CC BY
2Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497
2021 - 5.81 ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ
УДК 656.073
МЕЪЁРХРИ АСОСИИ КОРШОЯМЙ ВА Х.ИСОБ КАРДАНИ Ч,УЗЪХОИ
МОШИН
ХОЛОВ НУРМАХМАД ШАРИФОВИЧ
Мудири кафедраи нацлиёти автомобилии Донишгохд давлатии Бохтар ба номи
Носири Хусрав., Точикистон
КУРБОНОВ НУРАЛИ САНГОВИЧ
Саромузгори кафедраи сохтмони Донишгохд давлатии Бохтар ба номи Носири
Хусрав., Точикистон
КУРБОНОВ АБДУВАЛИ НУРАЛИЕВИЧ
Омузгори кафедраи сохтмони Донишгохд давлатии Бохтар ба номи Носири
Хусрав., Точикистон
БОБОКАЛОНОВ НАВРУЗ РАЧ.АБОВИЧ
Омузгори кафедрар нацлиёти автомобилии Донишгох,и давлатии Бохтар ба номи
Носири Хусрав., Точикистон
АБДУРОЗИКОВ ЭЛМУРОД АЛИМУРОДОВИЧ
Омузгори кафедрар нацлиёти автомобилии Донишгох,и давлатии Бохтар ба номи
Носири Хусрав., Точикистон
Аннотасия: А^амиятиин ё он меъёри цисмати додашуда аз таъиноти функсионалй ва шароитикори онвобаста аст. Масалан, бароимустахкамкарданимехипечдор меъёри асосй мустахакамй аст ва барои меххои печдори тщвищои рахапеч фарсуданашавандагй мебошад. Хангоми тархрезии цузъхо, коршоямии ощо асосан бо интихоби маводи мувофиц, шакли оцилонаи сохторй ва хисоб кардани андозахо аз руи меъёрхои асосй таъминкарда мешавад. Мустахакамй-меъёриасосиикориаксар цузъхо мебошад, кикори дурудароз ва боэътимоди мошинхоро тавсиф мекунад. Инмеъёр цобилиятимуцовимат ба вайроншавй ё деформатсияи пластикиро дар зери таъсири бори ба онрасонидашуда арзёбй мекунад. Асосхои хисобкуниро дар мустахакамй дар курси «Муцовимати масолеххо» омухта мешаванд.
Калидвожа%о: Механикунонй, цузъхо, муцовимат, муцовимати масолеххо, холати устуворй, коршоямй.
Коршоямии чузъх,о аз руи меъёрх,ои коршоямй бах,о дода мешавад.
Меъёрх,ои асосии коршоямйва хдсобкунии чузъх,ои мошин:
- мустах,камй;
-сахтй;
- фарсуданашавандагй;
- устувор будан ба зангзанй;
- гармитобоварй;
- ба лазиш тобоварй.
Коршоями гуфта чунин х,олати чузъх,оро меноманд, ки онх,о метавонанд вазифах,ои муцарраршударо бо параметрх,ои муцарраркардаи х,уччатх,ои меъёрй ва техникй (стандартно, шартх,ои техникй ва f.) ичро кунанд.
Мустах,акамй-меъёри асосии кори аксар чузъх,о мебошад, ки кори дуру дароз ва боэътимоди мошинхоро тавсиф мекунад. Ин меъёр цобилияти муцовимат ба вайроншавй ё деформатсияи пластикиро дар зери таъсири бори ба он расонидашуда арзёбй мекунад.
Асосхои хисобкуниро дар мустахакамй дар курси «Муковимати масолеххо» омухта мешаванд. Дар курси «Чузъхои мошин» конунхои умумии хисобхо дар мустахкамй нисбат ба як кисми мушаххас баррасй шуда, ба онхо шакли хисобхои мухандисй дода мешаванд.
Вайроншавии ч,узъх,о дар натичаи гум шудани мустахакамии статикй ё муковимат ба хастагй фарк мекунанд. Талаф додани мустахакамии статикй вакте рух медихад, ки агар шиддати корй аз хадди мустахакамии статикии мавод (масалан, ав) зиёд шавад. Ин одатан бо изофабории тасодуфй, ки хангоми хисобкунй ба инобат гирифта нашудаанд, ё бо нуксонхои пинхонии кисмхо (ковокихо, таркишхо ва гайра) алокаманд аст. Талаф додани муковимат ба хастагй дар натичаи таъсири дарозмуддатии шиддатхои таъгирёбандае, ки аз хадди тобоварии мавод зиёд мешавад (масалан, ст-1) ба амал меояд. Муковимати хастагй дар натичаи мавчуд будани консентратхои шиддатнок вобаста ба шакли сохтории ;исм (галтелхо, чукурчахо ва г.) ё бо нуксонхои истехсолй (харошидахо, таркишхо ва г.) хеле кам мешавад.
Асосхои хисобкунихоро дар мустахакамй дар курси муковимати масолеххо омухта мешаванд. Дар курси «Чузъхои мошин» усулхои умумии хисобхои мустахкамй хангоми татбики кисмхои мушаххас ба назар гирифта мешаванд ва ба онхо шакли хисобхои мухандисй медиханд.
Мустахакамии чузъхои мошин (махсусан хангоми таъсири бори берунаи тагйирёбанда) аз консентратсияи шиддатхо, инчунин аз холати физикй ва механикии кабати хамворй (шиддатхои бокимондагй ва дигар омилхо) вобаста аст. Усули асосии бахисобгирии устувории чузъхо тахлили нуктаи хатарнок мебошад, ки онро тахлили шиддати ичозатдодашуда низ меноманд. Ёдовар мешавем, ки хангоми хисоб кардан дар нуктаи хатарнок, вайроншавии холати устуворй ноил шудан ба кимати хисобии шиддати хаддй аккалан дар як нуктаи таркиб хисобида мешавад.
Хднгоми хисоб кардан аз руи усули дидашуда, шарти мустахакамй барои бори статикй:
п = СТ^ад / ст > [п], (1.1)
дар ин чо ст^ад - шиддати хаддй; ст - шиддати хисобй дар нуктаи хатарнок (дар мавридхои умум дар холати шиддати яктира набудан - шиддати эквивалентй,аз руи яке аз гипотезахои мустахакамй муайяншуда); п- зариби х,акикии(х,исобй) коэффициент захиравии мустахакамй; [п] -зариби (ичозавй) талабшудаи захиравии мустахакамй. Ба чои шарти мустахакамй (1.1) аксар вакт шарти
ст < [ст], истифода мешавад. (1.2)
дар ин чо [ст] = ст х,ад / [п] - шиддати чоизй.
Хднгоми хисобкунй дар тобхурй (дар гечиши хос) ва дар шартхои хисобкунихо дар буриш одатан т хад, Тт ё Тбуриш маълуманд ва шарти мустахакамй монанд ба (1.1) ё (1.2) навишта мешавад.
п = Тхад / Т бур > [п] ё ин,ки т < [т т]; Тбур < [тбур]. Таъин намудани зариби захираи мустахакамй ё, ин ки интихоби шиддати чоизй вазифаи хеле масъулиятнок ва мураккаб аст, ки халли дурусти он имкони ба даст овардани таркиби боэътимодй ва дар айни замон осон ва сарфакориро муайян мекунад.
Зариби захиравии мустахакамии талабшуда (ичозавй) [п] аз як катор омилхо вобаста аст, ки асосии онхо инхоянд: дурустии усулхои хисоб ва накшахои хисобкунии истифодашуда, дурустии бахисобгирии борхои ба чузъхо таъсиркунанда ва хосияти татбики онхо (статикй, зарбавй ва гайра).
Сахтиро аз руи тагирёбии андоза ва шакли дар зери таъсири тавсиф менамоянд. ^исобкунй дар сахтй махдуд кардани чойивазкунии чандирии чузхоро дар худуди чозавй худуди шароити мушаххаси кории ичозатдодашуда пешбинй мекунад. Чунин
шароитхо метавонанд шароити кори кисмхои пайвастшуда бошанд бошанд (масалан, сифати бандшавии чарххои дандонадор ва шароити кори подшипникхо хангоми зиёд катъ гардидани навардхо) ва шароити технологй (масалан, аник ва самаранокии коркард дар дастгоххои харротй дар дарачаи зиёди сахтии дастгох ва чузъи коркардшаванда).
Меъёри сахтии чузъиётхоро дар асоси амалан истифодабарй ва хисобкунй мукаррар менамоянд. Мухимияти хисобкунихо дар сахтй дар робита бо васеъ тадбик намудани пулодхои устувориашон баланд,ки дар онхо тавсифоти мустахакамиашон зиёд мегарданд ва модули чандири Е(тавсифоти сахтй) кариб бетагйир мемонад меафзояд. Дар ин маврид холатхое вомехуранд, ки баъзан андозахои дар натичаи хисобкунй ба даст омада дар мустахакамй аз руи сахтиашон басанда намебошанд.
Фарсудашавй - раванди охиста-охиста тагйирёбии андозахои чузъиётхо дар натичаи соиш мебошад.Дар ин маврид таркишхо (дар подшипникхо, дар равонакунандахо, дар андармонии дандонахо ва гайрахо) калон мешаванд. Калоншавии таркишхо тавсифоти сифатии механизмхо,тавоной, ККФ, эътимоднокй, сахехй ва дигар параметрхоро паст менамояд.Чузъхои аз меъёр зиёд фарсудашударо сакат дониста шуда хангоми таъмир иваз мекунанд. Таъмири бемахал ба шикастани мошин, ва дар баъзе холатхо ба садама оварда мерасонад.
Мукаррар карда шудааст,ки дар сатхи техникии муосир 85-90% мошинхо дар натичаи фарсудашавй аз кор мебароянд ва танхо 10-15% бо дигар сабабхо. Фарсудашавй арзиши истифодабариро зиёд гардонида зарурияти гузаронидани корхои таъмири гаронро ба миён меорад. Арзиши баланди таъмир аз сабаби харочоти зиёди мехнати дастии баландихтисос мебошад, ки механиконидан ва автоматй кунондани он душвор аст.
Барои бисъёр намудхои мошин дар муддатхои истифодабарии онхо харочотхо барои таъмир ва хизматрасонии техникй,ки бо фарсудашавй алокаманди дорад чанд маротиба аз арзиши мошинаи нав зиёд аст.
Вазифаи мошинсозй - - баровардани мошинхо,ва дар тамоми давраи истифодабарй таъмири асосиро талаб нанамояд. Таъмири чорй бояд содда ва мехнатталаб набошад. Яке аз самти таракиёти мошинсозй тайёр кардани сохт,ки дар он соиши моеот ба вучуд ояд. .
^ангоми соиши моеотй сатхи чузъиётхо бо кабатхои тунуки равганин таксим шудаанд. Онхо бевосита бо хам намерасанд ва бинобар ин фарсуда намешаванд, зариби соиш хело хурд мегардад (< 0,005).Барои ба вучуд овардани речаи соиши моеотй ,масалан дар подшипникхои лагжиш мувофикатии якчояшавии борхо,зуддии гардиш ва часпакии равган зарур аст. Асосгузори соиши моеотй Н. П. Петров мебошад, ки тахкикоти худро соли 1883 нашр кардааст. Минбаъд ин назария дар бисъёр корхои олимони ватанию хоричй мукаммал гардидаанд. Алхол мо метавонем хисоби речаи соиши моеотиро ичро намоем. Аммо соиши моеотиро на дар хамаи кисмхои соишхуранда таъмин кардан мумкин аст.
Гайр аз риоя кардани арзишхои ракамии омилхои дар боло зикршуда, он таъминоти пардарпаии равгани тозаро аз заррахои абразивй талаб мекунад. Ин одатан тавассути системаи даврзанандаи равганмолй насосхо ваполохо ба даст оварда мешавад.
Кучониши интихобй -раванди физикй-химиявй мебошад, ки дар мухити соиш ва сатхи молиданй ба амал меояд, ки дар натичаи он дар сатхи соиш пардаи мухофизатии металлй ба вучуд меояд. Ин парда дорои сохтори махсус буда, хусусияти соиш ва фарсудашавиро ба таври назаррас кохиш медихад
Ба вучуд омадани пардаи мухофизатии металлй метавонад аз хисоби маводи дар равгани молиданй мавчудбуда ва худи чуфтхои молиданй ба амал ояд. Масалан, дар чуфти пулод + мис ё хулахои он (биринчй, латун) маводи пардаташкилдиханда мис
мебошад. Иловахои пардаташкилкунандаи равган барои чуфти пулод + пулод ё чуян , масалан, хокаи мисе,ки ба равгани молидании ЦИАТИМ--201 илова карда мешавад.
Дар мархилаи хозира хисобкунихо дар фарсудашавй дар хисобкунихо аз руи дигар меъёрхо (мустахакамй, сахтй, муцовимат ба ларзиш ва гармитобоварй) ациб мондаанд. Сабаб дар он аст, ки фарсудашавй раванди мураккаб аст. Он аз бисёр омилхо, аз чумла аз якчанд омилхои муайяншуда, аз цабили мухити зист, сифат ва саривацтии нигохдории цисмхои соишхуранда ва гайра вобаста аст. Барои истисно кардани омили тасодуфй дар системаи молиданй барнома бе дахолати инсон, системахои молидании автоматй истифода мешаванд, ки ба мошинхо мувофици меъёри додашуда хидмат мерасонанд.
Фарсуданашавандагии чузъхо аз сабаби зангзанй хеле кам мешавад. Зангзанй ин раванди доимй вайроншавии цабатхои руи металл дар натичаи оксидшавй мебошад. Зангзанй сабаби пеш аз мухлат аз кор баромадани бисьёр чузъиётхо мегардад. Дар натичаи зангзанй хар сол то 10 фоизи металли гудохташуда талаф мешавад. Зангзанй махсусан барои сатххои соишй ва чузъхои зери шиддатхои тагйирёбанда коркунанда хатарнок аст. Дар ин маврид муцовимати фарсуданашавй ва муцовимат ба хастагй ба таври назаррас кохиш меёбад. Барои мухофизат аз зангзанй, руйпушхои зидди зангзанй истифода мешаванд ё чузъхо аз маводи махсуси ба зангзанй тобовар, ба монанди пулоди зангногир ва пластикй сохта мешаванд.
Гармитобоварй. Гармшавии чузъхои мошин таъсири зерини зарароварро ба амал оварда метавонад: кам шудани мустахкамии масолех ва пайдо шудани рахнашавй; паст шудани цобилияти мухофизатии пардахои равганй ва дар натича, афзоиши фарсудашавии цисмхо ба амал меояд; тагирёбии тарцишхо дар комапайвандхо, ки метавонад ба бандшавй оварда расонад; паст шудани дациции дастгох (масалан, дастгоххои дациц).
Барои пешгирй кардани таъсири зарарнокии аз хад зиёд гарм шудан ба кори мошин хисобхои гармой гузаронда, дар мавриди зарурй тагьироти дахлдори сохтхо (масалан, хунуккунии сунъй) дохил карда мешавад.
Ларзишхо шиддатхои иловагии ивазшавандаро ба вучуд меоранд ва чун цоида, боиси вайроншавии хастагии чузъхо мегардад. Дар баъзе мавридхо ларзиш сифати машинхоро паст мекунад. Масалан, ларзиш дар асбобхои дастй дациции коркардро паст мекунад ва сифати руи чузъхо коркардшударо паст мекунад. Ларзиши резонансй махсусан хавфнок аст. Таъсири зарарноки ларзиш инчунин дар баланд шудани хосиятхои садои механизмхо зохир мешавад. Бо зиёд шудани суръати харакати машинхо хавфи ларзиш зиёд мешавад, бинобар ин, хисобу китоб оид ба ларзиш торафт ахамияти калон пайдо мекунад.
АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА
1.Ицкович Г.М. Сопротивление материалов -М ,1976.
2. Фролов М.И. Аркуша А.И. Техническая механика.Москва,1983.
3. Беляев Н.М. Сопротивление материалов -1962
4. Иванов М.Н. Детали машин . М. -1964.
5. Саидов Х.Бабаева А.Х. «Приладная механика» Душанбе -1998.
6. Решетов Д.Н. «Детали машин»-1964.
7.Дунаев П.Ф.Леликов О.П. «Детали машин» - Курсовое проектирование М-1984.
