп у дзейнасцi гэтага актыунага даследчыка заключауся у тым, што амаль усе свае вуснапаэтычныя i этнаграфiчныя матэрыялы, зафiксаваныя iM на тэрыторыi Беларусi, ён дасылау для далейшай публiкацыi рускаму мiфолагу А.М. Афанасьеву. Бясспрэчна, гэта у некаторай ступенi знiжала каштоунасщ памкненняу i са-маахвярнай працы П.В. Шэйна, ставша яго на другое месца пасля таго, хто ix апублшавау. Тым не меней, русю даследчык увеу вялiкую колькасць атрыманага ад П.В. Шэйна вуснапаэтычнага матэрыялу у шырокi ужытак, чым спрыяу пашырэнню беларускix матывау i сюжэтау у гэтым плане. Гэта азначала, што зробленае збiральнiкам не прападзе марна, не знiкне назауседы у вixуры стагоддзяу. Так яно у далейшым i атрымалася.
Адзначым самабытныя распрацоум беларускага этнографа i фалькларыста Я.А. Ляцкага, якi яшчэ напрыканцы Х1Х стагоддзя апублiкавау дзве працы: «Представления белоруса о нечистой силе» i «Материалы для изучения творчества и быта белорусов. 1. Пословицы, поговорки, загад-ки»[3]. У ix ён раскрыу крыху тэму млыноу i млынароу, удзялiу належную увагу сувязi гэтых заклятых, паводле народных сцверджанняу, мясцiн i ixнix чараУнiкоу-уладароУ, з праявамi нячыстай сшы, з самой нячыстай сiлай i нячысцiкамi. Немалаважна i тое, што фалькларыст запiсвау матэрыял амаль не адыходзячы ад арыгiналау вуснапаэтычных тэкстау. На прыкладах, што свед-чаць пра старажытнасць урыукау, ляжыць адбгак першастваральнай прымxлiвасцi i забiтасцi. Найбольш характэрная у гэтых адносiнаx праца, якая называлася «Представления белоруса о нечистой силе». Другая - «Материалы для изучения творчества и быта белорусов» - своеасаблiвы помшк матэрыяльнай культуры нашых далекix продкау. Недзе адтуль пайшло «гуляць» i стала агульнапрынятым, што 25 кастрычшка у народным календары пазначаны як дзень млынароу. З пачатку XVII i да сярэдзшы ХХ стагоддзя у Беларусi былi надзвычай распаусюджаны ветракi, а раней - вадзяныя млыны, што не здзiуляе, асаблiва улiчваючы вялiкую колькасць рэк. Дарэчы, мноства вадзяных i ветраных млыноу захавалася i да нашых дзен, напрыклад, на Гродзеншчыне (у tyi i Гальшанах).
Мабыць, найбольш эфектыуна у плане фiксацыi, сiстэматызацыi i аналiзу народнай мiфалогii, фальклору, а таксама актуальных тады праблем вядзьмарства i знахарства (у гэтым плане iм закраналася i дзейнасць млынароу) з лшу даследчыкау XIX - пачатку XX стагоддзяу быу Е.Р. Раманау. Ягонае шматттомнае выданне «Белорусский сборник» можна смела назваць у нейюм плане энцыклапедычным. У дадзеным выпадку нас найбольш цiкавiць вып.8. (Вiльня, 1912)[4], дзе падавалiся шматлшя этнаграфiчныя замалеукi, вуснапаэтычныя творы, у яюх так цi iнакш асвят-лялася роля млынароу. I тут асноуны акцэнт скiроУваУся на мiфалагiчна-фантастычныя характа-рыстыкi, якiя на час збiрання матэрыялау вучоным заxоУвалiся яшчэ у масах сялянскага жыхар-ства. Зрэдку вучоны спрабавау усе ж падаваць калi не тэарэтычна-метадычнае асэнсаванне тэмы млынарства, дык рэальныя погляды народных дарадцау на гэтую сацыяльную групу. Неабходна адзначыць, што iм нават была распрацавана своеасаблiвая анкета-апытальшк, якую ен рассылау сваiм карэспандэнтам. Некаторыя з пытанняу (выгляд млынара, сувязь з вядзьмарствам, месцажы-харства, паводзшы, размяшчэнне млына i шшыя) сведчылi пра тое, што Е.Р. Раманау надавау гэтай тэме важнае значэнне i спрабавау любым чынам дайсцi да першаснасцi пакланення i табуа-цыi гэтай касты, якая адметна вылучалася сярод асноунай масы вяскоуцау. Ен звярнуу увагу на тое, што прафесшныя навыкi («уменне») перадавалiся сярод млынароу толькi па спадчыннасщ i з абавязковым захаваннем таямшчасщ i кананiчнасцi гэтага рытуала.
Значна паглыбiуся, але, зноу-такi, не у тэарэтычным плане, у даследаванш гэтага пытання А.К. СержпутоУскi. Наюрунак ягоных экспедыцыйных пошукау можна, прауда, звузiць да сумеж-жа Брэсцка-Мшскага рэгiену (у сучасным тэрытарыяльным падзеле), да Палесся, дзе ен найчасцей веу свае палявыя запiсы. Тым не меней, праца вучонага «Прымxi i забабоны беларусау-палешукоу»[5] да гэтага часу лiчыцца узорам сярод работ такога плану. У ей млынарам адведзена значнае месца, як i паводзiнам гэтых людзей, прыкметам i павер'ям, якiя у народзе сведчыл^ што яны карысталiся сярод вяскоуцау павагай, аутарытэтам, але, адначасова, мелi i адмоуную характа-рыстыку. Апошнi аспект быу цесна звязаны з вядзьмарствам i з дэманалагiчнымi здольнасцямi млынароу. Атрымлiвалася, што А.К. Сержпутоусю у нечым нiбы своеасаблiва працягвау справу Е.Р. Раманава. Асаблiва выразна гэта адчуваецца на дэманалагiчна-прымxлiвай характарыстыцы прадстаУнiкоУ млынарства i што адметна - падаецца такая ютотная рыса праз пацвярджэнне шматлiкiмi прыкладамi з рэальнага ж^1цця. Вельмi щкава пададзены апiсаннi заняткау i нават паа-
собныя абрады i naBep'i, яюх цверда прытрымлiвалiся гэтыя людзi у сваей працоунай дзейнасцi i у будзенным жыццi. Неабходна улiчваць яшчэ i тое, што сведчанш, сабраныя у гэтай кшзе, адно-сяцца да канца Х1Х - пачатку ХХ стагоддзя, а гэта лшш раз падкрэ^вае жывучасць традыцый адпаведнай наюраванасщ.
Згадаем i пра тое, што вуснапаэтычную спадчыну беларусау актыуна вывучалi польскiя даследчыкi. Мы павiнны быць удзячны iM за гэтую щкавасць да нашай духоунай культуры, бо ме-навiта дзякуючы iхнiм намаганням, многае з самабытных абрадау, вуснапаэтычных творау, эт-награфiчных замалевак было своечасова апублшавана i таму ужо назауседы застанецца у скарбон-цы духоуных здабыткау нашых продкау. Тут неабходна, найперш, вылучыць прозвiшча Ч. Пят-кевiча i ягоную манаграфда «Рэчыцкае Палессе» [6]. Ужо сама назва сведчыць пра прывязанасць працы да канкрэтнага вузкамясцовага рэпена Беларусь Мала таго, што вучоны паспрабавау апiсаць традыцыйны знешнi выгляд, паводле народных уяуленняу, млынара, дык яшчэ i зафшса-вау тое, як, у яюх населеных пунктах, з якiмi абрадавымi дзеяннямi будавалiся самi млыны. Агульнавядома, што у палешукоу усе было «растсана» зараней - дзе можна будаваць, а дзе - ш у якiм разе, бо там забаранялi нешта узводзщь з гаспадарчых будынкау народныя прадказанш i прыкметы. З гэтым не жартавалi i усе прымалi так, як гаварылася цi перадавалася старэйшымь Немалаважны факт i тлумачэнне таго месца, якое займау самы звычайны млын у будзенным жыцщ беларусау. Нават тое, як туды выбiралiся ехаць, як сябе пры гэтым паводзiлi вяскоуцы, i, адпаведна, якiмi пэунымi этычнымi нормамi (!!!) суправаджалiся такiя паездкi сялян. Пры гэтым нейюя характэрныя (важныя) асаблiвасцi маглi праяуляцца у самых розных, незауважных на першы погляд i дробязных, акалiчнасцях.
З русюх даследчыкау, акрамя ужо вышэй згаданага А.М. Афанасьева [7], матэрыялы пра бела-рускiя млыны i млынароу, зноу-жа, пауторымся, менавiта як пра носьбтау пэуных рысау вядзь-марскай сшы, можна адшукаць у зборшках 1.П. Сахарава, найперш у «Сказаниях русского народа, собранных И.П. Сахаровым» [8]. Аднак, i у гэтым выпадку разлiчваць на нейкi пашыраны цi паглыблены аналiз не выпадае, бо даследчык пайшоу па шляху простай публшацьп матэрыялу, якi быу iм назапашаны як падчас самастойных экспедыцый, так i ад карэспандэнтау з розных губер-няу Расшскай iмперыi. Асаблiва адзначым добрае веданне i старанны адбор вуснапаэтычных пер-шакрынiц. У той жа час вучоны старауся зрабiць так, каб у ягоныя зборнiкi не траплялi занадта прымхлiвыя i, як яму самому здавалася з гэтай нагоды, непраудападобныя звесткi. Гэта сведчыла пра тое, што ен iмкнууся да своеасаблiвай «рэалiзацыi» тых звестак, яюя да яго паступалi.
Нельга не зауважыць значны уклад у публшацыю беларускiх матэрыялау па гэтай тэме выдат-нага рускага даследчыка У.1. Даля. У ягоным «Толковом словаре живого великорусского языка»[9] (т.3. стар. 317-318) зафшсаваны прыклады з тагачасных губерняу Пауночна-Заходняга краю. У артыкуле «Поверия, суеверия...», на стар. 191-200, 221-222 расказваецца пра дэманалапчны вобраз вадзяшка, тлумачацца i паясняюцца асноуныя яго функцыi, а таксама тое, як з iм быу звязаны цi асацыiравауся у народнай свядомасщ млынар. Належная увага удзяляецца тым характэрным рысам, якiя праяулялiся у млынара, калi яму пагражала нейкая небяспека з боку вяскоуцау (раскрылi ягоныя махлярствы, асуджалi ягоную чорную варажбу цi учыненыя ужо раней зладзействы i г.д.). На стар. 222, 281-282 прыводзяцца прыклады i паверЧ, якiя характарызавалi асобу гэтага чалавека, пацвярджалi шматлiкiя факты ягонай не толью прыносячай карысць людзям, але i, як самi вяскоуцы лiчылi, ягонай злачыннасцi.
Неаднаразова прыводзiу беларускiя матэрыялы у сваей агульнавядомай працы «Нечистая, неведомая и крестная сила» [10] С.В. Макамау. Прауда, гэтая ягоная работа вылучаецца увогуле ад-сутнасцю якой бы там не было тэарэтычнай асновы, але тое, што iм было зафшсавана, сведчыла пра цесныя сувязi гэтага вучонага з беларускай мiфалогiяй i фальклорам. Абавязкова агаворымся, што рабiу ен гэта праз сваiх шматлiкiх карэспандэнтау з рэгiенау Пауночна-Заходняга краю.
Сюды ж можна далучыць i прозвiшча Дз.К. Зяленiна, i ягоную шырокавядомую працу «Восточнославянская этнография» [11]. Адпаведна, у ей значнае месца адведзена будаунiцтву млыноу, але i гэта, тым не меней, не малазначна, бо згадваюцца абрады i прыемы, дзеянш i традыцыi, характэрныя для узвядзення такiх пабудоу. Яшчэ адна немалаважная рыса: у даследаваннi пада-дзены параунаучы матэрыял, характэрны для беларусау, русюх i украiнцау. Такая акалiчнасць дае магчымасць адразу ж убачыць адметнасць будаунiцтва млыноу беларусамi, щ у чым iменна гэтая адрознасць заключалася. У многiм гэтая работа характэрна яшчэ i тым, што у ей сабраны звесткi пра млыны, пра iх узвядзенне, у некаторай ступеш яны нават сютэматызаваны.
У кнiзе Л. Ракавай «Псторыя на градках: агароднiцтва на Беларуси [12] гаворыцца пра тое, што млыны на старажытных беларускiх землях мам будаваць i валодаць iмi, выкупляючы права 20
на такую справу ды аплочваючы потым падаткi у дзяржауную казну, сяляне-заможнш, па-мешчыю, шляхта i шляхцщы, манастыры, свяшчэннiкi, мяшчане (с.16).
Ва украшскай фалькларыстычнай лiтаратуры млынам i млынарам найболей увагi удзелена у наступных працах: П.П. Чубiнскi «Труды этнографическо-статистической экспедиции в западнорусский край, снаряженной Императорским Русским Географическим обществом [13]. - СПб.: Типография П. Безобразова, 1877. - т.1. - Вып.1. - 467 с. (звестю пра млынароу з паветау Падоль-скай губернi); А. Цярэшчанка «Быт русского народа». - СПб.: типография военно-учебных заведений, 1848.Ч.6.[14] - 221с. (звестю з Левабярэжнай Украшы, найбольш, з Палтаушчыны); У. Да-манiцкi «Историко-этнографические мелочи из материалов З. Доленго-Ходаковского» [15] // Киевская старина. - Киев. 1904.-т.86.- сентябрь. С.86-89; Мамине серце: Украшсью народш ге-роiко-фантастичнi казки»[16] // Упоряд., пiдгот. текстiв, вступ. ст., прим. та словник. 1.В. Хланти, М.1. Хланти.- Ужгород.: Патент, 1993.- 280 с.
Што датычыць навукова-тэарэтычнай распрацоую дадзенага пытання у сучаснай беларускай фалькларыстыцы i мiфалогii, то можна назваць працы толью двух даследчыкау: У.1.Коваля - пра-фесара Гомельскага дзяржаунага унiверсiтэта iмя Ф.Скарыны i аутара гэтых радкоу. Гомельскi навуковец здолеу сабраць i сiстэматызаваць матэрыялы пра млыны i млынароу, якiя ен адшукау у працах па усходнеславянскай этнаграфii, фальклору i мiфалогii [17]. Размясцiушы iх такiм чынам, вучоны зафiксавау тое, што традыцьп млынарства у побытавым жыццi беларускага народа адмiраюць, роуна як i шматлiкiя павер'i, прыми i абрады, з iмi звязаныя.
А.М. Ненадавец у сваiх манаграфiях: «Сшаю слова. Белая i чорная мапя» i «Праклятыя словам» (асаблiва у першай) [18] пастарауся паказаць народныя сцвярджэннi аб сувязях млынароу з нячы-стай сiлай, з традыцыямi вядзьмарства. Некаторыя закранутыя аспекты увогуле асвятляюцца упершыню (адносiны млынароу да рэл^и, падпарадкаванне iхняй волi звышютотным сiлам, абярэгi, татэмы i прадметы-фетышы, якiмi актыуна карысталiся млынары, iмкнучыся да дасягнен-ня уласнай мэты, а таксама сiла замоунага слова у здзяйсненнi вядзьмарскага працэсу i г.д.). 1м жа данесены да чытача абрадавыя дзеяннi, паднашэнш млынароу, напрыклад, вадзянiкам, адзначаец-ца, што у апошшя дзесяцiгоддзi усе гэта iмклiва разбураецца, забываецца i яму удзяляецца усе ме-ней i меней увагi.
У энцыклапедып «Этнаграфiя Беларусi» (М1нск,1989) [19], на стар.131 ёсць артыкул «Вятрак (млын ветраны)», аутар Л.1. Мiнько. У iм распавядаецца пра перыяд узшкнення ветраных млыноу не толькi на тэрыторып Беларусi, але i на землях усходшх славян таксама. Аргументавана тлу-мачыцца значэнне гэтага прыстасавання для развiцця вясковай, найперш, гаспадарю, згадваюцца перыяды найбольшага росквiту (будаунщтва) ветракоу на нашых землях i з чым гэта было звязана, а яшчэ падаюцца звесткi з раней апублшаваных прац па тэме млынарства. Даследчык не забывае падкрэслщь i факт цеснай сувязi мясцовых валадароу з варажбою i чараунщтвам, таму што, па-водле народнага вышкала, - яны не проста так мам «запрэгчы вецер», прымусщь гэтую магут-ную прыродную стыхда працаваць на карысць людзям, а у iхнiх «душах нешта было...». Вядома ж далека не зауседы праца млынароу i значэнне млынарства у беларускiм народзе ацэньвалася адна-значна, але гэта было звязана у асноуным з прымхтвасцю, якой былi авеяны у народнай традыцып самi млынары.
У гэтай жа энцыклапедып, на стар. 322, пад аутарствам таго ж даследчыка змешчаны яшчэ адзiн артыкул - «Млын вадзяны». У iм, на колью гэта дазваляла выданне, даволi поуна i доказна рас-крываецца тэма будаунiцтва i асаблiвасцi узвядзення млыноу, якiя функцыi, акрамя асноунай, iмi выконвалiся (валянне сукна, прамыванне i часанне воуны, ачышчэнне збожжа i г.д.), а яшчэ гаво-рыцца пра тое, што гаспадары млыноу - млынары (мельнiкi) - умелi прыстасавацца да наравiстай воднай стыхп, прыносiлi ей шматлiкiя ахвяры-паднашэнш i за кошт менавiта таюх дзеянняу за-бяспечвалi сабе апякунства валадара вады, вадаемау, пэуных праяу воднай стыхii - вадзянiка. Ад-значаецца, нават па рэгiенах рэспублш, дзе было болей вадзяных млыноу, а дзе - меней, дзе увогуле аддавалi перавагу ветракам i з якiмi прычынамi гэта было звязана.
У двухтомнай энцыклапедып «Беларускi фальклор» (т.2. Мiнск, 2006) [20], на стар. 171 змешчаны артыкул «Млынар» (аутар А.М. Ненадавец). У iм распавядаецца пра шматлшя вуснапаэтыч-ныя творы, яюя зафiксаваны даследчыкамi беларускага фальклору на працягу значнага перыяду i звязаныя з усемагчымымi варыянтамi апавяданняу i казак, паданняу i былiчак, распавядаючых пра жыцце i чарадзейныя «штучю» млынароу, пра факты iхняга гнюснага зладзейства, учыняемага супраць сумленных працаушкоу. Асаблiвая увага надаецца i тэме запрададзенасщ душы у выпад-ках, дзе гаворка вядзецца пра млынароу, пра шляхi iхняга узбагачэння, пра шкодныя («злосна-зайздросныя») вочы, на яюя пападацца лiшнi раз асаблiва не рызыкавалi нават узбагачаныя жыц-
цевым вопытам сталыя вяскоуцы. Падаюцца прыклады моуных («замоуных») засцярог i слоу, якiя дапамагалi пазбегнуць страшных наступствау пракленау i злых выслоуяу з боку млынара. Пра тое, што гэтаюя прыклады iснавалi у рэальным жыццi (цi i у фантастычна-прымхлiвым плане) апавя-далi шматлiкiя шфарматары. У народзе стала утрымлiвауся нават традыцыйны выгляд млынара, ягоны «партрэт», якi пастаянна падмалёувауся нейкiмi характэрнымi рысамi i асаблiвасцямi у за-лежнасцi ад змен у сацыяльна-грамадсюм ладзе, дакладней, у будзенным укладзе жыцця беларус-кiх сялян.
Заключэнне. Неабходна адзначыць, што ва усходнеславянскай лiтаратуры, прысвечанай млы-нарам, i усемагчымых вуснапаэтычных творах, якiя тлумачылi чарадзейныя, варажбiтныя i вядзь-марсюя здольнасцi гэтай касты, даволi поуна праследжваецца народная прымхлiвасць i забгасць, з-за якой многае з патрыярхальнага, адсталага захоувалася у народнай свядомасщ на працягу шматлiкiх стагоддзяу. Новае уносшася у гэты аспект вельмi i вельмi марудна i толью пры той умо-ве, што яно ужо сотш разоу было пацверджана самiмi сялянамi i выступала не нейкай таямшчай фантастычнай сшай, а пауставала у рэальным плане як пэуныя сцэны будзеннасцi. Да апошняга часу у тэме млынарства не хапала таксама строгай сютэматызацьи, матэрыялы былi параскiданыя па мнопх выданнях i таму пауставала надзеннае пытанне iхняй класiфiкацыi i збора у адзiнае цэлае.
Л1ТАРАТУРА
1. Богданович, А.Е. Пережитки древнего миросозерцания у белорусов. Этнографический очерк / А.Е. Богданович. - Гродна : 1895. - 186 с.
2. Шейн, П.В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края.1887-1902: в 3 т./ П.В.Шейн. - Спб.: 1902.-Т.З.-518 с.
3. Ляцкий, Е.И. Представления белоруса о нечистой силе / Е.И.Ляцкий // Этнографическое обозрение.-1890.-№4. - С.17-28; его же : материалы для изучения творчества и быта белорусов. 1.Пословицы, поговорки, загадки / Е.И.Ляцкий // Чтения в императорском Обществе истории и древностей российских при Московском университете. - 1898.- Кн.3. - С.74 - 86.
4. Романов, Е.Р. Белорусский сборник: в 9 вып. / Е.Р.Романов // Быт белоруса. - Вильно: 1912. - Вып.8. -317 с.
5. Сержпутоусш, А.К. Прымх1 1 забабоны беларусау-палешукоу. / А.К. Сержпутоусш. - Мшск : Ушверсггэцкае. 1998. - 301 с.
6. Пяткев1ч, Ч. Рэчыцкае Палессе. / Ч. Пяткев1ч. - Мшск : Беларуси кшгазбор. 2004. - 672 с.
7. Афанасьев, А.Н. Поэтические воззрения славян на природу. В 3 т. / А.Н. Афанасьев. - М.: Современный писатель, 1995. - Т.2. - 400 с.
8. Сахаров, И.П. Сказания русского народа, собранные И.П.Сахаровым. / И.П. Сахаров. - М.: Художественная литература, 1990. - 398 с.
9. Даль, В.И. Толковый словарь живого великорусского языка. В 4 т. / В.И. Даль. - М.: Русский язык Медиа, 2005. -Т.3. - 555 с.
10. Максимов, С.В. Нечистая, неведомая и крестная сила. Куль хдеба. / С.В.Максимов. - Смоленск, Русич, 1995. - 670 с.
11. Зеленин, Д.К. Восточнославянская этнография. / Д.К. Зеленин. - М.: Наука, 1991. - 412 с.
12. Ракава, Л.В. Псторыя на градках. / Л.В.Ракава. - Мшск : Беларусь, 2009. - 129 с.
13. Чубинский, П.П. Труды этнографическо-статистической экспедиции в западно-русский край, снаряженной Императорским Русским Географическим обществом. / П.П. Чубинский. - СПб.: Типография П.Безобразова, 1877.- т.1.- Вып.1.- 467 с.
14. Терещенко, А. Быт русского народа. / А. Терещенко. - СПб.: типография военно-учебных заведений, 1848. - Ч.6. - 221с.
15. Доманицкий, В. «Историко-этнографические мелочи из материалов З.Доленго-Ходаковского» / В. Доманицкий. - Киевская старина.- Киев. 1904.-т.86.- сентябрь. - С.86-89.
16. Мамине серце: украшсьш народш герожо-фантастичш казки. / Упоряд., тдгот. текспв, вступ. ст., прим. та словник./ 1.В. Хланти, М.1. Хланти. - Ужгород.: Патент, 1993.- 280 с.
17. Коваль, У.1. Народныя уяуленш, павер'1 1 прыкметы. / У.1. Коваль. - Гомель : Беларускае Агенцтва навукова-тэхшчнай 1 дзелавой шфармацып, 1995. - 179 с.
18. Ненадавец, А.М. Сшаю слова. Белая 1 чорная мапя. / А.М. Ненадавец. - Мшск : Беларусь, 2002. - 350 с; Праклятыя словам. / А.М. Ненадавец. - Чаршгау : Всесвгг, 2006. - 192 с.
19. Этнаграф1я Беларусь / В.К.Бандарчык, М.Ф.Пшпенка[ 1 шш.]. - Мшск : Беларуская савецкая эн-цыклапедыя 1мя Пятруся Броуш, 1989. - 575 с.
20. Беларуси фальклор. Энцыклапедыя. У 2 т.; пад агульнай рэд. А.С.Люа. - Мшск : Беларуская эн-цыклапедыя, 2006. - Т.2. - 832 с.
TOPIC OF THE MILLER'S ACTIVITIES IN THE EAST SLAVIC FOLKLORE
AND ETHNOGRAPHY
A.M. NENADOVETS Summary
The article discusses ethnographic data and records ustnopoeticheskogo material associated with the activity of millers («mlynarey»). The ratio of the Belarusian people to them had the ambiguous and explained by the fact that the activities and behavior of millers asssotsiirovalis with the evil spirit, the manifestations of binge demonological character. The author analyzes the Slavic literature, in one way or another covered the role of this narrow professional caste.
© Ненадавец A.M.
nacmymy y рэдакцuw 23 nwтага 2012 г.
