CC BY
47
ЭТНОГРАФИЯ
УДК 398 (=161.3)
МЛЫНАРЫ ЯК НОСЬБ1ТЫ ЧАРАУН1ЦТВА У НАРОДНАЙ СВЯДОМАСЦ1 (ПАВОДЛЕ ВУСНАПАЭТЫЧНЫХ МАТЭРЫЯЛАУ П1НШЧЫНЫ)
А.М. НЕНАДАВЕЦ
Бабруйск фтял Беларускага дзяржаунага эканамiчнага yniверстэта, г.Бабруйск, Рэспyблiка Беларусь
Так павялося, што у народных уяуленнях вадзяшк кантактавау толькi з прадстаyнiкамi трох «прафесш» - млынарам^ рыбакамi i пчалярамь Дакладней з тым^ хто меу прамыя адносшы да вады щ займауся на вадзе нейкай дзейнасцю (у дадзеным выпадку, будзем лiчыць, прафесiйнай). Спышмся на гэтых адносшах падрабязней, тым болей, што узаемаадносшы вадзянiка з млынарамi былi незвычайна цiкавымi i своеасаблiвымi. Е. Раманау адзначау: «Механiк, якi будуе вадзяныя млыны, а потым i сам млынар абавязаны знацца з вадзяшком i усяляк з iм ладзщь. У адваротным выпадку вадзянiк не раз парве млын пры будаунщтве i у будучым будзе яго ламаць i псаваць. Звычайна вадзяшку даюць паднашэнне: закiдваюць у плацшу жывую курыцу, хоць патрабуецца хрысщянская душа». У этнаграфiчных запiсах з Гродзенскай губерш ёсць сведчаннi, што у былыя часiны у падобных выпадках закопвалi жывых сiрот. Пчаляры таксама прадаюць сваю душу вадзяшку, каб мець многа пчол, мёду i воску. Пра такiх пчаляроу гавораць, што «у iх носе нешта ёсць!»[1].
Справа у тым, што з даушх часiн у народзе назiраецца цiкавая з'ява - чалавека, якi вылучауся сярод астатшх незвычайнымi здольнасцямi, заусёды абвiнавачвалi у сувязях з нячыстай сiлай. Тлумачэнне гэтаму было простае - ён мог зрабщь тую рэч, якая шшым была не пад ^лу, цi прымушау працаваць на сябе водную стьтю, што таксама асацьправалася з чортам. Для млынароу, адпаведна, такiм памошнiкам быу вадзянiк. Чым можна растлумачыць, напрыклад, тое, што млынар трымау млын на самым вадаёме i не баяуся, што вадзяшк яе разбурыць? Мала гэтага, чалавек яшчэ i значны прыбытак ад свайго занятку атрымлiваy, жыу лепей за iншых. Гэта давала падставы i для аналагiчных заключэнняу. А. Афанасьеу аутарытэтна заяуляу: «На усяляюм млыне жыве толькi па адным вадзянiку, i нават болей, кожны вадзянiк загадвае сваiм колам. Млынар абавязкова павшен быць варажб^ом i сябраваць з нячыстай сшай, iнакш справа не пойдзе на лад» [2].
Затсы вуснапаэтычнай творчасщ апошнiх 20-25 гадоу таксама станоуча адказваюць на факт сцверджання сяброуства памiж млынарамi i вадзянiкамi. Паведамлялася пра гэта на поуным сур'ёзе, без долi нейкага там сумнення щ жарту. Болей таго, можна адназначна сцвярджаць i пра захаванасць традыцыйных поглядау у мясцовага насельнщтва на млынара, якi нiбыта асацыиравауся у iхняй свядомасцi з ушм самым адмоуным, а iншымi словам^ - з нячыстай сiлай щ нячысцiкам (чортам). У дадзеным артыкуле мы прыводзiм прыклады, якiя датычацца аднаго толькi млынара - гаспадара вадзянога млына. Але яго лiчылi у навакольных вёсках Пiншчыны моцным варажбiтом. Матэрыялы запiсаны больш за дваццаць гадоу таму i шдзе раней не публiкавалiся.
«У нас дауно мельнiца стаяла. На усю раку адна такая была. Огромная, здаровенная. Со всех окрестносцей ехалi сюда муку молоць. До этого времеш тое месцо на реке Мельшчным называюць. Сам мельнiк з роднымi жыу неподалёку, на хуторы. Это быу суровый чаловек. Лш бы з кiм за увесь день мог не перэмолвщца словом-друпм. Стоiт або сiдзiт, што той камень-моучун, усё на этом. Вщ также iмеy необычный: обросшiй, лохматый. Неакуратный i, што самое главное, глаза у его всегда блестела Пожшые людi говорылi - это как раз i есть свидетельство того, што он знаецца з нечютой сiлой, што пры её определённой помошчы получает сабе прыбыль. Ешчо у его бровi на перэносще срослiся. Як нахмурыцца, так аж мороз по кожы, кажэцца, што чорт у цебя усматрываецца. Этот чэловек не бояуся ходзщь по берегу рэкi у любую погоду, мог купацца i крычаць пры этом во увесь свой голос. I говорыл^ будто бы iменно ён мог остановiць буру. Выйдет на свою площну, повернецца до мельнщы спiною i смотрыць унiмательно на воду, слоуно
кого-то высматрывае у неспокойных волнах.Уначале неподвiжно стоiць, а потом начынае што-то шэптаць. Про што ён шэптау? Хто его знае. Блiзко к тому мельшку нiхто не подбiрауся, потому што боялюя» [АПЗ (1)]; «У нас мельнща когда-то стояла, i на ней хозяйшчау одзш старый дед. Опытный чаловек быу, нiчого i нiкого не бояуся. Про его говорылi, што ён цесно дружыу з водяным. А як жэ по-другому могло быць? У усех вокруг голод, холод, а у мельнiка усего хапае. Мало того, утверждал^ што за усю жызнь его мельнiца ш разу не была разрушэна, не горэла, пошт не ломалася, у её дажэ молшя не бша. Дзе ж вы такое устрэчалi? На рэчку вь^рауся на лотцы одзiн. Нiкого больше не брау. Не бояуся, вiдно, што случыцца што-то плохое. Сам старый выдзеляуся здоровенным горбом. Говорылi. што его таюм ведзьма сделала за какой-то грэх. Тот мельшк за проста так не помогау. Вiдно бояуся штобы сiла даром на друпх не трацiлась. Могло быць i такое: у его такая договорённость была з водзяным - не помогаць друпм. Одзiн раз вiдзелi дажэ, как тот старый на воду шэптау што-то. Будто бы водзяного благодарыу за помоч або, можэ, прошу помогаць у далейшым. Мельшку на вочы не особо стрэмшсь попадацца, боялiся его злых глаз, того, што ешчо якую-небудзь болезнь на чэловека накше. Нет бы к чему хорошему, а к гэтому усяюе ведзьмаю i чародзейкi былi на удзiуленiе прыспособлены. Сiльно зачароУвалi, раз воду могт прыговораць i яна становiлась послушной: не круцшась, не ломала плоцшы, не порцiла мельнiцы. Такi чэловек на нашых вочах жыу. А як помер, тогда только у его дом перун ударыу i усё дочыста згорэло, будто бы i не было нiкогда гэтых построек» [АПЗ (2)]; «Мельнiк - родной брат чорта, а шакш i быць не можэ. Как же он себе мельшцу построщь, еслi з нечысцiком знацца не будзець? Говорыл^ што мельнiк своему сыну профешёнальные секрэты передае. Когда почуствуе смерць, то i пересказывает. У его родш, звычайно, мало было. Дзецей - одно, двое i усё на тым. Боялюя чародзеi, штобы iх секреты не стат шыроко iзвесны, i штобы дзещ не голодалi. Мельнiц жэ тогда немного было, i не было возможносщ даць кажному сыну по одной. Мельнщу поставiт себе i сыну потом передае, штобы на новое место не перэбiрацца, потому што там ведзь может не найщ своего опекуна-нечысщка. Мельшк не бощца, што чорт разбушуецца. От жэ дружат. I е^ што, то нечысцiк скоро успокощца, штобы не обiжаць свойго подзельшка. У нас быу такой чэловек, ён i крэсцьянам многа зла, многа беды прынёс, потому што насылау на iх усякiе болезш. Ён iдзёт по водзе спокойно, не оглядываецца, не беспокоiцца, што сейчас его за ноп водзяной ухващт, потому што тот просто не iмеет над нiм власщ. Стане перэд началом работы на плоцше, посмотрыць на воду, пошэпчэ каюе-то таiнственные слова i начынае молоць. Ужэ, наверное, уверэнный у правiльносцi того, што ён дзелае, шачэ i быць не могло. Такой вот страшный мельшк жыу, чародзей-ворожб^ чрэзвычайно сшьный» [АПЗ(З)]; «Млынар у блiзкiм сяброустве з вадзяным, таму што ён дауным-дауно, калi толькi пачынау сваю справу, прадау яму душу. А вадзянiк - гэта той жа самы чорт. №чым асаблiвым ён не адрозшвауся ад астатнiх нячысцiкау. Такi гаспадар ведае, як падыйсцi да вадзянога валадара нават у хвiлiны самай найвялшшай раз'юшанасцi. Калi хто прыглядвауся, то, вiдаць, зауважыу, што вадзяшк злуецца, уздымае хвалi, пераварочвае чауны, залiвае лугi i палi, а да плацшы, якая насыпана ля млына, не падбiраецца. Дзiуна усё атрымлiваецца, там хвалi, як хацшы, а тут, усяго за пару крокау, спакойненькая вадзiца, нiбы у калодзежы. Падчас буры цi навальнщы млынар абавязкова дзяжурыць на млыне. Баiцца, каб вадзянiк не забыуся цi ненарокам не абрынуу свой гнеу i на ягоную пабудову. Стащь i штосьцi шэпча. Млынару-варажб^у хрысцiцца нельга, ён, напэуна, прамауляе аднаму яму толькi вядомую замову. Яе пад вялiкiм сакрэтам млынар перад смерцю перадае свайму старэйшаму сыну. Калi ж сыноу у млынара няма увогуле, то гэта для яго найвялшшае гора, таму што чужым людзям, у яюх бы добрых ён з iмi не знаходзiуся адносiнах, замову пераказваць нельга. Тады чароуныя веды, магчымасщ i здольнасцi, запазычаныя ад вадзяшка, памiраюць разам з млынаром» [АПЗ(4)].
Такую ж самую асаблiвасць адзначау у сваiх працах i Я.Ляцю, якi пiсау: «Паводле агульнапрынятай думю, млынары сябруюць з вадзянiкамi i карыстаюцца iхнiмi паслугамi для паспяховага вядзення сваёй справы i у тых выпадках, калi проста неабходна дапамога звышютотнай сiлы... Падзьме млынар на ваду, пашэпча яму аднаму вядомыя словы - i справа зроблена, жаданне выканана. Адносiны з нячысщкам адбiраюць у млынара магчымасць загiнуць ад вады: iменна млынары нiколi не топяцца» [3]. У гэтым выказваннi якраз i падкрэ^ваецца факт непатапляльнасцi млынара. Лiшнi раз указваецца, што сам ён быу надзвычай моцным варажбiтом, якому было дастаткова «пашаптаць на ваду» i усё навокал супакойвалася.
У народнай творчасщ захавалася нават думка, чаму так шанавау вадзянiк свайго сябрука млынара. Аказваецца, мала таго, што гаспадар быу звязаны з нячыстай сшай, запрадау ёй сваю душу, дык ён яшчэ i пастаянна прыношу вадзянiку ахвяры, паднашэннi, таксама ледзьве не
абагауляу яго: «Вопытны млынар з вадзянога млына пры першых замаразках, к^ вада пакрываецца ледзяной скарынкай, апускае вадзяшку пад кола кавалак сала, «каб калёсы не скрыпелЬ>, так растлумачыу гэта стары млынар Рыгор Парэцкi, а калi забiваюць свшню, то кiдаюць i цэлую нагу. Па вялшаму рахунку непераборлiвы вадзяшк задавальняецца i часткай свiных юшак, пакрытых тлушчам. Не прынясi млынар гэтай ахвяры вадзянiку, - будуць праблемы са смазкай для колау, вадзянiк будзе вылiзваць яе з буксау i злiзваць з восяу i, акрамя таго, можа шмат нашкодзщь» [4]. У А.Афанасьева знаходзiм наступнае сведчанне: «Млынары, каб вадзяшк не прарвау плацiну, адзiн раз у год прыносяць яму адкормленую чорную свiнню; хто гэтага не зробщь, таго ён замучыць падчас сну, а плацiну абавязкова размые. Як певень, што служыу шмвалам агню, быу прысвечаны дамавiку i лiчыуся найлепшай для яго ахвярнай ежай, так i гусь, прадстаушк воднай стыхii, прадназначауся вадзянiку. Калi выкiнуць жар з комiна, то з мэтай захавання хацшы ад пажару, апускаюць у яго жывога гуся: сродак гэты, паводле народнага звычаю, такi ж выратавальны, як i вада, што залiвае агонь. Гус i качкi усё лета жывуць на рэках, азёрах i вадаёмах пад наглядам дзядулi-вадзянiка, а на зiму пакiдаюць замёрзшыя воды. У сярэдзше верасня, калi становщца адчувальным наблiжэнне зiмы, вадзянiку ахвяруюць гуся як развiтальны падарунак - падзяку за тое, што ахоувау хатнiх гусей i качак на працягу лета» [2, с.417-418].
А.Афанасьеу гаворыць пра гуся i не звяртае асаблiвай увагi на тое, якой афарбоую ён быу -шэры цi белы. I дарма, таму што у такой адказнай справе гэта было надзвычай важна. Вадзяшк жа асаблiва любiу чорны колер: «Вадзянiкi суадносяцца з чорным колерам: iм прыносiлi у ахвяру чорнага казла, чорнага пеуня, юнавау звычай трымаць на млынах чорных жывёлiн, якiя падабаюцца вадзянiку» [2, с.418].
«Патрэбна абавязкова мець на увазе, што калi, напрыклад. трымалi пеуня цi пеуняу на млынах, дык абавязкова чорнага колеру. Справа у тым, што даследчыкi сцвярджаюць пра сувязь пеуня i з падземным светам.Тут вялiкую ролю ^ае афарбоука пеуняу: калi светлы, чырвоны певень звязвауся з агнём, сонцам, то чорны - з вадою, з падземным царствам i сiмвалiзавау сабою суд Божы, зло. Так, Казьма Пражсю у «Чэшскай хронщы» (Х1-ХИ стст.) паведамляу аб звычаi хадзiць да крынiц i забiваць там чорных пеуняу i курэй, адначасова заклiкаючы нячысцiка. Яшчэ у XIX стагоддзi iснавау звычай тапщь пеуняу i курэй у вадаёмах у дзень Святога Фейта. Вядомы таксама i абрад рускiх людзей, калi яны прыносiлi у ахвяру вадзяшку пеуня, якога жывым закопвалi у зямлю, i звычай трымаць на вадзяных млынах чорных пеуняу i iншых жывёлш чорнага колеру (напрыклад, катоу), таму што гэты колер лiчыуся свяшчэнным» [5].
Адпаведныя прыклады сустракаюцца i у нашых запiсах: «Мельнiк наш, Максым, одзш быу у отца. I, што самое глауное, его отец тожэ молоу муку. Когда с кем устрэчался, то даже не здоровался. Не тому што лэшуся, а тому, што не хоцеу на людей свою чароуную сiлу iзрасходовать. Говорылы, што когда слово-другое промолвщь, так i на гэто яюе-то его усiлiя iдуць, а ош ж потом ему могуць понадобщца, штобы з водзянiком водзiцца. У его была пара котоу. Таюя ужэ страшныя, Здоровенныя, чорныя, як ноч, вочы тыя, што талерочю. Як уставiцца на чэловека, так здаецца, што гэто пара нечыстых за душу ухвацшсь. Онi у его i не муркалi, одно толью лежалi, i не абы-дзе выцягiвалiсь, а на плоцiне, што около млына насыпана была. Лежаць собе на сонцы i усё. Хозяш жэ iх только салом одным кормiу. Найбольш опытные людзi говорылi, што гэто посланцы водзяшка на землi i ёны за порадком следзiлi, наблюдалi, як мельшк дзелау усё так, як iх хозяiн трэбовау» [АПЗ (5) ]; «У нашэго мельшка певень жыу на подворку. ОтлiчаУся тем, што, во-первых, быу чорным-чорны. А во-вторых - сувшм безголосый. Нiхто i нiкогда не чуу, штобы ён запеу, як это дзелают друпе пеунi. Захлопау крыллямi. Только еу i еу. Будто у бездонный мех зерно сыпау. Говорылi. што чорного петуха мельшк держау не больш трох лет, потом у одну iз цёмных ночэй тошу около своей мельнiцы у водзе i сразу жэ заводзiу другого. Без чорного петуха хозяш не чуствовау той сшы, которая была перэдадзеная ему од водзянiка» [АПЗ(6)]; «Каб только iмець наiбольшы прыбытак, мельнiк iшоУ на усё. Продавау свою душу водзяному, i той тогда убеждау хозяiна, што поможэ ему у любом выпадку. Прауда, часто обешчаць то обешчау, але не особо доверау, потому што вынуждау мельнiка прыносiць ему усяюя жэртвы. Пры гэтом трэбовал толью жэртвы чорного i нiякого другого цвета. Потому любый мельнiк дэржау на своiм подворку цi чорного козла, щ чорного пеуня, а колi не мог завесцi гэтых жывёлiн, то заводзiу хоця бы чорных котоу, яюе тожэ говорылi про нэчыстую сiлу» [АПЗ(7)].
У вышэй прыведзеных прыкладах гаворка вялася пра ахвяраванне толью чорных жывёлш i чорных птушак, але згадваюцца выпадкi, у якiх зафiксавана проста паднашэнне ахвяры, без усялякага падзелу у залежнасцi ад афарбоУкi: «У Архангельскай губерш пра прыбываючую ваду
гавораць, што яна зажывае. У гэты час гняулiвага вадзянiка улiтасцiуляюць ахвярам^ Сяляне, сабраушыся, купляюць кабылу, не таргуючыся пры гэтым; тры дш адкармляюць яе хлебам i адходамi канаплянага масла; потым спутваюць ёй ноп вяроукай, на шыю прывязваюць два жарнавыя камянi, галаву абмазваюць мёдам, у грыву уплятаюць чырвоныя каснычкi i апоуначы апускаюць яе у апалонку (калi яшчэ стащь лёд), цi топяць пасярод раю (калi лёд сышоу). Тры дш чакае вадзянiк гэтага падарунка, час ад часу паказваючы сваё незадавальненне калыханнем вады i глухiмi стогнами Задобраны паднашэннем, ён уцiхамiрваецца» [2,с.417].
Як бачым, А. Афанасьеу зафшсавау усеагульную ахвяру, калi яе можна так вызначыць, сялян вадзянiку. Трэба падкрэслщь, што хоць вадзянога валадара баялiся i паважалi, тым не меней, ахвяры прыносiлiся на Беларус не усiмi сялянамi, напрыклад, нейкай канкрэтнай вёсю, а млынарамi па-асобку: «Своiмы вочыма бачыу, як наш мельшк свыной окорок у воду уюнуу. Як шлёпнуу, то толью пырскi во усе бокi полэтель Коло ёго стояу чорный собака i усё оглядвауса, усё прынюхвауса. Можно було подуматы, шчо ён охраняу хозяiна i тое, што той робыу во урэмя того тайного обрада. Потом ешчо штосьщ мельшк шэптау i бросау кусю хлеба у воду. Тры раза юнуу. Цэлый коровай разломау на тры часщ i УкiнуУ у воду. Не шачэ, як што-то ворожыу, а можэ, сiлу водзяного перэшмау» [АПЗ(8)]; «Хто мельнiцэй уладзеу, той, iзвесное дзело, з водзяным знауса. 1начэ ёму i жыць нельзя было, потому што не сушчэствовало бы нiякого благополучыя. Мало жэ мельшцу построiць, её ешчо нужно i сохранiць, зберэч от гнева водзяного. Тут ужэ мельшк брауса подкупщь хозяiна воды, штобы тот односiуса до ёго поблажлiво i благопрыятствовау у iзбранном дзеле. Мельшк х^ро поступау, откуплiваУса подношеннем. Но его можно было прыносщь не кажный дзень i дажэ не у любы час дня, а толью у обозначаны срок, который мельшю обязацельно зналi. Поросят молодых паркамi кiдалi у воду. Что-то такое дзелал мельшк, што ёны дажэ i не вiзжалi, а лежалi у его руках жывыя i молчалiвыя. Некоторыя убеждал^ што перэд эцiм подлiваУ поросятам у еду самогоню i тыя упiвалiся. Як бы там ш было, але поросят кiдалi - гэто точно» [АПЗ(9)].
Сустракаюцца указаннi i яшчэ на некаторыя вщы ахвяраванняу. Напрыклад: «У першыя заморозю мельнiкi жэртвовалi ему мясо. А у некоторых месцах рыбакi зверталыса до ёго з просьбой помогаць у лоулЬ> [АПЗ(10)].
Здавён млынара баялiся i за лепшае тшш раз лiчылi з iм не звязвацца. Усялякае магло здарыцца, i тым болей, калi справу маеш з чалавекам, яю запроста мог падтрымлiваць сувязi з нячыстай сшай, а раз так, то, атрымлiваецца, i сам разумеу тое, чаго зразумець простаму смертнаму было не дадзена. Сяляне, яюя любым чынам iмкнулiся забяспечыць сваю асабiстую недатыкальнасць, разумелi, што поунасцю нейтралiзаваць уздзеянне чорнай сшы, якая сыходзiла ад млынара, яны не здолеюць, але нейюм чынам папярэдзiць удар, змякчыць яго iм было пад шлу. У якасцi усемагчымых абярэгау, па сцверджаннях сялян, мага выступаць самыя розныя прадметы, замовы, малiтвы, нават дзеянш. Пастараемся разглядзець усё гэта па парадку.
Спачатку неабходна спынщца на замовах, увогуле рэдюх прыкладах, звязаных з аховай жыхара вёсю, якi вёз на памол зерне, ад уздзеянняу млынара, ад тых злых учынкау, якiя ён мог чынщь сумленным працаунiкам. «Первым разом, добрым часом, Господу Богу велшому пану, помолюса, Хрысту самому поклонюса. До млына еду, шчыросцi прошу, оховы шукаю, от его цёмных вочэй уцекаю. Учора, ешчэ звечора, соунейко ласкаво iграло, дорогу мне добрую прэдвешчало. Сегоння с ранку зара заняласа, чырванню накрылась, мне знак давала, што у млынара сшы не стане, уах людзей словом своiм злым нi у якiм разе не достане. Зара засевалася, з сонцам ясным у небе сустракаласа. Там залотыя ключы у рукi свое брала, дубовую дверцу одмыкала, сiлу чыстую супроць мельнiка злого выпускала. За гэты палог шауковый подымала, соунейка шчырае выпускала, добрую дарогу усiм людзям чэсным прадвяшчала, а майму ворагу - рот замыкала, рую звязвала, вочы платком чорным шчыльно заслоняла. Устау я раным-рано, подыйду к воконцу, шчырым-шчыра уздыхну да Бога, дай жа мне, Божа, шча^вую паездку, лёгкую памолку, ад мельшка толью радасць-спагаду i нiякой трасцы. Сам святы Юрый мне каня варанога запрагае, святы Власiй усю дарогу не адыходзщь, а памагае, усялякую нечыстоту одгоняе, от лiхой напасцi зберэгае» («Перэд дорогай на мельшцу»). [АПЗ(11)].
Гэта вельмi рэдкая замова, якую нам удалося зафшсаваць у адзшым варыянце. Усе астатшя замовы характарызавалiся як агульныя i называлiся няйнакш, як «Ад чаравання», «Ад злога ведзьмавання», «Ад чарадзейства» i г.д., а млынар у iх выступау адным з персанажау, варожачым супраць «чэсных хрысцiян», «Зара другую зару займае, свету белага, свету божага шчыра жадае». Сама Прэсвятая Богородзща ангелау ажыдает. Ангелау сваiх ажыдае i iм угаварае: «Ангелы ма^ хранiцелi маi! Засцеражыце раба божага Антона от нечыстой сiлы, от трыдзевяць колдуноу, от
трыдзевяць лiхiх ведуноу, от чорного млынара, от его чарадзеяння, ад усякай уражаскай сшы, от ведзьмы-чародзейнщы. Адгарадi яго, Госпадзi, жалезною, непрабiуною даскою. Каб нiякая сiла яго не дастала, каб уся нячыстая бокам абмшала. Толькi тады яго ведзьма дастане, злая сша на яго абвяне, от мельшка ён гора зазнае, колi гэто усё лiхое тую крэпкую сцену iлбом прабiваць стане, сковороду одсуне, а доску согне i сiлою проломiць.
На горэ Ояньскуй стоiць цар-цэркуу, у той цэр^ высокiе прэстолы стояць, ранше заютрэннi воспеваюць, службы святыя совершаюць, проскомiдыi от злых ведзьмоу i iхняго ведзьмовання доставаюць, херувiмоу выслауляюць. Святый Мiхайло на прэстолi стоiць, бачыць усiх чысто нас, i праведшкоу i ябедшкоу, i нагонщеляу, i ведзьмоу-чародзейнщау, i млынароу-колдуноу; i разбiваець-поражаець усiх ix велшою громою, пекучою моланнёю, жэлезною скалою, а мельшка того топчэ своiм богатырсюм конём, сячэ своiм войстрым мечом. Осветi, господi, гэтую чашну, поможы рабу божому Антону, шчоб ён нiкого не бояуса, а тобою от злого чаровання прыкрывауса! Амшь!» [АПЗ(12)].
Часам у якасщ слоунага абярэга ад злой сшы млынара выкарыстоуват замовы, якiя насш назву «падарожных» i шапталiся перад адпрауленнем у дарогу. Сапрауды, атрымлiвалася, што дарога да млынара - гэта ж таксама дарога. Няхай сабе i не такая ужо i далёкая, затое надзвычай небяспечная i адказная, мало што потым мог прывезщ гаспадар у сваю сямейку. «Шлях караценью да млына i назад. Дарогi той на поудня, да працы на столью жэ. Солодкое дзераво к осше горкой не прыстане, к мойму господару ^мя) у дарозе шчога не прыстане. Як конь жэрабя не прывядзе, так i пуць гэты да лixога не прывядзе; як певень за своё жыццё яйко не знясе, так i пуць да мельшка шчога злога не прынясе; як бык цяля нiколi не прывядзе, так i дарога да бяды не прывядзе. Святы Юрый, Святы Мiкола i Святый Антонш, да помошчы прыступайце, мне сiлы давайце. Каб як поехау, то так i прыехау, а што злое уссела, то коб ёно на гуркую осшку по дорозе начэпiлоса. Амiнь» («Замова у дорогу на млын, щ куды у iншэе место») [АПЗ(13)].
Усемагутным абярэгам у такix выпадках заусёды выступау сiмвал xрысцiянскай веры -нацельны крыжык. Вопытныя людзi у такix справах падвучвалi менш ведаючых: «Як мой бацько ехау молоць до Максiма на млын, то я сама гэто бачыла на свое вочы, як ужэ собiраУса выезжаць з двору, то свой крыжык доставау з-под рубашю i перэкiдвау его собе на сшну. Так, говорыу, шчэ ёго дзед робыу, то i ёго навучау. Тогдi ныякi знахар нэ страшный. А про Макшма люды вэльмi дрэнно говорылi. Боялыса млынара, шчо якое чародзейство напусцiць, не дасць спокойно змолоць i вернуцца додому жывому-здоровому. Крыжык божый, з-за того, шчо его постоянно на грудях носяць, то груда заусегда прыкрывае, а раз на сшну пераюнеш, то i з-заду прыкрые, не дасць прыцапiцца злому i лixому, чорному i чародзейному» [АПЗ(14)].
Зафiксаваны намi i варыянт, дзе гаварылася, што перад паездкай усё да таго ж Ма^ма, селянш не перакiдвау крыжык на сшну, а вешау на шыю яшчэ адзш, але ужо не на грудз^ а якраз-такi на сшну. Мала гэтага, адзначалася, што крыжык бралi у мужчыны з гэтай жа хаты. Лiчылася. што сша мужчынскага крыжыка значна мацнейшая, чым жаночага. «Мой дзед, як ехау до Макшма на выселок, то заранёу собiрауса. Там тое i дороп было - версты тры-чатыры, а дзед ешчэ з вечора пачынау рыхтовацца. Надто ж верыу, што той млынар страшные вочы мае i на ix лепей не трапляцца лшш раз, шчоб шчого не случылосо. Ён тады до свойго крыжыка вешау ешчо i бацькоусю. Але гэты вешау не прамо на грудз^ а, помолiушыса, закiдвау на спiну. Надто дзелово усё робiу, не говорыу ш до кого, не жартовау, а больш моучау. На ноч з вечора крыжык друп надзевау. Бачыць доводзiлоса мне не раз, вот i расказваю вам про гэто» [АПЗ(15)].
На гэтым бадай што уся рэлiгiйнасць i вычэрпвалася. Далей згадвалiся у асноуным абярэп, якiя не былi агульнымi для жыхароу Палескага краю. Атрымлiвалася так, што у кожнага гаспадара быу свой «сакрэт», якi дапамагау яму не патрапщь у нерат, пастаулены xiтрым млынаром. Што перабольшвала сярод гэтых абярэгау? Хутчэй набор нейюх цяжкатлумачальных дзеянняу, спалучэнне усемагчымых прадметау цi фетышызм нейкага канкрэтнага прадмета. Самае цiкавае, што iм магла быць анучка (некалькi анучак), пуга, хлебная дзяжа i г.д. «Наш бацька, колью я сама памятаю, то збiраючыса у млын да Макшма, быу заусегда ж вельмi моУклiвы, нi з кiм не говорыу. Нешто собе толью под нос бубшу. Можэ, якую мольву. Хто ж его ведае. Только знаю, што мешю он грузiу на воз заусегда з правого боку. Так вь^рау стаць, штоб толью з его наюдаць. Як бы не выпадало, але усёроуно ж свойго трымауса. Одзш раз запыталася, чому ж ён так робщь? То сказау цixо-цixо, коб шхто лiшнiй не чуу, што гэто усё од того, штобы Макшм не прыставау, штобы чародзейство своё на ёго не юдау. Про того Макшма у нас говорыл^ што любого чоловека, яю яму не поноровiцца, то можэ запросто зачороваць. Хворобу якую запросто напусцщь, або якую беду на зло нашле» [АПЗ(16)].
Некаторыя зашсаныя нaмi эпiзоды, сведчаць пра тое, што нават прадметы, яюя пiльны гаспадар вымyшaны быу замянщь перад паездкай да млынара з-за таго, што яны мaглi проста не вытрымаць цяжaрy грyжонaгa воза, людзьм^ якiя зауважат гэта з6оку, yсё тлyмaчылaся, як iснaвaнне пэуных абярэга ад yздзеяння чараунщтва. «Дауно усё гэто 6уло, але як наш бацько до млынара Макама збiрayсa, то обязацельно на коня хомут новый одзевау. Обязацельно, хоця ён быу хорошым xозяiном i уся збруя y ёго усегда была спрауная. А тут, як только ехаць, то хомут меняу. Нейначэй, гэто од того, што не хоцеу, коб той млынар ему што благое не учышу. Бацько то сам шчого не говорыу» [АПЗ(17)]. Этзод, як этзод, але дарога ад вёскi Дабраслаую, дзе нaмi быу зроблены затс, да млына была такая ужо пясчаная, што там запроста мог не вытрымаць i новы хамут, не тое, што «стары, але моцны». Таму дадзены выпадак адносщца да звычайнага iмкнення перасцерагчы сябе ад усемагчымых паломак i непрыемнасцей у дарозе.
У дрyгiм выпадку сцвярджалася яшчэ больш незразумелае: «У млын збiрaючысa, то мой бацько доуго старанно рыхтовауса. Подмазвау колёсы, проверау зaкрyткi, оглоблi, хамута. Брау з собою колькi запасных кожаных паскоу i вяроуку, каб колi што усё ж не вытрымае i порвецца, то коб было чым подвязаць. Воз брау толью свой. Нi у якiм разе у такую поездку нельзя было браць чужый, бо xiтрый мельшк усёроуно догадаецца i дрyгiм перэкажэ, што за господар до ёго прыехау, што нават воза свойго не мае. Яшчэ бацька заусёды брау з собою новую сыромятную пугу. Я гэто точно помню. Яна у яго заусёды у клещ вюела, без дай прычыны, а кожный дзень, то пользовауса другой. А гэту як брау, то нешто, одворочваючыса, над ёю шэптау. Kam вяртауса назад, то, пaсмixвaючысa, пугу вешау назад у клець. Мама моя ужэ мне говорыла, што наш бацька слова знае, якое допомогае ему ат зайздросных i чародзейных вочэй. Таму до ёго Макшм i одноауса добрэ, нiколi своix чароу не накшуу» [АПЗ(18)].
Kaлi еxaлi на млын да заведама моцнага знахара, то ш у якiм разе не iмкнyлiся змяняць што-небудзь з заведзенай сярод мясцовага насельнщтва традыцьп. Больш таго, лiчылi, кaлi толькi што зробiш па-свойму, то тут жа абавязкова здарыцца бяда i сыходзщь яна будзе, як пакаранне за непакорны характар, iменнa ад самога млынара. «Ведaлi людз^ што млынар наш лixiй чаловек, то i iмкнyлiся любым пуцём ёму просто догождаць. Раз ён так сказау, то рaбi, не думай особо, добрэ гэто щ не. Ён жа не сам казау, а iм тая нечыстая командовала, якой ён верно служыу. Потым нешчасны чаловек мучыцца, у его нешто здарылоса, а з-заду, невэдомо скуль, смех дзш нясецца. Таму думат, што раз не пярэчыш яму, то гэта лепей за усё i аберагае, не дае чародзейному воку i запродадзеной душы Макшма над людзьмi xрысцiянскiмi свою сiлy прaвiць» [АПЗ(19)]. Таму дaволi часта дaводзiлaся зaпiсвaць сведчанш наступнага характару: «Kогдa ж поехау до мельнiкa Мaксiмa, на его хутор, а ён, змалоушы, сказау, шбы-то пaрaiy табе, прыязджаць да яго i у наступныя разы, то усё гэто необходно спауняць обязацельно. Не будзеш так робщь, то расправщца по-свойму i ужэ потым i не отпросшся, i не одмолшся. Такое сiльное зло у его было. Не одному хозяшу ён тут у нас у знаю дауса. Нiкомy не даровау. Злую натуру меу. Што ажно страх. Наш сусед, посля службы у польсюм войску, домоу вернууса i, aжонiyшысa гаспадарыць стау самостойно. Грамотным быу, а яшчэ здоровый, што той столетнш дуб. Ушм i заусёды казау: «Я ш у Бога, нi у чорта не верую!» Учуу такое Макшм, цi перадау яму хто з сяброу, i так скрущу нашага суседа хворобой, што той на ноп узняцца не мог. Адно ляжау i стогнау. А мельшк наказау яшчэ маладой яго жонцы, што кaлi хоча выбрацца ад нядуга, то няхай прыходзщь на млын парабкаваць. I што ж вы думаеце? Цэлый год парабковау сусед за свой язык i за свою алу. Затое потом, то бояуса лiшнiй раз рот розявщь, так отвучыу ёго Макшм» [АПЗ(20)].
Слава аб дурных учынках млынара, аб ягоным iмкненнi у любым выпадку пакараць непакорнага чалавека, жыве у нaвaколлi да нашага часу. «Той Макшм, каб яму i сёння вочы пaвылaзiлi, моуму бацьку буу што подробiy i узяу дай закляу наш двор. Штоб нiчого не водзшося, штоб нiчого не плодзшоса. Пры людзях гэто сказау. Вша бацькова была у тым, што ён не захоцеу мельнiковы мешю цягаць. Сказау, што я крыху одпочну, бо толькi ж свой воз нaгрyзiy, а потом i за твоё возьмуса. Ага. Той сразу, як розверэшчауса, як роскрычауса! I пры людзях закляу двор. Самое глауное, што бацько заусёды усё робiy, да его едучы, аберэгаючыся, думаючы. I тут такое. Кяюя молiтвы не помоглi. Стау у нас скот падаць. Шчого не плодзшосо i не велосо. I доглядат ж, бо семейка наша старацельная була, рабоцяшчая. Нам усе тут у гэтом завщоват. Покруцшся так цэлый год, а потом, добрыя людзi подвyчылi, позват знахара, Левоша з Нового Двора. Той, як толью прыйшоу, як толью глянуу, то одразу сказау: «Макшмова работа. Ёго заклён». Пошэптау нешто, поxодзiy i зaпэyнiy, што усё далей будзе добрэ. Так i пойшло. Про того Левоша казал^ што ён, як знахар, быу моцнейшы за мельшка i той сам ёго бояуса. Нават, говорыл^ што погоджауса Левошу бесплатно молоць, коб толью той за людзей не уступауса» [АПЗ(21)].
Лiчылася, што ён можа запраста уплываць на ураджай. Варта яму было толью захацець щ загарэцца помстай да кагосьщ, як той чалавек адразу ж пачынау адчуваць на сабе чарадзейную сiлу млынара. «Ва усiх людзей жыта-пшанща сiлы набiраласа, каласавала, а у нас адным зеллем нiву зацягнула. Нiколi раньше такого не бывало. Тут здарылосо. Таюй ужэ год выдауса страшный, што у старцы ходзщь довелосо. Хлебнулi гора такого, што не дай Божэ, шкому iншому. Потом Левош нам новодворсюй нiву одмоуляу. Его ходзiлi усе нашы родныя просiлi. Не одмовiу. Бацько запытауса: «За што ж такая кара?» а ён усмiхнуУса i говорыць: «А твоя жонка до мельшка жаць ходзша? Вось нешто сказала, а ён почуу, цi подумала, а ён здогадауса... Гэтого i хопiло, коб розыйшлосо егоное ведзьмарство...». Посля Левоша збожына крыху поправшаса, але усёрауно уроджай буу вельмi слабый. Прауда, нiва нам вернулася» [АПЗ(22)].
Ведаючыя людзi сцвярджалi, што у адносiнах да млынара адзш абярэг дзейнiчау заусёды эфектыуна i безадмоуна - Максiма трэба было добранька пачаставаць. Пры гэтым, асаблiвага значэння не мела: дамоу яго да сябе запрашалi цi ж не^ пачастунак на млын. Галоунае заключалася у iншым - у асаблiвым прыгатаваннi самагону, якi прадназначауся для знахара. «Нас некалi старэйшыя падвучвалi, каб ведалi, як пазбауляцца ад кляцьбы ды пагрозау Макама. Ён жа быу настолькi жадный, што нiколi дома гарачай ежы не поеу. Усё на ходу хапау, усё нясвежае, гнiлое, цвшое. Гаварылi, што з-за жаднасцi i сямейку свою у голодзе постоянно дзержау. Дык вось, трэба было узяць пару колцау коубасы, окарака добры кавалак i бутылку горэлю. Самае галоунае, правiльна падрабiць тую самагонку. Яе трэба было выгнаць, налщь у якуюсь шчыльно зачыненую посудзiну. А потом усыпаць туды пару жменяу зерна з нового уроджаю, коб ёна настояласа. Сама меней, так трэба было вытрымлiваць недзе з недзелю. Потым злщь самогонку у бутылку i несщ мельнiку. Як ён ужыве усё гэто, то обязацельно подобрэе до вашой родш i нiколi не будзе чэпаць. Гаварыл^ што аднаго разу нехта, мабыць, падвучаны Левошом, подсунуу Максiму самогонку, настояную на лубше. То так ужо поношу, што потом ледзьве ноп смыкау, але не помсцiу тому чоловеку. Вщаць, здагадауса, хто за iм стоiць» [АПЗ(23)].
Такiм чынам, да апошняга часу старадаушя легенды i былiчкi, усемагчымыя гiсторыi, звязаныя з дзейнасцю i жыццём мясцовага млынара Макшма захоуваюцца у памяцi мясцовага насельнщтва.
Вядома ж, на гэтых вуснапаэтычных творах адчуваюцца уплывы сацыяльна-эканамiчных зменау у грамадстве i, тым не меней, многае усёроуна застаецца на узроуш патрыярхальных разважанняу i меркаванняу.
Характэрна i тое, што назвы урочышчау, прасёлкау, дарог, шзшак i рачных заваротау на рацэ Вюлщы, якая ужо гадоу 30 як спрамлена мелiяратарамi, захоуваюцца старадаушя, што лшш раз указвае на трываласць захавання у народнай памящ падзей мясцовай гiсторыi.
ПРЫНЯТЫЯ СКАРАЧЭНН1
АПЗ - Асабiстыя палявыя зашсы
Л1ТАРАТУРА
1.Романов, Е.Р.Белорусский сборник. Вып. 8./ Е.Р. Романов - Вильна, 1912. -271 с.
2.Афанасьев, А.Н. Живая вода и вещее слово/ А.Н. Афанасьев. - М.: Художественная литература, 1988. - 318 с.
3.Ляцкий, Е.А. Представления белоруса о нечистой силе. Этнографическое обозрение. Кн.7/ Е.А. Ляцкий. - М.:1890.-176 с.
4.Богданович, А.Е.Пережитки древнего миросозерцания у белорусов. / А.Е. Богданович. - Гродно,1895. - 186 с.
5.Ненадавец, А.М. Святло таямшчага вогшшча./ А.М. Ненадавец. - Мшск: Беларусь,1993. - 286 с.
6.Пункты 6 - 23 узяты з асабгстых паляв^гх затсау, зроблен^гх на П1ншч^1не у 1980-я - 2000 гады.
MILLERS AS BEARERS OF MAGIC IN NATIONAL CONSCIOUSNESS (ACCORDING TO ORAL-POETIC MATERIALS OF PINSCHINA)
A.M. NENADOVETS Summary
Numerous folk recordings, made by the author regarding to national views on the miller's role in the patriarchal life foundations of the poleshuk peasants are considered. Great attention is drawn to the fact that a lot of things remained on the medieval patriarchal level, it is also accentuated that people managed to keep their strong belief in magic as well as its close connection with definite social groups of population of Pinsk region.
Поступила в редакцию 27 апреля 2009г.
