CC BY
11
УДК 338 ББК 65.30
ЦАНБАХРИ МЕТОДОЛОГИИ АРЗЁБИИ Зокиров Махкамцон А^мадович, мудири
ФА ЪОЛИЯТИБИЗНЕС-СОХТОРДАР маркази бацайдгыри ва машварати
РУШДИ СОХАИ ИСТЕХСОЛИИ МИНТАДА ДДХБСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ОЦЕНКИДЕЯТЕЛЬНОСТИ БИЗНЕС-СТРУКТУРВ РАЗВИТИИ ПРОИЗВОДСТВЕННОГО СЕКТОРА РЕГИОНА
METHODOLOGICAL ASPECTS OF ASSESSMENT OF BUSINESS-STRUCTURES ACTIVITIES IN THE DEVELOPMENT OF THE MANUFACTURING SECTOR OF THE REGION
Зокиров Махкамджон Ахмадович,
заведующий консультационно-регистрационным центром ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Zokirov Makhmadjon Ahmadovih,
chief of Consultative-Registering Centre under TSU LBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожахр: бизнес-сохтор, бахши саноат, нишондщандщои самараноки, уосилнокии максималй, нишондщандауои фаъолияти молияви, стратегияи рушд, самаранокии бизнес
Заминауои методологии барраси ва арзёбии фаъолияти бизнес-сохторуо дар бахши саноати ба субут расидааст. Сабабуои заъфпазирии он, уамчунин омилуои сершумор барои арзёбии самаранокии фаъолияти бизнес-сохторуо ва таъсири онуо ба амалиёти оянда ошкор карда шудаанд. Равияуои гуногуни методологи барои арзёбии самаранокии бизнес-сохторуо дар низоми мушаххаси ицтимию ицтисодй тащил карда шудаанд. Муносибати гуногун нисбат ба муайян кардани самаранокии кори бизнес-сохторуо чун шарти мууимми стратегияи рушд, самтуои баланд бардоштани сифати маусулот, коркарди тадбируои дахлдор оид ба ангезиши кормандон, афзоиши сандуци супоришуо пешнщод шудааст. Исбот карда шудааст, ки истифодаи усулуои индекси ва эконометрии арзёби барои муайян кардани самаранокии фаъолияти бизнес-сохторуо дар соуаи саноат цобили цабул мебошад.
Ключевые слова: бизнес-структуры, производственный сектор, показатели эффективности, максимальная производительность, показатели финансовой деятельности, стратегия развития, эффективность бизнеса
Рассматриваются методологические аспекты и даётся оценка деятельности бизнес-структур в промышленном секторе. Выявляются причины его уязвимости, а также раскрываются многие факторы для оценки эффективности деятельности бизнес-структур и их влияния на будущие операции. Рассмотрены различные методологические подходы к оценке эффективности работы бизнес-структур в конкретной социально-экономической системе. Предложен правильный подход к определению эффективной работы бизнес-структур как важного условия стратегии развития, направлений повышения качества продукции, разработке соответствующих мер по мотивации сотрудников, увеличению портфеля заказов. Обосновано, что использование индексного и эконометрического методов оценки является приемлемым для определения эффективной деятельности бизнес-структур в сфере промышленности.
Key-words: business-structures, manufacturing sector of the branch, indices of effectiveness, maximal productivity, indices of financial activity, development strategy, effectiveness of business
The article dwells on methodological aspects of business-structures activity in industrial sector. There are elicited the reasons of its vulnerability and revealed many factors for assessment of an effectiveness of business-structures activities and their sway over future operations. Different methodological approaches towards the effectiveness in question are considered in the concrete social-economic system. The author proposes a right approach to a definition of effective work of business-structures as an important provision for development strategy aimed at produce quality elevation, elaboration of respective measures on staff motivation, increase of portfolio orders. It is well-grounded that utilization of index and econometric methods of assessment is acceptable by a determination of effective activity of business-structures in the sphere of industry.
Арзёбии фаъолияти бизнес-сохтор дар тамоми сохахои щтисодиёт, аз чумла дар бахши саноат чузъи таркибии хеле мухим ба шумор меравад. Масалан, муайян кардани натичахои ба дастомада, му^оисаи харочот дар низоми муайяни ичтимоию щтисодй, аз чумла дар щтисодиёти минта^а ба натори хамин чузъхо дохил мешаванд. Дар ин ма^ола тад^и^от дар заминаи муайян намудани тахайюлии бизнес-сохтор бо мак;сади дуруст ^абул кардан ва татби^ намудани ^арорхои идоракунй дар шароити минта^а гузаронида мешавад.
Ошкор сохтани чанбахои осебпазир, инчунин як к;атор омилхо дар арзёбии самаранокии бизнес-сохторхо, дар нихояти кор ба фаъолияти ояндаи онхо таъсир мерасонад.
Дар илми и^тисод муносибатхои гуногуни методй барои арзёбии фаъолияти бизнес-сохтор дар низоми муайяни ичтимоию и^тисодй вучуд доранд.
Пеш аз он ки дар бораи муносибатхои методй сухан ронем, ^айд намудан зарур аст, ки хангоми арзёбии фаъолияти бизнес-сохтор маъмулан се принсипро ба рохбарй мегиранд:
1. Му^оисаи нишондихандаи самаранок бо ма^сади гузоштаи сохтори сохибкорй;
2. Оптимизатсияи натичахои фаъолият, ба ибораи дигар, ноил шудан ба ^иматхои хадди а^ал аз руи параметрхои алохидаи мушаххас ва хамзамон ба даст овардани нишондихандахои хадди аксар дар индикаторхои натичабахшии молиявй;
3. Ба хам созгор сохтани баланд бардоштани сифати махсулот мувофи^и талаботи бозор бо нишондихандахои фаъолияти хочагй.
Муносибати дуруст дар муайян кардани фаъолияти самарабахши бизнес-сохтор заминаи мухимми ташаккули стратегияи рушд, муайян намудани самтхои баланд бардоштани сифати махсулот, тахияи чорахои мувофи^и ангезишдихандаи кормандон, зиёд кардани портфели фармоишхо ва гайра мегардад.
Хднгоми арзёбии фаъолияти бизнес-сохтор дар илми и^тисод ва амалияи он гуруххои гуногуни нишондихандахоро истифода мебаранд. Масалан, олиме таъкид мекунад, ки барои арзёбии фаъолияти бизнес-сохтор гуруххои зерини нишондихандахоро мавриди истифода ^арор додан лозим аст [2].
Нишондихандахое, ки нишондихандахои молиявй (тичоратй)-ро тавсиф мекунанд:
1. индикаторхои самаранокии бучет;
2. низоми мутавозини индикаторхо;
3. нишондихандахое, ки самаранокии и^тисодии хочагии хал^ро тавсиф мекунанд.
Дар бораи мазмуни ин индикаторхо мухтасар тававдуф мекунем. Хднгоми омузиши
самаранокии тичоратй (молиявй) ба хайси объекти тад^и^от асосан нишондихандахои молиявие баромад мекунанд, ки холат ва самти истифодаи оптималии и^тидори захиравй-и^тисодй ва молиявии бизнес-сохторхоро тавсиф менамоянд [5,с.78]. Ба ин гурух
- 58 -
нишондихандахое аз забили арзиши иловашуда, самараи умумии щтисодй, арзиши умумии сармоя, нишондихандахои идоракунии дороихо, нархгузорй, арзиши равандхо ва махсулоти истехсолшуда ва гайра мансубанд. Барои арзёбии нишондихандахои мазкур усулхои дахлдори тахлили оморй ва математикй истифода мешаванд [6].
Муносибати дигари арзёбии фаъолияти бизнес-сохтор самаранокии бучет ба шумор меравад. Дар ин чо сухан дар бораи муайян кардани таъсири натичахои фаъолияти бизнес-сохтор ба даромад ва харочоти бучетхои махаллй меравад [8, с. 125]. Ин муносибат барои асоснок кардани ахамияти ичтимоию и^тисодии бизнес-сохтор дар и^тисоди минтаца истифода мешавад. Дар ин чо асосан тахлили му^оисавии суръати афзоиши даромад ё харочот дар натичаи зиёд шудани хиссаи бизнес-сохтор дар низоми ичтимоию и^тисодии минта^авй татби^ мегардад. Fайр аз ин, бояд ^айд кард, ки дар тачрибаи чахонй хангоми омузиши самаранокии бучет чунин индикаторхо аз забили гардиши пули навд (кэш-флоу) ва арзиши холиси ба як асоси хисобй оварда дар асоси му^оисаи даромад ва харочоти бучет аз вазъи бизнес-сохтор истифода мешаванд.
Нишондихандахои самаранокии и^тисодии бизнес-сохтор хам дар и^тисодиёти миллй ва хам дар и^тисодиёти минта^ахо тавассути тахлили му^оисавию ^иёсии фаъолияти бизнес-сохтор тавсиф карда мешаванд [3]. Ин нишондихандахо ахамияти бизнес-сохторро аз ну^таи назари манфиатхои хам рушди и^тисодии минтаца ва хам кишвар тавсиф мекунанд. Аммо гуфтан лозим аст, ки самаранокии и^тисоди миллй индикатори таркибии интегралй мебошад, ки ба сохтори он чузъхои таркибии минта^авй низ дохил мешаванд, ки дар онхо шумораи муайяни бизнес-сохторхо амал мекунанд. Индикаторхое, ки халли масоили ичтимоию и^тисодиро хам дар минтака ва хам умуман дар чумхурй тавсиф мекунанд, низ дар хамин зарина мавриди тахлил ^арор мегиранд. Аз чумла, сахми бизнес-сохтор дар халли мушкилоти бекорй, бехтар намудани сармоягузорй, зиёд намудани музди кор, баланд бардоштани некуахволии моддии ахолй, амалй гардидани корхои хайриявию созандагй дар чомеа ба хайси чунин индикаторхо хизмат карда метавонанд.
Сахми дар боло зикршудаи бизнес-сохтор дар халли масъалахои ичтимой, и^тисодй ва сиёсй дар рушди и^тисоди миллии кишвар хеле мухим махсуб мегардад. Дар ин самт хамчунин мачмуи харочоти тамоми бизнес-сохторхо дар ичрои хам ма^садхои чорй ва хам ма^садхои стратегии рушди минтака ва кишвар ба инобат гирифта мешавад. Умуман, чунин муносибати методй дар омузиши натичабахшии бизнес-сохтор дар чомеа мухим аст. Ва^те ки сухан дар бораи мувозинаи низоми нишондихандахо меравад, мачмуи индикаторхое дар назар гирифта мешаванд, ки фаъолияти бизнес-сохторро дар самтхои гуногун тавсиф мекунанд. Аз чумла, натичахои молиявии фаъолияти и^тисодии корхона; нишондихандахое, ки на^ш ва мав^еи бизнес-сохторро дар бозорхои дахлдор тавсиф мекунанд, инчунин нишондихандахои истифодаи фонди мехнат, муносибат бо тахвилгарон ва баъзе дигар бизнес-равандхои дохилй мавриди тавсиф ^арор мегиранд [9]. Номгуи ин нишондихандахоро баъзе олимони и^тисоддон пешниход кардаанд, ки мундаричаи онхо дар расми 1.1 оварда шудааст.
Расми 1.1. Нишондщандауои асосии арзёбии фаъолияти соуибкори
Яке аз хусусиятх,ои ин муносибат дар он аст, ки сохторбандии нишондих,андах,ои фаъолияти самараноки бизнес-сохтор аёнан тасвир шудааст, ба ибораи дигар, робитах,ои сабабию о^ибатии байни онх,о нишон дода шудаанд. Бояд ^айд кард, ки низоми нишондих,андах,ои мутавозин бояд идорашавандаю андозашаванда бошад ва барои ноил шудан ба х,адафх,ои мушаххас равона карда шавад. Айни замон ма^сад метавонад мураккаб, вале во^еан ичрошаванда бошад. Ик;тидори дохилии бизнес-сохторро танх,о дар ин самт амалй кардан мумкин аст.
Сохтор^ои муосири тичоратро ^амчун низоми кушодаи динамики инкишофёбандаи исте^солотию фурушй, ичтимоию и^гисодй баррасй кардан мумкин аст, бинобар ин комилан возех, аст, ки натича^ои бизнес-сохторро бо як нишонди^анда тавсиф кардан имконнопазир аст. Дар ин маврид низоми томи мачмуи индикатор^оро истифода бурдан ба ма^сад мувофи^ аст. Зеро бо як нишонди^анда самт^ои гуногуни чанба^ои молиявй, щтисодй ё ичтимоии фаъолияти и^гисодии бизнес-сохторро инъикос кардан номумкин мебошад. Дар ^оле ки муносибати мачмуй пайдарпайии амал^оро дар к;аринаи фарогирии ^амачонибаи ^амаи нишонди^анда^ои ба ^ам алок;аманд ва вобаста пешбинй мекунад. Тавассути ин муносибат мумкин аст, ки дар шароити пешгуинашавандаи и^тисодиёти бозорй ра^обатпазир будан, добили ^аёт будан ва устувории бизнес-сохтор муайян карда шавад.
Маъмулан дар амалияи и^тисодй олимони и^тисоддон хднгоми та^лили фаъолияти истех,солию и^тисодии корхонах,о се гурух,и нишондих,андах,оро чудо мекунанд, ки дар чадвали 1.2 нишон дода шудаанд.
Цадвали 1.2. - Нишондщандацое, ки уангоми арзёбии фаъолияти бизнес-сохторуои дорои шаклуои гуногуни моликият истифода мешаванд:
Нишондщанда^ое, ки самаранокии ташаккули бизнес-сохторро тавсиф мекунанд ^ Меъёри фоида хамчун таносуби фоидаи соф ба пули фуруш ^ Даромаднокии фуруш, таносуби фоида аз фуруш ба пули фуруш ^ Даромаднокии махсулоти фурухташуда, муносибати фоида аз фуруш ба арзиши умумй ^ ва гайра.
Нишондщанда^ое, ки самаранокии захирахои истифодашударо тавсиф мекунанд ^ Даромаднокии дороихои гардон (фоидаи соф ба маблаги миёнаи дороихои гардон). ^ Даромаднокии сармояи худй (фоидаи соф ба маблаги миёнаи сармояи худй). ^ Даромаднокии дороихо (фоидаи соф ба маблаги миёнаи дороихо) ^ Даромаднокии сармояи карзй (фоидаи соф ба маблаги сармояи карзй) ^ ва гайра.
Нишондщанда^ое, ки устувории молиявиро тавсиф мекунанд ^ Зариби мустакилият ^ Зариби вобастагии молиявй ^ Зариби таносуби воситахои карзй ва худй ^ Зариби мутахаррикии воситахои гардони худй ^ Зариби пардохтпазирй ^ Зариби таъминнокии сармояи гардон бо манбаъхои маблаггузории худй
Кайд кардан лозим аст, ки нишондихандахои мазкур асосан дар мукоиса бо дигар вохидхои хаммонанди бизнес-сохтор, инчунин дар динамика ё дар мукоиса бо бузургихои меъёрй баррасй мешаванд.
Маъмулан хангоми арзёбии фаъолияти истехсолй ва хочагидории бизнес-сохтор натичахои ба даст овардашуда бо харочоти сарфшуда мукоиса карда мешаванд. Аммо ин муносибат харчанд индикатори мухим хам бошад яктарафа шуда метавонад. Яктарафй бо он вобаста аст, ки дар асоси ин муносибат хусусиятхои сифатии захирахои истифодашавандаро арзёбй кардан номумкин аст. Дарачаи устувории молиявй, ахамияти ичтимой, самаранокии идоракунй ва дигар чихатхои фаъолияти иктисодиро муайян кардан имконнопазир аст. Дар шароити иктисоди бозорй истеъмолкунандагони берунаи иттилоот, яъне сармоягузорони хоричй, карздихандагон, карзгирандагон ва дигарон ба чунин чанбахои фаъолияти иктисодй, аз забили устувории молиявй, пардохтпазирй, ракобатпазирй, фаъолнокии кории бизнес-сохторхо, ки аз самаранокии идора вобастаанд, марок зохир мекунанд. Дар баробари ин, хангоми тахлили фаъолияти истехсолию иктисодии бизнес-сохтор олимон 5 гурухи нишондихандахоро истифода мебаранд: «нисбй, мутлак, микёсй, сохторй, афзоянда» [4, с.103]. Хдр кадоми ин гурухи нишондихандахо хам чихатхои мусбат ва хам манфй доранд. Масалан: хангоми тахлили нишондихандахои нисбй мукоисаи бизнес-сохторхо бо хачмхои гуногуни нишондихандахо бештар мувофики максад аст, вале нишондихандахои ин гурух имкон намедиханд, ки таъсири равандхои таваррумй муайян карда шавад, ин бошад камбудй
ба хисоб меравад. Айни замон, нишондихандахои мутлак баръакс ба мукоиса имкон намедиханд, ки ин тахлили объектхои идоракуниро душвор мегардонад. Аз ин ру, хангоми арзёбии фаъолияти бизнес-сохтор истифодаи тахлили мачмуй рохи бехтарин мебошад, ки дар асоси он оид ба бехтар намудани фаъолияти истехсолй ва иктисодии бизнес-сохторхо як катор тавсияхо додан мумкин аст. Дар ин бобат «кайд кардан зарур аст, ки дар рафти кори тахлилй аксаран дар самтхои гуногуни тахлил натичахои ихтилофнок ба даст меоянд. Масалан,бехтар кардани нишондихандахои фоидаоварй мумкин аст хини кохиши сатхи бозоргирй ва устувории молиявии корхона мушохида шавад. Бинобар ин дар шароити муносибатхои бозорй истифодаи арзёбии мачмуии рейтингии самаранокии фаъолияти истехсолию хочагидорй дар асоси назария ва методикаи тахлили иктисодии корхонахо ба максад мувофик аст. Хднгоми тахияи он маълумотро дар бораи иктидори ракобатпазирии корхона, самаранокии истифодаи захирахои истехсолй ва молиявй, холат ва чойгиронии маблаг, манбаъхои он, арзёбии хавф ва дигар нишондихандахо истифода бурдан лозим аст» [7, с. 137]. Бо дарназардошти гуфтахои боло, метавон тахмин кард, ки арзёбии фаъолияти иктисодии бизнес-сохторхоро танхо дар асоси як ё дастаи ихтиёран интихобкардаи нишондихандахо амалй гардонидан номумкин аст. Он бояд мачмуй бошад ва тамоми арзёбихои том ва мухиммияти ичтимоию иктисодиро дар чомеаи мушаххас дар бар гирад.
Максади тахлили фаъолияти истехсолй-хочагидорй асосан муайян кардани дарачаи истифодаи самараноки захирахои истехсолии бизнес-сохторхо ба хисоб меравад. Муайян кардани иктидори эхтимолй аз чихати микдорй, ошкор сохтани дарачаи самаранокии раванди идоракунии бизнес-сохторхо мебошад. Хдмаи он чи ки кайд карда шуд, дар мазмуни зарурати арзёбии самарабахши фаъолияти сохторхои тичоратй мебошад. Тахлили боло нишон медихад, ки дар арзёбии фаъолияти истехсолй ва хочагидории бизнес-сохторхо муносибатхои гуногун мавчуданд, ки ба мачмуи нишондихандахои мухталиф асос меёбанд. Бо ёрии онхо дарачаи рушд, ракобатпазирй ва дигар нишондихандахои молиявй тавсиф карда мешаванд. Ба андешаи мо, ба хамаи усулхои кайдшуда як норасой хос мебошад: талабот ба хачми назарраси иттилоот, ки он дар иктисоди бозор такрибан дастрас нест. Ба ибораи дигар, бо истинод ба сатхи баланди ракобат, кисми зиёди иттилоот, махусусан иттилоот дар бораи харочоти даромади пулй ва гайра сирри тичоратй махсуб мешавад. Камбудии дигари усулхои мазкур дар он аст, ки кисми зиёди бизнес -сохторхо кушиш мекунанд, ки ахамияти тамоюлхои мусбатро харчи бештар кам карда нишон диханд, то масъулияти камтар барои пардохтхои андоз дошта бошанд. Камбудии дигар он аст, ки аксарияти субъектхои бизнес-сохторхо чунин нишондихандахои мухимми фаъолияти хочагидориро, ки ба масъалахои истифодаи иктидорхо, хосилнокии мехнат, дарачаи механикунонй, таъминнокй бо кувваи барк ва гайра мансубанд, анику дакик нишон намедиханд ва ё кариб пешниход намекунанд. Камбудии дигар дар он аст, ки тавассути истифодаи аксари усулхои мазкур арзёбй танхо барои санаи муайян сурат мегирад, ки вазъи чории бизнес-сохторхоро тавсиф мекунад. Яъне аз руи ин нишондихандахо вазъи бизнес-вохидхоро дар динамика арзёбй кардан гайриимкон аст. Ба гайр аз камбудихои номбаршуда, боз як камбудии дигар он аст, ки дар байни бисёр нишондихандахои хисобй алокаи мутакобилаи муайянро мукаррар кардан номумкин аст, ки аз набудани таъсири мутакобила байни онхо шаходат медихад. Дар умум, хангоми тафтиши натичабахшии фаъолияти бизнес-сохторхо хусусияти рушди иктисодй муайян карда мешавад, ки он мумкин аст ба таври интенсивй ё экстенсивй ба даст оварда шавад.
Дар шароити муосир афзалият ба усули интенсивии ноил шудан ба рушди иктисодй, яъне истифодаи захирахои бизнес-сохторхо дар асоси технологияхои нав ё усулхои инноватсионии истифода ва гайра дода мешавад. Бинобар ин, хангоми хисоб кардани нишондихандахои фаъолияти бизнес-сохторхо дар оянда бояд ба истифодаи технологияхои инноватсионй дар фаъолияти истехсолию хочагидории бизнес-сохторхо диккати махсус дода шавад.
Максади асосии сиёсати иктисодии минтакавй бехтар намудани вазъи ичтимоию иктисодии минтакахо аз хисоби афзоиши иктидори истехсолй, паст кардани сатхи бекорй ва камбизоатй, баланд бардоштани некуахволии ахолй мебошад. Аз ин чо ба хулосае омадан мумкин аст, ки сиёсати минтакавй ба оптимизатсияи ислохоти сохторй дар самти татбики иктидори иктисодии минтака нигаронида шудааст. Дар шароити муосир, ки навъи хочагидории инноватсионй-индустриалй ба мадди аввал мебарояд, халли бисёр масъалахо бо рушди сохаи саноат алокаманд аст, зеро дар ин бахш истехсоли ояндадори молхои истеъмоли халкро мутамаркиз кардан, чойхои нави кориро ташкил намудан, иктидори содиротро баланд бардоштан ва истехсоли махсулоти воридотивазкунандаро амалй гардонидан мумкин аст. Аз ин нуктаи назар, ахамияти арзёбии имкониятхои мавчудаи саноат ва дарачаи истифодаи он меафзояд. Дар ин чо ба дастгохи мафхумхои тадкик диккати махсус додан лозим аст. Аз ин ру, муносибати дар илм аз хама маъмулро пешниход менамоем, ки тибки он зери мафхуми иктидори саноатии минтака дарачаи фаъолнокй дар бахши саноат фахмида мешавад, ки ба шарти истифодаи пурраи самараноки омили истехсолй дар минтака таъмин мешавад.
Дар омори минтакавй бар хилофи омори сохавй дарачаи баланди мукоисапазирии объектхои тадкикотиро таъмин кардан мумкин аст. Дар ин чо доираи васеи индикаторхо истифода мешавад, ки хам нишондихандахои хачмй ва хам сифатии иктидори саноатии минтакаро тавсиф мекунанд. Хамчунин дар ин чо аксаран усулхои иктисодиеро, ки ба муайян кардани самаранокии истифодаи захирахои гуногун нигаронида шудаанд, ба кор мебаранд. Дар илми иктисод хамчунин муносибате истифода мешавад, ки ба хам пайвастани индикаторхои индексй ва эконометриро пешбинй мекунад. Дар ин самт аксаран нуктаи зерин ба назар гирифта мешавад: «Хисобу китоби инхирофи арзёбии самаранокй оид ба хар як минтака аз хадди аксари (ё миёнаи) мачмуи тамоми минтакахо:
&Efk = Ef£ax — Ek k = 1, п Дар ин чо: Д Efk- самаранокии истифодаи захираи намуди n аз чониби минтакаи k (масалан, Ef£ = I n d^/ I nv^- самаранокии истифодаи захирахои сармоягузорй);
Асосноккунии сахми хар захираи n ба афзоиши истехсолоти саноатй бо истифодаи модели эконометрии тахлили додахои панелй:
Ind = f (Inv, Agr,...) ва хисобкунии сахми омили n еп ба тагйирёбии барориши махсулоти саноатй дар давраи пойгохй (масалан, соли чорй нисбат ба соли гузашта). Барои ин усулхои тахлили эконометрии додахои панелй ва низоми STATA истифода мешаванд;
Хисобхои арзёбии иктидори саноатии истифоданашуда барои хар як минтакаи k хамчун маблаги мувозинати хосили зарби инхирофхои Д Efк б а кимати пойгохии омил:
Д R е s к = £п еп * Д EfП * ^/П'ГД е En, ки дар он Е^ кимати пойгохии омил (масалан, сармоягузорй ба хар сари ахолй дар соли чорй);) Арзёбии иктидори саноатии минтака:
Inpk = Indk + ДR esk хамчун суммаи дарачаи ба дастомадаи рушди саноат Indk ва
захирахои мавчуда Resk» [1, с.913].
Бояд гуфт, ки ин усулро барои хар як сохаи саноат ба таври алохида истифода бурдан мумкин аст, зеро дарачаи таравдиёти хар як сохаи саноат дар минта^аи алохида метавонад мухталиф бошад.
Умуман, усулхои дар боло тавсифшуда, ки ба арзёбии фаъолияти бизнес-сохторхо нигаронида шудаанд, зарурат ва ахамияти рушди онхоро дар тамоми вохидхои худудии фазой, ки чун ^исми мачмуи ягонаи хочагии хал^и мамлакат дар амалигардонии ма^садхои стратегй ва баланд бардоштани некуахволии хал^у давлат мухиманд, равшантар инъикос мекунанд. Хдмаи усулхои зикргардидаи тахлили фаъолияти бизнес-сохторхо мухимманд ва дар ин замина дар бораи зарурати татби^и ин ё он стратегия дар рушди бизнес - сохторхо хулосаи мачмуй дода метавонанд.
Пайнавишт:
1. Алиев А.Ш. Методические подходы к оценке резервов роста обрабатывающей промышленности и промышленного потенциала региона // Россия: тенденции и перспективы развития. - 2017. -993с.
2. Анализ и оценка эффективности проектов: методы и система показателей [Электронный ресурс]. URL: http://studme.org/12800528/investirovanie/analiz_otsenka_effektivnosti_ proektovmetody sistema_pokazateley (дата обращения: 20.02.2020).
3. Большая энциклопедия нефти и газа [Электронный ресурс]. URL:http://www.ngpedia.ru/id624961p1.html (дата обращения: 22.02.2015).
4. Босчаева З.Н., Коган М.В. Оценка эффективности деятельности малых предпринимательских структур//Вестник АГТУ. Сер.: Экономика. 2011. №2. - С.101-104.
5. Голикова Ю.А. Динамика процессов корпоративной интеграции в России: система координат XX-XXI вв. //Проблемы современной экономики. - 2011. №3.- С. 76-80.
6. Директор информационной службы. 2002. № 09 [Электронный ресурс]. URL: http://www.osp.ru/cio/2002/09/172287/ (дата обращения: 21.02.2015).
7. Карлина Е.П., Потапова И.И. Управление рисками предпринимательской деятельности //Вестн. Астрахан. гос. техн. ун-та. - 2006. - №4 (33). - С. 135-140.
8. Климова О.С., Гусев В.В., Кротова М.А. Теоретические аспекты исследования точек роста региональной экономики // Теория и практика общественного развития . -2013.- № 12. - С.125. 136
9. Мескон М. Основы менеджмента: пер. с англ. / М. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури. М.: Дело, 1992. Большая энциклопедия нефти и газа [Электронный ресурс]. URL: http://www.ngpedia.ru/id624961p1.html (дата обращения: 22.02.2015).
Reference Literature:
1. Aliev A.Sh. Methodical Approaches to the Assessment of the Reserves Pertaining to the Growth of Processing Industry and Industrial Potential of the Region // Russia: Tendencies and Prospects of Development. - 2017. - 993 pp.
2. Analysis and Assessment of Effectiveness in Regard to Projects: Methods and System of Indices [Electronic resource] URL: http://studme.org/12800528/investirovanie/analiz_otsenka_effektivnosti_ proektovmetody sistema_pokazateley (Date of appeal: 20.02.2020).
3. Big Encyclopedia of Petrolium and Gas [Electronic resource] URL: http://www.ngpedia.ru/id624961p1.html (Date of appeal: 20.02.2015).
4. Boschayeva Z.N., Kogan M.V. The Assessment of Effectiveness of Activities of Minor Entrepreneurial Frameworks //Bulletin of AGTU. Series: Economics. 2011, №2. - pp. 101 -104.
5. Golikova Yu.A. Dynamics of the Processes of Corporative Integration in Russia: System of Coordinates of the XX-th - the XXI-st Centuries // The Problem of Modern Economics. 2011, №3. - pp. 76 - 80.
6. Director of Information Service. 2002, №9. [Electronic resource] URL: http://www.osp.ru/cio/2002/09/172287/ (Date of appeal: 21.02.2015).
7. Karlina Ye.P., Potapova I.I. Management with the Risks of Entrepreneurial Activity // Bulletin of Astrakhan State University of Technologies. 2006, №4 (33). - pp. 135 - 140.
8. Klimova O.S., Gusev V.V., Krotova M.A. Theoretical Aspects of Research Concerning Growth Points of Regional Economy // Theory and Practice of Social Development. 2013, №12. - p. 125.
9. Mescon M. The Grounds of Management: translation from English // M.Mescon, M.Albert, F.Hedouri. - M. : Business, 1992. Big Encyclopedia of Petrolium and Gas [Electronic resource] URL: http://www.ngpedia.ru/id624961p1.html (Date of appeal: 22.02.2015).
