CC BY
34
ЭТНОГРАФИЯ
УДК 398 (=161.3)
ПАДНАШЭНН1 I АБЯРЭГ1, ЗВЯЗАНЫЯ У НАРОДНАЙ СВЯДОМАСЦ1 З МЛЫНАРАМ1 (ПАВОДЛЕ ФАЛЬКЛОРНЫХ МАТЭРЫЯЛАУ П1НШЧЫНЫ)
А.М. НЕНАДАВЕЦ
Бабруйск фШял Беларускага дзяржаунага эканамiчнага ^верстэта, г. Бабруйск, Рэспублка Беларусь
Працягвае здз^ляць тое, што шматлтя вуснапаэтычныя матэрыялы, палявыя зашсы i сведчаннi даследчыкау падкрэслiваюць выразныя раннеязычнщюя каранi абрадау i мапчных дзеянняу, звязаных з дзейнасцю млынароу. Самае щкавае заключаецца у тым, што праз стагоддзi захавалiся найбольш характэрныя рысы i уласщвасщ. Бясспрэчна, нешта беззваротна адмерла, знiкла назаусёды, але тое, што засталося i жыве у народнай памяцi, таксама мае даушя каранi. Вывучэнне гэтых каранёу, спроба дакапацца да першавытокау - вось асноуная задача мiфолагау, бо без гэтых, здавалася б, драбнщ нельга стварыць стройную сiстэму дэманалапчнага i мiфалагiчнага свету далёкай мшуушчыны. Немалаважна i тое, што апошшм часам цяга да даунiны сярод вучоных-грамадазнауцау узмацняецца. Хацелася б абавязкова адзначыць наступны факт - у беларусюм народзе чамусьцi былi цвёрда перакананы у тым, што калi млынару, напрыклад, прыносiлi паднашэнш цi карысталiся нейкiм канкрэтным абярэгам (родавым цi сямейным - не мела вялшай рознiцы), то гэта засцерагала не толькi ад уздзеяння нячыстай сiлы, але i ад усемагчымых iншых дэманалагiчных праяу i ад чорных вачэй самога млынара таксама. Чым iншым можна растлумачыць той факт, што мясцовыя жыхары, пасля таго, як адносiлi паднашэнш щ непрыкметна апраналi або надзявалi свае абярэгi, захоувалi iх за пазухай щ у кiшэнi, адразу ж спакойна уздыхалi i адчувалi сябе непадуладнымi чартоускай сiле. «Няма чаго баяцца, калi усё выканау, як таго патрабавала традыцыя. Нас жа раней навучалi у абавязковым парадку млынару рабiць паднашэннi. У якасщ такога падарунка можна было выкарыстаць нешта з хатнiх рэчау цi з прадуктау. Некаторыя, прауда, насiлi грошы. Гаварылi яшчэ, што старыя млынары грошай не прызнаваль Яны адназначна сцвярджалi, што грошы губяць iхнюю чарадзейную сiлу, не даюць ёй памнажацца. Таму старалюя грошай не браць. У якасщ платы не толью бралi, але i патрабавалi, а вось у якасщ паднашэнняу то не. Пра абярэп таксама паусюдна згадвалi i сцвярджалi адназначна, што перад паездкай на млын, у абавязковым парадку неабходна вешаць на шыю щ некуды хаваць у сваю вопратку хатш абярэг, якi выручыць мог паусюдна гаспадара i ягоную сямейку, бо быу ён моцна намолены. А раз так - то i усезасцерагаючым» [1,с.119]. Дзейнiчаючы па прынцыпу, «я табе паднашэнне-падаруначак, а ты да мяне станеш лепей адносщца», сяляне ш у яюм разе не забывалiся i пра тое, што таю «аднос», «падюд» можна здзейснiць незауважна ад, здавалася б, усёвщушчых вачэй млынара. Магло падацца i на самой справе, што чалавек, як прыехау на памол, паюнуу нейкую рэч щ прадмет не спецыяльна, а зушм выпадкова. Тады такi прадбачлiвы гаспадар увогуле нiчым не рызыкавау, нават калi б млынар аб нечым i здагадвауся. Спаслацца можна было i на узрост, i на стомленасць, i на абыякавасць. Як ш прыдзiрайся, а агаворка сапрауды атрымлiваецца важкая. «Як да таго мельшка ехалi, да яго млына, то старшых прасiлi падсказаць, што там да чаго. Некаторые жэ людзi проста баялiся Максiма, i таго баялiся, што пра таго ведзьмара расказвалi у вёсцы. Нас мащ-нябожчыца падвучвала. Ена многае такое знала, што ад злога вока да ад завющ надзейно выручало. Макам той, як маладым быу, то да нашай мамы, шбы-то, сватауся, але бацькi дыбом сталь Сама мащ нiколi такого не упомшала, але ж от людзей не сховаеш. То яна сама советовала нам такое: станеце своi мешю з мукою завязваць, штоб вынасщь да на воз грузщь, то пастарайцеся, незаметненько трошкi мую высыпаць прамо у млыне на подлогу. Многа не трэба, каб не дагадауся. Жменьку-другую i усё на тым. Ён жа жадный быу, то людзям заезджым шкогда не давау дажэ ля своiх мешкоу падметаць. Усё, што высыпалася праз якую дзiрку цi ненароком, лiчылася яго, гаспадарова. Прауда, мащ казала i яшчэ пра адно: штоб ш у якiм разе на тую муку сам чалавек не настушу. Такой оберег нам расказваль Помогау, вiдно, сiльно, потому што ш разу у нас з-за того мельшка шчого плохого не случалось»[АПЗ(1)].
Яшчэ aдзiн з зaпiсay сведчыць ^a тое, што муку сaпрaУды стaрaлiся любым чынaм пaкiнyць, aле рaбiлi гэтa не y сярэдзiне млыта, a пa-зa ягонымi сценaмi. Зaxодзiлi з тыльнaгa боку i высыпaлi крышку мyкi пaд левы вyгaл зaбyдовы. Гaвaрылi i прa тое, што муку aдсыпaлi не проста пaд вyгaл, a нa шжшя тры бярвеннi (лiчaчы aд зямл^. Haйбольш вопытныя не толькi здзяйснялi тaкое з мукою, aле яшчэ пры гэтым шaптaлi i словы зaмовы. Зaпiсaны нaмi вyснaпaэтычны твор i нaзвy носiць сiмвaлiчнa-aдпaведнyю «Ад злога ведзьмaвaння», што лiшнi рaз пaдкрэслiвaе яе «огульны» xaрaктaр». «Мaксiмa зaпросто можно было провесцi. ГлaУное было знaць, як усё гэто обробщь, штоб нi y яюм рaзе не догaдaУсa, бо кaлi б знaйшоУ, то 6ыу бы y своiм ведзьмaрстве дa ушм стрaшным. Тaм ужо не тое, што позaклiнaУ бы, aле i яшчэ б попросту нayсягдa. Трэбa было узяць крыху мyкi у юшэню i, пaдaбрayшы слyчaй, зaйсцi зa одворотны бок млынa. Як туды цixенько прокрaУсa, то той мукой необходно было обсытаць ля левого вугта тры нiжнiя дзерaвiны. ОбсыпaУ,одыйшоУсa крыху, штоб не yбaчыy мельнiк цi хто iншы, i не зaxодзь одрaзy у млын, a про сябе спокойно ужэ, не выдыючы сэбэ, проговоры зaмовy од врaгоУ, якiя тaбе нiколi i нiдзе не спрыяюць: першым рaзком, божым чaском, Бог с помоччу, a я со своiмi словaмi. Одкуль сонцэ Усxодзiць, з того боку i ясен месяц усходзщь, з того боку Божa мaцер нa мой двор прыходзщь. Ha Haтaллiным дворы прэстол божый стоiць, зa прэстолом Божa Ma^ сэдзiць, у рyкax своix трымaе тры по дзевяць золотых ключэй. Зaмыкaе янa свою господaркy от чaродзея i од ведзьмы-чaродзейнiцы, от сaмого ведзьмaкa i от ведзьмaчкi, от колдyнa i от колдуню, от злых вочэй i от плоxix вочэй. Зaмыкaе ёнa m зaмкi жолезные i бросaе золотые ключы у сiне морэ-окiян, под велiзный кaмень Лaтыр, якi та дне божэм ляжыць, слово моцное трымaець, сiлy чaродзейнyю нi у якiм рaзе гуляць не выпустаець. Як под тым велiзaрнейшым именем Лaтыром морэ не высыxaе, так тым чaроУнiкaм, чaроУнiцы, ведзьмaкy, ведзьмaчцы, колдуну, колдyннi, злым yсiм людзям-нелюдзям золотые тыя ключы нi у якiе векi не достaць. Быць моему усему цэлу i здорову, прыплодному i yроджaйномy, вэсёлому i гyллiвомy. Ha гэтом свою зaмовy зaкaнчвaю i yсiмi святымi её зaкрэпляю. Амiнь. Амiнь. Амшь» [АПЗ(2)].
У в.Чyxaвa Удaлося зaпiсaць i яшчэ aдзiн своеaсaблiвы aбярэг. Пры гэтым, з aднaго боку, ён звязaны з верaй у цyдaтворнyю сiлy i святaсць xлебa, a з дрyгогa,быццaм бы яшчэ пaдкрэслiвaеццa, што гэтaя святaсць перaxодзiць тaксaмa i нa прaдметы, якiя так щ iнaкш звязaны з xлебaм, з яго выпякaннем (xлебнaя лaпaтa, xлебнaя дзежкa, xлебнaя формaчкa-кaрaвaйнiцa i г.д.). Дa гэтых прaдметay та Пaлессi сaпрayды зayсёды aдносiлiся з шaнaвaннем, у многix выпaдкax aмaль персaнiфiкyючы ix, уводзячы з шмaтлiкiмi мaгiчнымi дзеяннямi i xaрaктэрнымi рысaмi у бaгaтыя нaродныя звычai i aбрaды (кyпaнне дзiцяцi, сaджaнне нявесты нa хлебную дзежку, кyпaнне xворaгa дзiцяцi у xлебнaй дзежцы). «ПaчынaУшы клaсцi мяшкi со збожыною та воз, коб еxaць до млыта, дзед нa нiз, ззaдy, брay i под сiно xовaУ мaленькyю хлебную дзежочку. Ёно то i не под хлеб нaзнaчaлaся, a под блшцы. Бaбa у ёй зayсегдa цесто месiлa, мaткa моя. Hэвелiчкaя тaкaя, усёго нa яюх поyведрa цi што. Жончыны ёю у xa^ вельмi дорожылы. ёю молiтвы шэптaлiсa, пероxрышчвaлi цесто i сaмi зayсягды пероxрышчвaлiсa. Дзед жэ уам кaзay, што ёта ёму допомогaе од того, коб добрэ доеxaць до млынa, дробно-мелко змолоць i шчaслiво вернyццa обрaтною дорогою. Hе рaз i чyлa сaмa, як стaрый i тату моёму поцixy поУторaУ, штоб i вун нiколi не зaбывayсa про усё гэто. ^^a нiякiй Maксiм не здолее ворожыць. Вун жэ кiдayсa i вэдзьмовaУ нa тых, якiя нэ моглi зaшчытy ot6í знaйсцi, нiчого не мелi, a, можэ, по дурноце yлaснyй одмовiлiсa, цi посмiялiсa з людзей, яюя i ix, дурней, доброму дa шчырому нaвyчaлi. Колi стaрый домоу прыезджay, то дзежочку тую, пошэптаушы нешто нaд ёю, чысто выцiрay зверху дзеружкою, якою воз з мэшкaмi нaкрывay. Але робiy гэто только зверху, з сэрэдзшы нэ чэтау. Оддaвay бaбе i пры гэтым дзяковay яе, што зноу усё збэрэглосa i yбэрэглосa. TaH дзежочкa у нaс цi не сто годоу вэлaсa, потом ужэ у войну згорэлa рaзом з xaтою i з yсiм чысто xaтнiм нaчыннем. Hе yспелi шчого выxопiць. Добрэ. што хоць сaмi неяк порaтовaлысa. Hе до дзежочю тaм было » [АПЗ(З)].
Шш iнфaрмaтaр У.Ф.Сыцэвiч пaдкрэслiвay, што яго дзед вучыу свaйго сынa, таб той перaд пaездкaй нa млын aберaгayся i зaсцерaгayся не толью сaм, aле i тaксaмa aбaвязковa дyмay прa сямейку, прa родных, ^a... кaбылкy, якaя пaвязе та хутор збожжa. Для гэтaгa дзед брay рэшткi цестa з хлебтай дзежкi i нёс ix дa возa. Пaловy aддaвay aдрaзy ж табыле, a другую - стaрaннa xaвay пaмiж мяшкaмi. « Ma^ чысценько дзежочку вышкрaбaлa i у мiсочкy склaдвaлa, a потым дзеду у двор выносiлa. Ён з такога цестa зробiy, як двa невялiчкiя блiнцы i одзiн срaзy нaшaй гнедой кобыле оддay. Друп ж под нiжнi мешок та возе roraay. Ешчэ й проверыу, штоб не вiдaць было. Гэто ён так до ташого мельшта ездзiy. Ha той хутор, што i цяпер зямля Miкештыною зaвеццa. Сaмогa того мельнiкa звaлi Maксiмом. Его сiльно-сiльно боялiсa, што ж ведзьмовaУ нaдто нa людзей. Кому як зaxочэ досaдзiць, то хоч ты xовaйсa, хоч ты под зэмлю зaкопвaйсa, a ён свойго дойдзе i нiкyды ты не дзенешсa. Кaб жa толькi одзш рaз, цi нa одного чaловекa, a то i нa усю его родню перaкiнеццa. З-зa
гэтого i дзед таш оберэгayсa хлебом святым. Не рaз i там кaзay, што любы знaxaр перод хлебом сiлy губляе, нiкyды не годным становищ. Што з блшчыком тым потым робiy? Як доxaты прыезджay i yсё y ёго блaгополyчно проxодзiло, то i тое, остатнее цесто кобыле оддовоу^АПЗ^)].
Звестю aб нaйбольш aрыгiнaльным i, нaпэyнa, сaмым рaспayсюджaным aбярэгy од чaрayнiцтвa млынaрa, як нaм здaеццa, yтрымлiвaе нaстyпнaе сведчaнне: «Kaлi еxaлi ношы мужчыны з дому до млыш, то собiрaлiся стaрaючыся, штоб шчого не пропyсцiць. Што добрэ помню, так гэто тое, як ёны та дугу ленточкi вешaлi. З чого былi тые ленточкi? А таюе вyзенькiе полосочкi мaтерыi, толью што з рaзноцветныx небольшых кусочкоу. Hеколькi штук вешaлi. Недзе штук 6 щ 9. По-мойму, 9 вешaлi. Рaз зaпытayсa - ташто тaкое робяць? То мне со смехом одкaзaлi, што не бойсa, не нa весэлле поедзем, a до млыш, нa хутор. Kaзaлi, што нa хутор. А сaм млын стояу нa рэцэ Вюлщы. Тaм i до нaшого дня ямa ёсць.Млыновою зовеццa. Тaм той Мaксiм своё дзело трымay. До ёго як ехот, то тых ленточок не чэпaлi. Зaтое, як нaзaд ворочaлiся, то стaрaлiся тыя ленточкi поздымaць i повешaць m молодыя осiнкi, якiя yздоУжкi дороп рослi. Тыя дзерэyцa былi шчыро yбрaны тaкiмi полосочкaмi, як под Новый год елшю. Толькi уселякш рaз мaлыx i молодых перосцерaгaлi, кaб нi y якi м рaзе до тых ленточок не докрaнaлiся, не здымaлi ix, бо з iмi рaзом зaпросто моглa перэкiнyццa xворобa, неслaнaя мельнiком, щ ешчэ якaя ведзьмaрскaя штучко»[АПЗ(5)]. У некоторых выпaдкax сцвярджaлi, што косный з дyгi цi з xaмyтa нa звaротнaй дaрозе aд млынaрa здымaлi i вешaлi, толькi ужо не m aсiнy (aсiнкi), a m стaрyю ляшчыну (aрэшынy). Школью рaзоУ сaм спецыяльнa прыязджay m гэтaе месцa. Сaмaе цiкaвaе, што зaрaснiкi aрэшнiкy густо рaзрaслiся там i зороз, aле нiякix слядоу од былых обярэгау одшукоць не удолося. Чос розбурое не толью могутныя зaмкi, оле i подони ды легенды. Не пaкiдaе комяня но кaмянi од зохопляльных вусшпоэтычных твороу, од нaйцiкaвейшыx yспaмiнay: «Як еxaлi до млiнa, то но дугу вешaлi розноцветныя коснычкi. Муку змелюць, од мельнiкa прыховоючысо одсыплюць i ёму, штоб но долейшое быу лепшым, зо вугол трошю i после гэтого домоу юруюць. Но жоутой выспе, дзе дорого вельмi песчоноя i цяжкоя для коней было, у одным месцы рос пышный куст орэшнiкy. Усе ёго, няйночой, як ведзьморовым i нaзывaлi. Hiкомy не кaзaлi, штоб з ёго орэxi рвоу. KyCT быу зокляты тым чортом Мокшмом. Тому, як мынaлi, то спынялысо i усе чысто ленточкi тыя з дуп перовешвaлi но орэшыну. Потым клонялысо ёй i ехот долей, як нi y чым не буволо. Прыедуць, проудо, то домо, возо не розгружоючы, стачо^ молiтвy прочытаюць, a потом ужэ мешю прыбiрaюць з возу. Якоя б погодо нэ стояло, оле усё роуно такого породку трымолюо » [АПЗ(6)]. Hемaлaвaжным лiчылi i тое, як весщ сябе сяляном но млыне, як пaвiнны 6bwí бояццо зрaбiць лiшнi крок, таму што зо прозмерную цiкayнaсць пaгрaжaлa непозбежноя одплото. Ношым продком быу вядомы (i цолком доступны) дaволi богаты i розностойны перaлiк обярэгау: у ix лiкy усемогчымыя прытарю, перaвязкi, гарочыя («выпорвоючыя») лaзнi, кровопусконш i г.д. Пaтрыярxaльныя людзi вы^о^вои цэлую сiстэмy, у якой цесно i розноплоново перaплялiся рытyaльнa-мaгiчныя дзеянш. У основе тaкix дзеянняу (aбрaдay) ляжыць шмотвяковы вопыт пaпярэднix школен^у. Необходно пaдкрэслiць сом фокт «постоянство», «нязменносщ» (цi «кaнaнiчнaсщ») ворожбы i знохорство, гэто озшчое, што m процягу зшчнога перыяду y псторьп чоловецтво (увогуле) i полешукоу (у ^втот^с^) мота што змянiлaся y способох, монерох, прынцытах оховы людзей од уздзеяння млынaроy-чaрaдзеяy. I чогавек долёкога мiнyлaгa, i млынор, про якога мы роскозвоем i як жыу но тачотку ХХ стагоддзя, кaрыстaлiся усё тым жо рытyaльнa-мaгiчным табором. Ён мота y чым змяшуся. Адбывaлaся гэто, хутчэй зо усё, з-зо того, што яго не вельмi iмкнyлiся обтауляць. Бaялiся нaклiкaць бяду, не болей таго. 3a лепшое лiчылi зохоувоць нaйстрaжaйшyю кaнaнiчнaсць, няхой собе i y нaiyныx дзеяннях i зомовох, чым штосьцi y ix змяняць. Верыл^ што кaлi толькi нешта змянщь, дык зомово не будзе мець ронейшой вылячольтай i aдпaлоxвaючaй сiлы; мота гэтого, такое непaжaдaнaе змяненне, нaaдвaрот, могло прынесцi яшчэ куды большыя непрыемнaсцi y пaдтрымaннi гaспaдaрчaй дзейнaсцi, чым было до гэтого. Сомое дзiyнaе. што таю поворот спровы успрымоуся нaшымi продком^ як спрaвядлiвaе такоронне зо тое, што пaрyшылi трaдыцыйнaе, якое спокон вякоу лiчылaся нетрушным. Але таксомо вожта просочыць рытуольныя дзеяннi ворожба цi ведзьмоко y тародным уяуленш, покозоць оборону - зберогаючыя дзеянш чоновец, якi любою таною iмкнyУся не трaпiць под уплыу гэтага «ведзьмовоння». Тут дaпyскaлaся усемогчымоя вaрыятыyнaсць, неaрдынaрнaсць i зaбiтaсць, нетлyмaчaльнaсць усяго гэтага процэсу: чому менaвiтa трэбо рaбiць ток, a не шокш?
Горонтый поутага зоховоння своёй недaтыкaльнaсцi пры дотамозе обярэга не ^тавота («можо дотможо, a можо - i не, як Бог досць»), aсaблiвa y тых вытдкох, кот не iснaвaлa мaгчымaсцi супроцьстаяць «чортаму» зтахору, сyпрaцьдзейнiчaць яму, звяртаючыся до носьбiтaУ белой моги. Узнiкaлa штуоцыя, пры якой чогавек процы зостовоуся aдзiн но aдзiн з таямшчым зтахором, сiлa, мaгчымaсцi якога тамтажолюя y сотнi, a то i y тысячы розоу тародтай погудкой («не столькi ён ужо i мог. ^лью яму усе прышсволЬ»). Зноу жо, токому вaрaжбiтy былi «розвязоны рyкi», ён зостовоуся
беспaкaрaным тaмy, што aд яго усе вымyшaны былi толькi aбaрaняццa. Híxto нaвaт i не рaзвaжay aб тым, кaб yмешвaццa у дзеянш, нaкiрaвaныя сyпрaць жыxaрa вёскi. А тaкi носьбiт злa дaлёкa не зayсёды дзейнiчay з нейкaй ганкрэттай выгaдaй для сябе. Простa яму xaцелaся зрaбiць што-небудзь нa зло шшым. Taкix выпaдкay, aкaзвaеццa, вельмi многa, бо верылi, што злы знaxaр можa не толькi тапусцщь псоту нa чaлaвекa, нaкiнyць m яго «злое чaрaвaнне», aдмоyнa yздзейнiчaць нa xaтнюю жывёлу, aле i выклiкaць тaксaмa нейкiя aкрэсленыя непaжaдaныя прыродныя кaтaклiзмы. Здaрaлaся у вёсгах эпiдэмiя («пошaсць»), i тaды вяскоуцы aдзiнaгaлоснa сцвярджaлi, што тут без «нячыстай сшы» не aбыйшлося, a «нячыстaя сш^» у вaчax сялян aмaль зayсёды aсaцыiрaвaлaся з rami ж сaмымi «чорнымЬ> знaxaрaмi. А знaxaрa - у першую чaргy - з млынaрaмi. I тут ужо верылi не толькi у мaгiчныя словы-зaмовы, aле i у aбрaды, дзеяннi, рyxi, якiмi ix зayсёды сyпрaвaджaлi. Здaрaлaся, i дaволi чaстa, што нaвaт не мaглi рaстлyмaчыць, чaмy тое цi iншaе дзеянне цi aбрaд здзяйсняеццa. 3a дayнaсцю пaxоджaння, нa прaцягy стагоддзяу першaснaсць знaчэння гэтых кaрaнёy aдмерлa цi ужо знaчнa, дa непaзнaвaльнaсцi, трaнсфaрмaвaлaся. Taмy некaторыя выпaдкi, зaпiсaныя нaмi здaвaлaся б зyсiм нядayнa, усё роУнa нясуць нa сaбе нейкую ступень нетлyмaчaльнaсцi. У крaйнiм выпaдкy, iнфaрмaтaры мaглi толькi пaдкрэслiць цi неяк aбaгyленa зaзнaчыць: «Хто ж яго знaе... Hе нaмi усё тaк зaведзенa. Taк тас нaвyчылi, то i мы метав^ тaк перaкaзвaем... ». Чaмyсьцi лiчылaся, што знaxодзячыся ля млынaрa, m тэрыторыi ягоных yлaдaнняy, нельгa было моцта гaвaрыць, a тaксaмa xaдзiць i зaглядвaць у розныя кутю ягонaгa двaрa. Хутчэй зa усё, гэтaя зaбaронa сыxодзiлa сa стaрaдayнix прынцыпay пaтрыярxaльнaй мaрaлi: што зaxочyць, то тaбе i тaк тагажу^, a што сxaвaнa - то тое не шугай. Hямa у цябе нa гэтa прaвоy. «Кaлi еxaлi у млын дa Maксiмa, то усе чысто нaперод знaлi, што у яго нa млыне нельгa громко крычaць. Але ж тaм i пa-другому нельгa было рaзмayляць, бо ж вaдa шyмелa, колесо тое трaшчaло-кaлaцiлaся тaк, шбыто нa вaчax пaвiннa было рaзвaлiццa. Можэ мельнiк дyмay, што колi громко говорaць, то смеюццa з ягоной глухоты? Хто ж его ведaе, ды нa сaмой спрaве кaзaлi, што ён aд нaрaджэння глyxовaты быу, многого не дочyвaУ, a по-свойму додyмвay. То зa гэто i людзi yсякiя ш зa што полyчaлi чорное знaxaрство у свой бок» [АП3(7)]; «Пойшоу одзiн нaш, нaдто ж ц^уны чоловек вокол млынa у Maксiмa лaзiць. Ёго перод помолом поперэджвaлi, кaзaлi, што зa любопыцтво можэ поплaцiццa. Але ж дзе гэто вы бaчылi, штоб людзi ушх i во yсiм слyxaлiся? Tarare нiколi не бывaло i не будзе. Taк i тут отрымaлосо. Вот не, штоб з дрyгiмi стояць ды глядзець спокойно, што тaм до чого, то усё поркaУсa, пaльцaмi крутыу, вызырквay, як тaм ды до чого. Лaзыy, лaзыy i долaзыyсa. Maксiм одорвaУсa од своёй роботы i у двор выглянуу. Як yбaчыy того чоловега, як сxопiy нейкi дрын дa до ёго! Хопiло тому дурню, што можэ потом i дзесятому зaкaзay, коб тaкого у своiм жыцщ ёны не робш! Maло того, што збiy ёго Maксiм добрэ, то ешчэ пры гэтым ^braay нэ своiм голосом: «У коб to6í ногi повыкрyчвaло ! Коб тобi твоi вочы повылaзiлi!» Той вясковец потым aжно дa скону свойго у друп млын возiy молоць, бо вельмi бояyсa, што Maксiм ёму егоную провiнy нaпомнiць i ешчэ возьмецта розбiрaццa»[АП3(8)].
Яшчэ aднa немaлaвaжнaя aкaлiчнaсць, нa якую aбaвязковa xaцелaся б звярнуць yвaгy. У некaторыx зaпiсax iнфaрмaтaры пaведaмлялi прa тое, што вяскоуцы усяляю рaз, кaлi еxaлi дa Maксiмa, то жaдaлi пaдкрэслiць свой стaтyс у пэyнaй вёсцы. Адным словaм, пaкaзaць, якiя яны зaможныя цi «спрayныя» гaспaдaры. «^^ко, як нa млын збiрayсa, то до усёго вельмi стaрaцельно готовiyсa. Могло з якого боку подaццa, што ён до цэрквы куды еxaць меу цi нa якое веселле. Taк ужо выштyкоУвaУ усё, дa подкрyчвay. I нa сэбэ обязaцельно стaрayсa нэ сaмое худшэе нaдзець. Haвaт не гледзячы, што рaботa нa млыне чaкaлa яго не вельмi чыстaя i зaпросто можно было зaмaзaццa. Усё рayно, як нi стaрaлiся, як ш iмкнyлiся, a нешто зробiць хутчэй щ не тaк, прымyсiць не могль Свойго зayсягды дзержayсa. Обязaцельно боты своi обyвay. Выxодзiло, што не у лaпцяx еxay, a у ботax iменно. ПрaУдa, не у новых, a у добрэ поношaныx, aле ж усё роуно. Дзе гэто вы бaчылi, штоб TO^a нa якую рaботy дaжэ богaтые господaры у ботax выходзш? Колi достaвaлi вельмi своiмi роспытам^ то нiбы одрэзвaУ со злосщ,што гэто для того, коб мельшк нa свое вочы бaчыy, што я зaжыточный, a не голыцьбa ягая-небудзь. Tогдa i ён та мэнэ по-другому глядзець будзе, не стане косовyрыццa дa ушм своiм выглядом покaзвaць, што без мене зaпросто нa своiм млыне обыйдзецта. Здaеццa, што не толью у гэтым спрaвa былa. Бaцько ешчэ нешто знay, бо ж млытар i тaк добрэ ведay, як у ёго спрaвы домa йдуць i якaя у ёго господaркa iмееццa»[АП3(9)].
Згaдвaлi i ^a тое, што пaaсобныя вяскоуцы нaвaт вопрaткy, a не толькi aбyтaк, выкaрыстоУвaлi у якaсцi своеaсaблiвыx aбярэгay aд уздзеяння чaрayнiцтвa знaxaрa-млынaрa. Мы мaем некaлькi тaкix сведчaнняy. Атрымлiвaлaся, што у спрaктыкaвaныx сялян у свiрне вiселa спецыяльнaя вопрaткa, якою гaспaдaр кaрыстayся толькi пры таездцы нa млын i не болей таго. «Hеколi, добрэ гэто помню, бо ж та моix вочax усё робiлосa, хоць i мaлы быу, aле yчэпiстый нa тамяць. Taк вот, дзед, як збiрayсa нa млын до Maрцiнa еxaты, то прaмо у свiрны пероодзевayсa. Сaмое голоуное, што зaчыняyсa, коб шхто
ny^biH reToro нэ y6aHbiy. MeHe ^ xnon^i cтapэнmbIa nogroBopbini 3arnaHy^. CKa3ani, mTO g3eg TaM 3 cycegKoro 3aHbmiyca. % h none3 y mnbiniHKy зaзiрaцb. To h nonynbiy og CTaporo. nyroro neg3bBe Bymbi MHe He no3aKpyHBay HaBbiBopoT. CceK Ha ropKiH a6nbiK! Baцbкo BbinagKoBo HapBayca ga ycTyniyca. Ane yce poyHO, 3anoMHiy a Toe Ha yce BenopoM nonyy, aK g3eg cray roBopb^b, Hi6biTo go CBoix
g3e^M, Moix 6aцbкoУ, ane гэтo gna MeHe, gypHa, po6iy, mTo y CBipHe y ero вiciцb nacKoHHaa coponKa i KpaMHbie mTaHbi, aKie eH og3eBae TonbKi go Mnbma egynbi. Ka3ay, mTo aK goxaTbi вepтaeццa, to ogpa3y ^ ix CKigae y CBipHe. TaM i Bbi6iBae og nbiny gw og rpa3i, mTo6 y xaTy mnoro nopHoro i Heno^agaHoro 3 co6oro He Hec^ i mTo6 eHo Hi go Koro 3 xaTHix He npwninno. Зaкpwвaeццa ^ noToMy, mTo ero HeKoni emna eroHw g3eg TaK HaBynwy po6iцb i HaKa3ay, mTo6 yciM CBoiM cnagкoeмцaм nepэgaвay nog BeniKiM ceкpэтoм. Koni ^ iHmwe nrog3i y3Haro^. to Torga toh o6epэг nepэcтaнe g3eMcTBoBa^ i noMora^ eMy i pogHWM. Bocb no^My зaкpwвaeццa,a He og Toro, mTo cycegKy Tygw 3anyHbiy»[An3(10)]; «Koni Heg3e pa3 y мecaц цi y gBa Ham 6aцbкo 36ipayca y MnwH, to BenbMi go6pэ onpaHayca. Мaцi ^apTOBana, mTo aK go BeH^ noeg3e. Ane 6aцbкo 6wy BaxHwH i Hi Ha mTo TaKoe He 3noBayca i He ogKa3Bay. TpwMayca, ko6 He nocBapb^^. 3Haro go6pэ. mTo нaвэтb ^biHKy Ha coponKy 3Bepxy noBa3Bay. I Koni HagTo goHMani, gwK Ka3ay, mTo ero KoHi He nocnegHia Ha BbiroHe, a cкoцiнa He caMaa xygaa, mTo eMy copoMHo nepog nrog3bMi noкaзaццa o6opBaHbiM i y HeHKiM noxмoццi. ToMy i xo^y Bbinynb^^. noTbiM, Koni y^o ero cмepцb nomцi Haycerga 3anynbina i eH ognyy, mTo yMipa^ nac npbicney, to cBoHMy crapmoMy cbiHy nepэкaзay yce cBoe 3aroBopbi i o6epэгi og xBopo6 ga Ha Toe, mTo6 go6pэ cKo^Ha nnog3inaca, mTo6 pogHbia Hamb HiKoni He xвopэni. A TaK^3 3ragay, mTo Koni go Mnbrna cTaHeM eзgзiцb, to ko6 go6pэ onpaHanica, ko6 He cвeцini ronbM ^noM, ko6 nrog3i a6bi-mTo He nogyMani gypHoe. Koni, roBopbiy, caM cэ6э 6oraTo noBeg3em,To i yce TaK npo цe6e cтaнyцb roBopb^b. Mnbmap TaK^3 yBa^a^ 6yg3e i HaganeH. HiKoni He noniKHe, mTo eH To6e y goyr 3Monoy ui tw eMy y hchhm 3ocrayca BiHeH. 3HaroHbiM 6biy nonoBeK, Hi go Koro 3a nopagoro He xog3iy, a go ero nocToaHHo npbixog3ini i yciM HemTo pag3iy, TaK He oTnycKay» [An3(11)].
TaKiM HbHaM, Mo^Ha ag3Hanb^b, mTo Mnbmap y cBagoMac^ nanemyKa 3gayHa aca^iipaBayca 3 nanaBeKaM, aKi Mey nacTaaHHbi KaHTaKT 3 cinaMi 3na, «nopHara» 3HaxapcTBa. Гэтa HeagHapa3oBa nagкpэcniвanaca y mMaTniKix BycHana3TbiHHbix TBopax. Oraparonbica 3ac^parnbi ca6e, cBaro caMeHKy i pog, nanaBeK MiHynara Bbinpa^Bay ^nbi mэpaг nagнamэннay i a6apэгay, mTo nimHi pa3 naцвapg^aeццa npbi aHani3e 3anicay, aKia 3po6neHbi HaMi Ha nrnmnbrne nagnac nanaBbix экcnegwцwн anomHix ragoy. ^hw na^apg^aro^ bwchobw a6 twm, mTo ga Hambx g3eH y Hapog3e npa^raaro^ Bepb^b y royHbia a6apэгi, cтaparoццa HenpbiKMeraa i na^xy зpa6iцb nagнamэннi i r.g. CaMae g3iyHae, mTo Ha3Bb 3MaHinica aManb Ba ycix ix, a Bocb cyraac^ 3acTanaca paHeHmaH.
npbHaTba cKapa^HHi: An3 - Aca6icTba nanaBba 3anicb
^ITAPATyPA
1. Heнagaвeц, A.M. CBarno TaaMHinara BorHimHa / A.М.Heнagaвeц. - MiHcK: Benapyct 1993. - 286 c.
GIFTS AND AMULETS ASSOCIATED WITH MILLERS
IN PEOPLE'S CONSCIOUSNESS (BY THE FOLK MATERIALS FROM PINSK DISTRICT)
A.M. NENADOVETS Summary
The article analyses the role of presents and protecting gifts connected with millers' activity in Belarus. Much attention is paid to consideration of early pagan relics which have survived unchanged up to the present moment. By way of comparison the author traces the role of millers in the life of the patriarchal village and their influence on people's self-consciousness. It is for the first time in Belarusian mythology that the problem is posed and interpreted, what enhances the value of the publication based on Pinsk folklore source.
nacmyniy y рэдакцuw 15 KacmpwniKa 2009
