CC BY
10УДК:8.811
НАЦШ ВА МАЦОМИ КАЛИМА^ОИ ДИСКУРСИВЙ ДАР НУТЦИ ХАТТЙ ВА
ШИФО^Й
АБДУАЛИЕВ БАХТИЁР САФАРОВИЧ
саромузгори кафедраи фанх,ои гуманитарй ва рушди неруи инсонии Донишкадаи энергетикии Точикистон, нох,ияи Кушониён, вилояти Хатлон, Чумхурии Точикистон
ЮСУПОВА ЗАРИНА РОЗИЦОВНА
доктори илмх,ои филологй, дотсенти кафедраи забон ва адабиёти руси Донишгох,и давлатии
Бохтар ба номи Н.Хусрав, шах,ри Бохтар, вилояти Хатлон, Чумхурии Точикистон
Аннотатсия: Дар ин мацола масъалаи истифодаи калима%ои дискурсиви дар нутц барраси карда шудааст. Калима%ои дискурсиви калима%ои махсусе мебошанд, ки сохтори нутц, раванд%ои равонии гуяндаро нишон медщанд, инчунин назорати раванд%ои равонии цабулкунандаро инъикос мекунанд. Калима%ои дискурсиви восита%ои махсуси баёни муносибати гуянда ба мазмуни нутц буда, дар болои матн чи тавр кор кардани маърузачи, фикру ацидаи у ва гайраро инъикос мекунанд.
Калима%ои дискурсиви истило%ест, ки шояд он цадар маълум нест. Ин як со%аи нисбатан нави забоншиноси, хеле фаъол ва хеле мураккаб аст. Шояд калимаи "дискурс" бештар маълум бошад - ин номи матнест, ки дар вазъияти муайян ва бо вазифа%ои муайян талаффуз мешавад. Дар асл, ин корест, ки мо %ангоми истифодаи забон мубодила мекунем. Маълум аст, ки %ар як матн аз калима%о иборат аст. Ва ба ин маъно, э%тимолан, %ама вожа%о дискурсиви бошанд. Аммо ин%о гуру%и махсуси калима%оянд. Бояд цайд кард, ки истило%и «калимаи дискурсиви» равиш%ои гуногунро барои муайян кардани мансубияти ин во%ид%о ба цисм%ои гуногуни нутц мутта%ид мекунад. Храмин тариц, мо ба цатори он%о шакл%ои калима ё «калима%ои мураккаб»-ро низ дохил мекунем, ки дар нутц дар шакли тамом такрор мешаванд.
Вожахри калидй: нутци шифо%и, семантика, вожа%ои дискурсиви, аломат, сухан, муколама, мубо%иса, талаффуз, маф%ум, истило%от, матн, му%аццицон, забоншиноси.
Аннотация: В данной статье рассматривается вопрос использования дискурсивных слов в речи. Дискурсивные слова - это специальные слова, которые обозначают структуру речи, психические процессы говорящего, а также отражают управление мыслительными процессами адресата. Дискурсивные слова являются особыми средствами выражения отношения говорящего к содержанию речи, отражают то, как говорящий работает над текстом, своими мыслями и т. д.
Дискурсивные слова - это термин, который может быть не так хорошо известен. Это относительно новая область языкознания, очень активная и очень сложная. Пожалуй, более привычно слово «дискурс» — это название соответствующего текста, который произносится в определенной ситуации и с определенными задачами. На самом деле это то, что мы разделяем, когда используем язык. Понятно, что всякий текст состоит из слов. И в этом смысле, по-видимому, все слова дискурсивны. Но дискуссия в узком смысле называется особой группой слов. Следует отметить, что термин «дискурсивное слово» объединяет разные подходы к определению принадлежности данных единиц к разным частям речи. Таким образом, мы включаем в их число словоформы или «сложные слова», которые полностью повторяются в речи.
Ключевые слова: устная речь, семантика, дискурсивная слова, знак, речь, диалог, дискурс, произношение, концепт, терминология, текст, исследователи, языкознание.
Annotation: This article deals with the issue of using discursive words in speech. Discursive words (or discursive signs) are special words that denote the structure of speech, the mental processes of the speaker, and also reflect the control of the recipient's thought processes. It is assumed that discursive words are used as specific markers in solving problems. They are special means of expressing the speaker's attitude to the content of speech, reflect how the speaker works on the text, his thoughts, etc.
Discursive words is a term that may not be as well known. This is a relatively new area of linguistics, very active and very complex. Perhaps more familiar is the word "discourse" - this is the name of the corresponding text, which is pronounced in a certain situation and with certain tasks. In fact, this is what we share when we use the language. It is clear that any text consists of words. And in this sense, apparently, all words are discursive. But discussion in the narrow sense is called a special group of words. It should be noted that the term "discursive word" combines different approaches to determining whether these units belong to different parts of speech. Thus, we include in their number word forms or "compound words" that are completely repeated in speech.
Key words: oral speech, semantics, discursive words, sign, speech, dialogue, discourse, pronunciation, concept, terminology, text, researchers, linguistics.
Дар вактх,ои охир бисёр тадкикотх,ои илмии байнисохдвй пайдо шуданд, ки вазъияти сухани зиндаи муосирро тавсиф мекунанд. Онро намояндагони фаъоли чомеаи сухан -рузноманигорон, ходимони давлатй, сиёсатмадорон, точирон, зиёиёни эчодкор ва техникй ташкил медихднд ва албатта чавононе, ки пешсафи равандх,ои зиндаро дар сухан муаррифй мекунанд, ташаббускорони навоварих,ои забон мебошанд.
Маърузачй дар шароити муоширати осуда, омода набуда, кушиш мекунад, ки "рафтори нутк"-и худро сода ва осон кунад. Аз ин ру, ба осонй ва аксар вакт ба формулах,ои тайёри забонй, ;олабх,о мурочиат мекунад. Дар байни чунин вох,идх,ои забонй як синфи махсусро чудо кардан мумкин аст, ки ин х,ам бошад калимах,ои дискурсивй мебошад. Забон барои ифодаи афкори худ ва х,олати эмотсионалии шахс хидмат мекунад, аз калимах,о ва рохдои ба нутки муттах,ид ворид кардани онх,о, робитах,ои лексикй-фразеологии байни калимах,о иборат аст. Баъзе калимах,о барои нишон додани шахс, ашё, падидах,о хизмат мекунанд - инх,о калимах,ои мух,иманд. Калимах,ои дигар барои пайваст кардани калимах,ои мух,ими мустакил дар ибора (масалан, пайвандакх,о, пешвандх,о) ё барои хусусиятх,ои грамматикии онх,о (масалан, артиклх,о) хизмат мекунанд - инх,о калимах,ои хидматй мебошанд.
Х,ар як калимаи функсионалй, ки мустакилона ба кадри ахдмиятнокй надорад, дар худ хдмчун як унсури сохтори забон дар мачмуъ мух,им аст. Сохтани матн ва баркарор намудани робитаи байни чумлах,о раванди мустакил нест, дар аксари матнх,о воситах,ои махсуси ташкили матн мавчуд аст, ба ин воситах,о пайвандакх,о дохил мешаванд [1.с 44-53].
Калимах,ои дискурсивй як сохди хеле нав, мураккаб ва то х,ол кам омухтаи забоншиносй буда, вокеан дар истило^оти анъанавии забоншиносй таърифи дакик ва номи маъмули кабулшудаи ин тоифаи калима^о хднуз та^ия нашудааст. Дар маколаи худ мо мафх,умх,ои «калимаи дискурсивй», «мафхуми дискурсивй»-ро истифода мебарем. Дар бораи муайян кардани доираи истифодабарии онх,о акидах,ои гуногун мавчуданд. Бештари вакт онх,о х,амчун як во^иди муайяни коммуникативй фах,мида мешаванд, ки ба порчаи дискурс «макоми махсуси дискурсивй» дода, дорои семантикаи муайяни дискурсивй ва интиколи иттилооти коммуникатсионй-прагматикй мебошанд. Дискурсивх,о робита, муносибати байни ду ё зиёда чузъх,ои дискурсро мукаррар намуда, дар забоншиносии анъанавй онх,оро бештар "^иссача^о" меноманд.
Калима^ои дискурсивй инъикос мекунанд, ки гуянда дар болои матн чй гуна кор мекунад, чй фикр мекунад: барои у душвор аст ё осон аст, мухотабро чй гуна кабул мекунад, ба андешаи у, мухотаб медонад, ки сухангуро асабонй мекунад ё не, ё баръакс ба у маъкул мешавад. Ва хеле бештар. Ин вожах,о, ба ибораи дигар, марх,алах,ои гуногуни эчоди матнро
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
нишон медихднд. Масалан, "ба ман бодиккат гуш кунед, холо аз хама мухимаш хохад буд" -ба ин маъно мо вохиди ин гуна воуидро аксар вацт истифода мебарем. Ё, масалан: "Ва холо ман канорагирй мекунам, ин камтар мухим аст, дар хотир доред, аммо ман ба зудй ба чизи мухим бармегардам." ва гайра. Илова бар ин, вожахои дискурсй аксар вакт нисбати мухотаб муносибати дигарро ифода мекунанд. Оё ман уро хуб мешиносам ва гайра. Ин суханони хурду нозук, бояд гуфт, ки тасвир кардан хеле душвор аст. Барои равшан шарх додани маънои ин гуна калима баъзан матни том лозим аст: баъзан тавсифи хуби илмии як чунин вохид якчанд сахифаро фаро мегирад. Илова бар ин, барои тавсифи он мафхумхои хеле мураккабро истифода бурдан лозим аст: аз чумла муносибатхои байнишахсй, муошират, хушмуомила, хотира, таваччух ва гайра.
Вакте ки хамаи ин дастгохи мураккаби омузиши калимахои дискурсй ба вучуд омада, ба кор даромаданд, маълум шуд, ки дар забонхои гуногун микдори калимахои дискурсй гуногун буда, мавкеи истифодаи онхо низ гуногун аст. Масалан, маълум аст, ки ин гуна калимахо дар забони русй хеле зиёданд ва хангоми таълими забони русй онхоро нагз азхуд кардан лозим аст. Аммо дар китобхои дарсии хозира дар ин бора чизе гуфта нашудааст. Дар дигар забонхои аврупой низ онхо хеле зиёданд, аз чумла дар забони олмонй. Калимахои дискурсивй хам дар забонхои итолиёвй ва хам фаронсавй хастанд, аммо мегуянд, ки дар забони англисй шумораи онхо камтар аст.
Калимахои дискурсивй низ бо дарачаи коркарди адабй, ба истилох "инкишоф"-и забон алокаманд нестанд. Онхо хам дар забонхои адабии дорои анъанаи тулонй ва хам дар забонхои хурди нонавишта вучуд доранд. Хузури онхо, эхтимолан ба он вобаста аст, ки то чи андоза дар ин забон - ва дар ин фарханг - ин чузъи хеле пешниходкунанда мухим аст, таваччух ба иттилооте, ки танхо хангоми муоширати байнишахсй гирифта мешавад. Масалан, маълум аст, ки дар забони юнонии бостон хеле зиёд вожахои дискурсивй вучуд доштанд, ки нисбат ба забони лотинй. Х,атто он кадар равшан набуд, ки чй гуна онхоро тарчума кардан мумкин аст -аксар вакт тарчумонхо аз юнонй онхоро партофтанд. Аз афташ, матни юнонй, аз чумла матни илмй, бевосита аз муколама ба вучуд омадааст, зеро калимахои дискурсивй зиёданд, ки дар он чо ба хамкории доимии байнишахсй вучуд дорад.
Мукоиса кардани калимахои дискурсии забонхои гуногун бо хамдигар мухимтар аст. Пас аз хама навъхои маънохо мавчуданд, ки ифодаи онхоро мо дар хама чо каму беш мебинем. Ва вожахои беназире хастанд, ки вижагихои фархангии як забони ин ё он забонро ифода мекунанд. Масалан, итолиёвиён ба чунин як калимаи дискурсивй ба монанди аллора хеле дуст медоранд. Хуб, ин ба бисёрихо, хатто ба онхое, ки бо забони итолиёвй гап намезананд, маълум аст. Аз нигохи забоншиносй аслан тасодуфй нест, ки номи халк аз калимаи мубохиса пайдо шудааст. Х,амчун мутахассис, ин барои ман хеле гуворо аст, зеро аллора вокеан зуд-зуд дар щамаи забонщо истифода мешавад, зеро он аз чихати фархангй хос. Албатта, тарчумаи он хеле душвор аст. Аммо, диккат дихед, он инчунин пеш аз хама барои баркарор кардан ва нигох доштани алока истифода мешавад.
Мутахассисон, албатта, аз истилохи «калимахои паразитй» истифода намебаранд, барои мо хамаи вожахое, ки дар забон хастанд, як хел мухим ва шавковаранд. Калимахои дискурсй хама гуна калимахое мебошанд, ки ба сохтани матн кумак мекунанд. Вакте ки мо чизе мегуем, мо одатан ин корро мекунем, зеро мо мехохем ба касе чизи навро бигуем ва дар матн вохидхое мавчуданд, ки бевосита ин маълумотро ифода мекунанд: дар кучо, кй, кай, чаро, чй кадар ва гайра. Албатта, онхое, ки мехоханд дар матн чизи зиёдатие нарасонанд, ба чуз маълумоти хушку холй, ба мо холати суханвар ва муносибати уро нисбат ба мо намедиханд, бо ин мубориза мебаранд. Аммо одамон мавчудоти зиндаанд ва барои он ки онхо мисли мавчудоти зиндаи эхсосй рафтор кунанд, забон воситахои хеле пуркувват дорад.
«Мактабу донишкададо ба як меъёри муайяни забон одат кардаанд, ки дар он калимадои дискурсиро хамчун калимадои паразитие доги мекунанд, ки бояд мубориза бурд ва барои
бисьёр одамон ин суханон гуши ондоро дард мекунад. Калимахои хоричй низ хастанд, ки мо онхоро карз гирифта, ба кор шуруъ мекунем, масалан, "ок", "хорошо", "ладно" ва гайра.
Мо ба дидани онхо дар матнхои хаттй чандон одат накардаем. Хол он ки меъёрхои забонии хаттй аз меъёрхои забонии дахонй, фарк мекунанд. Мо тавре ки менависем, харф намезанем. На хама метавонанд аз ин огох бошанд, аммо фаркиятхо кавй мебошанд. Агар мо кушиш кунем, ки он чизеро, ки дар сухбати тасодуфй мегуем, дуруст нависед, натича моро хеле ба хайрат меорад.
Х,ама чиз дар забон функсионалй аст, хама чиз барои чизе лозим аст. Агар ягон унсури забон барои чизе лозим набошад, он базур вучуд надошт. Мисли табиат, умуман, чизе барои оро додан нест. Пас, вожахои мубохисавй барои сохтани нутки шифохй василаи хеле зарурй ва асбобе мебошанд, ки ба шахс аз чумла имкони нафас кашидан, истирохат кардан, дар бораи сохтани ибора бидуни катъи сухан андеша карданро фарохам меорад.
Коршиносон мегуянд, ки амалияхои гуногуни дискурсивй, колабхои мухталифе мебошанд, ки матн бар онхо сохта шудааст.
Як ибораи маъмулии дискурсивии "фахмидан лозим" низ вучуд дорад, ки он ба табакаи бузурге дахл дорад, ки дар баробари таъсир расонидан ба хамсухбат бо у робита баркарор мекунад ва мегуянд, ки "хама чиз дуруст аст, шумо метавонед идома дихед". Чаро баъзе одамон дар охири хар як чумла "ха" -ро истифода мебаранд? Азбаски онхо эхтиёчоти зиёд доранд, то боварй хосил кунанд, ки тамос хуб нигох дошта мешавад, онхо дар бораи ин мавзуъ хавотиранд, тафтиш кунед, ки хамсухбат онхоро мешунавад.
Х,амин тавр, шумо мебинед, дар асл дуруст аст, ки бо калимахои дискурсй мубориза бурдан не, балки онхоро ба таври возеху функсионалй истифода бурдани онхо омузонед.
«Ин як масъалаи мураккаб аст. Барои омухтани калимахои дискурсй, шумо бояд дар бораи забон маълумоти зиёде дошта бошед. Ин, чунон ки гуё, квинтэссенси истифодаи забон аст: грамматика, семантика, лугат ва прагматика вучуд дорад - хама чиз дар як шиша муттахид шудааст. Аз ин ру, албатта, мутахассисон мекушанд, ки ба ин асбобхо хеле эхтиёткорона муносибат кунанд, аммо ман гуфта наметавонам, ки онхо хуб омухта шудаанд, шояд ин сохаи камтар омухташудаи забон бошад.
Барои баъзе калимахо, аслаш маълум аст. Зеро онхо бисёр кадима вучуд доранд, масалан, калимаи "хуб". Сарфи назар аз он , ки он ба назари мо бемаънй ва руякй менамояд, аз афташ, яке аз кадимтарин вожахои хиндуаврупой аст.
Боз вожахои мубохисавй хастанд, ки онхоро каму беш хамаи инсонхо истифода мекунанд. Аммо азбаски ин гуна вохидхо зиёданд, пас, албатта, хар як сухангу чизеро худаш интихоб мекунад. Масалан, шахси тарсончак ба асбобхои алока эхтиёчоти зиёд дорад, касе боистеъдод калимахоро аз хад зиёд истифода мебарад, ба монанди "зеро" "хуб", "хайр"ва гайра. Ва, албатта, баъзе одамон калимахои дустдоштаи паразитй (дискурсивй) доранд, ки хеле хосанд. Тасодуфй нест, ки одамон бо ёрии вожахои дискурси таклид карданро дуст медоранд, аз чумла чавонон. Х,ар кадар одамон эхсосот дошта бошанд, хамон кадар калимахои мубохисавй-дискурсивй доранд ва маълум аст, ки эхсосот бо ин гуна воситахо муваффактар интикол дода мешаванд. Ч,авонон дар мачмуъ бештар эхсосотй, стихиявии бештар доранд, барои онхо душвортар аст, шояд бо талаботи стратегияи окилонаи сохтани матн мубориза баранд. Аммо ин, чун коида, мегузарад, гарчанде албатта, барои чавон муфид аст, ки худдорй карданро ёд гирад, гуфтугуи окилонаро нишон дихад, ки аломатхои гуногуни назарраси камолоти аклониро нишон дихад. Дар илми забоншиносии муосир «дискурс» матни мураттабест, ки дар вазъияти муайян ва бо вазифахои муайян талаффуз мешавад [2.с.40].
Дискурс мафхуми маъмултаринест, ки шаклхои гуногуни истифодаи забонро дар бар мегирад: гуфтори шифохй, хаттй, муколама, монологй, жанрхои гуногун - хикояхо, гузоришхо, гуфтугухои телефонй ва гайра. [3.с.83-86]. Х,ар як гуфтугу, хаттй ё шифохй, мисли хар гуна рафтори максаднок, сохторе дорад ва аз калимахо сохта мешавад. Аммо, на хама калимахо дискурсй мебошанд. Дискурсивиро ба маънои танг метавон як гурухи махсуси
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "ЕпсИвББ Ь^М ш 8с1епсе"
вожахо номид, ки инхо исм, феъл ва сифат нестанд - асли сарбории маъноии асосиро бар ухда доранд - балки калимахои хурд, тарчумаи душвор, ки дар асл барои харду комилан заруранд. Калимахои дискурсивй чараёни кори гуяндаро дар матн инъикос мекунанд (барои сухангуй гуфтани он чй фикр дорад, чй гуна мурочиатро чй гуна кабул мекунад, мушкил ё осон аст), мархилахои гуногуни эчоди матнро инъикос мекунад, муносибати гуногуни сухангуро ба мухотаб ифода мекунад (дар бораи шиносоии наздик ё муносибати расмй сухбат мекунанд) [2.с.45].
Вокеан, вожахои дискурсй вохидхои навъи махсус мебошанд, ки хамбастагй ва якпорчагии матнро таъмин намуда, чараёни таъсири мутакобилаи гуянда ва шунавандаро инъикос мекунанд. Ин вохидхо раванди муоширатро назорат мекунанд, бахохои хакикй ва ахлокй, фарзияхо, акидахо баён мекунанд, изхороти мухталифи сухангу ё суханваронро бо хамдигар мувофик ва мукоиса мекунанд [4.с7].
Барои забоншиносй омузиши роххои пайдо шудан ва амал кардани дискурсивхо дар забон таваччухи илмй дорад. Дар илми забоншиносии муосир онхоро синфи вохидхои лугавии тагйирнаёбанда хисоб мекунанд, ки аз руи аломатхои умумии функсионалй муттахид шудаанд. Дискурсивхо ба маънои умум эътирофшуда надоранд, маънои онхо гайри объективй буда, омузиши онхо ба назар мерасад, ки танхо тавассути истифода имконпазир аст. Аксар вакт онхоро тарчума кардан душвор аст ё ба забонхои дигар аз сабаби набудани муодили дакик. Бисёре аз калимахои ин навъи дигар истифодахои гайрирасмй доранд.
— Шумо ин корро хуб кардед. — Шумо анцом дода шуд ин хуб'.
— Хуб, ман мехоуам ба хона равам. — Хуб, ман мехоуам ба хона равам.
Илова бар ин, ин вохидхо на танхо дар раванди сохтан ва дарки матн, балки дар раванди азхудкунии забон низ накши мухим мебозанд. Инчунин, вакте ки забон гум мешавад, хама чиз махз аз гум шудани ин тоифаи вожахо огоз мешавад, дар забонхои зери хатар карордошта, сухангуён нисбат ба калимахои дигар синфхои маъной онхоро комилан аз даст медиханд [5.с. 10-13].
Калимахои дискурси аз чихати сохт ва маъноашон гуногун буда, таркиби онхо низ бахснок аст. Ба синфхои лугавй-грамматикй таксим кардани калимахои гайримаънй — зарфхо, хиссачахо, пайвандакхо, пасвандхо имкон намедихад, ки калимахои дискурсивиро ба кадоме аз ин категорияхо нисбат дихем. Илова бар ин, чи дар лугатхои умумй ва чи дар лугатхои тахассусй дар таснифи грамматикии вожахои дискурсй ва корбурди онхо номувофики мушохида мешавад, як вожаро метавон хамчун зарф, хисса ё калимаи мукаддимавй муайян кард, бинобар ин воридшавии истилохи «дискурсивй» мебошад. Калимаи дискурсивй барои пешгирй кардани мушкили муайян кардани мансубияти онхо ба ягон кисми анъанавии нутк кумак мекунад [6. с . 293].
Дар холи хозир теъдоди тавсифхои вожахои алохидаи дискурсивй хеле зиёданд, вале бо вучуди таваччухи зиёди забоншиносии муосир ба вожахои дискурсй, дар омузиши ин вохидхо камбудихо чой доранд. Омузиши типологии ин калимахо хамчун синф яке аз самтхои таъхирнопазир ва серталаби тахлили дискурсивй дар замони хозира мебошад. Аксари тадкикот аз руи маводхои забонхои англисй, олмонй, русй, фаронсавй гузаронида шуданд. Омузиши вожахои дискурсивй дар забонхои шаркй, аз чумла, дар хитой, ба назари мо хам аз мавкеъхои алохидаи забоншиносй ва хам аз нуктаи назари назариявй хеле душвор, вале хеле умедбахш менамояд.
Таваччухи мухаккикони забоншинос ба вожахои функсионалй дар солхои 70-уми асри 20, ки дар забоншиносй гардиши коммуникатсионй-ташаккул ёфт, афзоиш ёфт. Ба андозаи бештар ин ба он калимахои ёридиханда (гайриахамиятнок) дахл дорад, ки муносибати байни чузъхои таркибии нуткро инъикос мекунанд, ки ин гуна калимахоро дискурссивй номиданд [7. с .1632].
То чое ки мо медонем, таърифи маъмули вожахои дискурсй вучуд надорад, дар адабиёт як катор таърифхоеро дидан мумкин аст, ки барои тавсифи ин падидаи забонй истифода
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "ЕпсИвББ Ь^М ш 8с1епсе"
мешаванд. Масалан, мухаккики рус М. В Каменский аз истилохи «мафхумхои дискурс» -синфи вохидхои лугавии тагйирнаёбанда, ки аз чихати сифатхои функсионалй ба хам мувофикат намекунанд, балки фазои ягонаи забониро ташкил медиханд, истифода мебарад [8. с. 108-119.].
Дар адабиёти хоричй бештар ба чунин мафхумхо ба мисли «мафхуми дискурс» вомехуранд. Х,ар чизе, ки бо ин истилохот номида мешавад, як хусусияти умумй дорад. Онхо байни кисмхои мубохиса, байни кисми асосй ва кисмати матне, ки онхо ворид мекунанд, робита баркарор мекунанд.
Ба мавзуи калимахои дискурсй чи дар забоншиносии ватанй ва чи дар забоншиносии хоричй тад;и;оти зиёде бахшида шудааст. Муносибати нисбатан нав ба омузиши ин падидаи забонй, ки дар он калимахои дискурсивй хамчун як синфи алохидаи вохидхои забонй баррасй шуданд, ки аз руи накши онхо дар мубохиса фарк мекунанд, дар солхои 70-ум ба вучуд омад, ки дар натичаи он омузиши вожахои дискурсивй имруз дар чахон аз чумла дар давлатхои аврупо ба яке аз самтхои маъмултарини тахлил ва лексикография табдил ёфтааст. То имруз микдори хеле зиёди тавсифи калимахои дискурсии забони русй чамъ оварда шуда, як катор тавсифи вожахои алохидаи дискурсй ва гуруххои онхо ба табъ расидаанд. Яке аз калонтарин лоихахои омузиши ин синфи вожахо дар забони русй таъсиси «Дастур ба вожахои дискурсии забони русй» мебошад, ки тахти тахрири А.Н. Баранова, В. Плунгян, Е.В. Рахилина нашр шудааст. Дар ин лоиха муаллифон дар назди худ вазифа гузоштаанд, ки вохидхои типи махсусро тавсиф кунанд, ки хамбастагии матнро таъмин намуда, раванди таъсири мутакобилаи гуянда ва шунавандаро бевосита инъикос намоянд [4. с .10]. Ин лугат кушишест барои тасниф кардани вожахои дискурсивии забони русй.
Дискурсхои ташкилкунанда вазифаи матнй (синтаксиси) -ро ичро мекунанд. Дар мачмуъ, вожахои дискурсй дарки мухокимаро бехтар намуда, дакик ва суръати дарки онро баланд мебардоранд. Ба гурухи алохидаи пайвандакхо чудо кардани гурухи муайяни калимахои забон барои мо хеле душвор аст.Калимахои дискурсивй метавонанд якчанд вазифахои гуногун ё якхела дошта бошанд, ки метавонанд дар матн ба таври гуногун ичро шаванд [5.с.12].
Баъзе мафхумхое, ки барои равшан кардани мафхуми калимахои дискурсивй ва фарк кардани онхо аз дигар вохидхои лексикии прагматикй, аз кабили хиссачахои дискурсивй пешниход шудаанд. Шояд аз хама мухимтарин истилохот, фарки байни калимахои дискурсивй ва хиссачахои дискурсй яке аз мафхумхои марказй дар чахорчуби тахлили гуфтугуй мебошад.
Намудхои калимахои дискурсивй ва истифодаи онхо дар муоширати шифохй барои назарияи дискурс, назарияи коммуникатсия ва илми криминалистй (кайфаршиносй) таваччух доранд. Ифодаи вожахои дискурсй метавонад аз таксимоти микдори истифодаи онхо дар дискурси мукаррарии нутк фарк кунад. Илова бар ин, маълумотхои пешакии тахкикотй (тахлили истифодаи вожахои дискурсй аз чониби суханварони мушаххас) ба мо имкон медиханд, ки дар бораи имкони истифодаи онхо хамчун аломатхои мушаххас сухан ронем. Гуфтугуи мушаххаси тахлилшуда дар шароити мушаххас сурат мегирад. Дар гуфтугухои телефонй шакли визуалии алока вучуд надорад. Намояндагии калимахои дискурсй дар метавонад аз таксимоти онхо дар нутки маъмулии гуфтугуй фарк кунад. Вожахои дискурсй дар ин навъи муошират (тибки тахлили нутки гуяндагон) метавонанд дар масъалаи мушаххассозии шахсият дар заминаи вижагихои нутк умда шаванд.
«Забони чавонй» як падидаи мураккаби ичтимой-лингвистй, як навъ мафхуми фархангист, ки андешахои муайянро дар бораи синну сол ва хусусиятхои рафтори нутки чавононро хамчун чузъи чомеаи муосир дар бар мегирад. Тахлили хамачонибаи «забони чавонон» як мушкили байнисохавй буда, мониторинги тафрикаро дар пахлухои гуногун такозо мекунад. Дар истилохоти забоншиносй ин зерсистемаи лексикй ва фразеологии номинатсияхо ва ифодахои мушаххасе мебошад, инчунин баъзе равияхои фонетикй ва афзалиятхои грамматикии нутки чавонон хисобида мешаванд. [9.с.121].
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Тадкикотчиён кайд мекунанд, ки зарурати омухтани ифодахои устувори нутки гуфтугуй вакте ба амал меоянд, ки донистани чунин вохидхои забон ва азхуд намудани гуфтори тасодуфй, имкон дихад то малака ва муошират такмил дода шаванд. Суханронии муосири гуфтугуй, хусусиятхои зинда, нутки бетайёрй дар тадкикоти олимон мавкеи мухимро ишгол мекунад. Ин махсусан барои раванди таълими нутки шифохй мухим аст, ки дар он танхо забони хаттй кифоя нест.
Яке аз вижагихои барчастаи лингво-стилистии (забоншиносии услубй) нутки чавонон ин хамин истифодаи вожахои ба истилох дискурсивй - вохидхои забонй, ки бевосита ба фаъолияти дискурс алокаманд ба шумор мераванд, мебошад. Ба шарофати ин вожахо нутк шакли мантикй ва эхсосотй мегирад ва сухангу барои ифодаи як катор маънохои баходихй мегирад. Инчунин дар маколаи мо меъёрхои зерини таъкиди вожахои дискурсй чой дода шудаанд:
-мавчуд набудани мафхуми умумии эътирофшуда;
-мукаррар намудани робитаи ду ё зиёда чузъи мубохиса (инъикоси раванди таъсири мутакобилаи суханвар) ва шунаванда;
-ифодаи арзёбии ахлокй, муносибатхои эмотсионалй, муносибатхои мантикй, мукоисаи изхороти гуногун ва гайра.
Дар натичаи баъзе мушохидахо мо дар нутки чавонон маъмултарин вожахои дискурсиро муайян кардем. Дар ин чо, ба маънои, аслан, дар вокеъ, ба таври умум, ба хар рох, хуб, одил, хулоса, шахсан, бевосита, чизе, монанди ва гайра калимахое мебошанд, ки дар миёни чавонон серистеъмоланд. [10.с.27-32]. Истифодаи ин вохидхо одат шуда, ба услуби инфиродии гуфтор, як навъ зухуроти вижагихои тафаккур табдил меёбад. Инро бо он шарх медихад, ки дар нутки шифохй нокомии стихиявй аксаран дар натичаи пораи баёнияе, ки ба накшаи аввала мувофик нест, ба вучуд меояд ва нотик барои ислох кардани он вожахои дискурсиро истифода мебарад. Дар нутки чавонон бо майли хоси худ ба зуд-зуд иваз кардани мавзуи сухбат, бо алокаи сусти матни нишонахои дискурсй накши махсус бозида, макоми калимаи дискурсиро (паразитиро) касб мекунанд. ХУЛОСА
Х,амин тарик, истифодаи истилохи «калимаи дискурсивй», инчунин таксимоти минбаъдаи яке аз синфхо - калимахои дискурсивй бо семантикаи (маънои калимаи алохида) модалй (ифодаи мазмуни нутк ба вокеият) имкон медихад, ки баъзе камбудихои истилохотро хамвор созем ва равишхои гуногунро барои муайян кардани кисми суханронии чунин вохидхо чоннок кунем.
Хусусиятхои ин гуна калимахои ноаён, вале заруриро ба дарачаи хуби назариявй баён карда тавонистан вазифаи хеле мухим аст, ки албатта, хануз пурра хал нашудааст. Шояд вожахои дискурсй пояи охирини грамматика бошанд ва агар он ба мо таслим шавад, мо бешубха гуфта метавонем, ки мо хама грамматикаро медонем. Накши вожахои дискурсивй аз он иборат аст, ки онхо дар фазои мубохиса накши фаъоли дарки матнро ичро мекунанд, ки ба сухангу (нависанда) имкон медихад, ки тобишхои гуногуни модалиро (ифодаи мазмуни нутк ба вокеият) баён кунад. Азбаски дар байни воситахои лексикию грамматикй дар интиколи тобишхои маъно хиссачахое, ки маънохои гуногунро ифода намуда, нуткро ифоданоктар, аз чихати маъно сермазмун мегардонанд, накши махсус мебозанд. Инчунин калимахои мукаддимавиро метавон ба калимахои мубохисавй мансуб кард, ки тобишхои гуногуни муносибати гуяндаро ба хабари у ифода мекунанд. Умуман, ба назар мерасад, ки аз шарк ба гарб ва аз чануб ба шимол мизони корбурди вожахои мубохисавй - дискурсивй андаке кам хастанд.
АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА
1. Лядова Ю.В. К вопросу о статусе соединительных элементов в тексте / Ю. В. Лядова // Филологические науки в МГИМО: Сб. научных трудов/ МГИМО(У) МИД России; Отв. ред. Л.Г. Кашкуревич. - М. 2003
2. Плунгян В.А. Предисловие // Acta linguist ica petropolitana: труды Института лингвистических исследований. Т. 8: Исследования по теории грамматики. Ч. 2. Вып. 6: Типология аспектуальных систем и категорий. СПб: Наука, 2012.
3. Азаматова Г.Б. К проблеме изучения дискурсивных слов // Вестник ВЭГУ. - 2013. -Серия 5. - Выпуск 67. - С. 183-186.
4. Баранов А.Н., Плунгян В.А., Рахилина Е.В. Путеводитель по дискурсивным словам русского языка / Рос. АН, Ин-т рус. яз.; [А. Н. Баранов и др.]. - М. : Помовский и партнеры, 1993. - 207 с.
5. Викторова Е.Ю. Дискурсивные слова: единство в многообразии // Изв. Саратовского университета Нов. сер. Сер. Филология. Журналистика. - 2014. - Т. 14. - Вып. 1.
6. Кобозева И. М., Захаров Л. М. Для чего нужен звучащий словарь дискурсивных слов русского языка // Компьютерная лингвистика и интеллектуальные технологии: Труды международного семинара Диалог 2004. М.: Наука, 2004. С. 292-297.
7. Мухтаруллина А. Р., Азаматова Г. Б. Дискурсивные слова (на примере бытового общения) // Вестник Башкирск. ун-та. 2012. №3(1).
8. Каменский, М. В. Дискурсные маркеры в свете когнитивно-дискурсивной парадигмы / М. В. Каменский // Acta Lingüistica. - 2013. - V. 7, № 2. - P. 108-119.
9. Шляхова С.С. Тень смысла в звуке: введение в русскую фоносемантику: учебное пособие / С. С. Шляхова; М-во образования Рос. Федерации, Пермс. гос. пед. ун-т. - Пермь: Перм. гос. пед. ун-т, 2003. - 217 с.
10. Викторова Е.Ю. Функционирование дискурсивных слов с диффузным значением / Е.Ю. Викторова // Вестник Томского государственного университета. 2014. № 383. С. 27-34.
