Научная статья на тему 'МЕВА-РЕЗАВОР ЭКИНЛАР ВА УЗУМ ГЕНЕТИК РЕСУРСЛАРИНИ САҚЛАШ ВА УЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ'

МЕВА-РЕЗАВОР ЭКИНЛАР ВА УЗУМ ГЕНЕТИК РЕСУРСЛАРИНИ САҚЛАШ ВА УЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

105
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мева-резавор экинлар ва узум / маданий ўсимликлар ва уларнинг ѐввойи аждодлари / генофонд / ареал / сақлаш / ҳосилдорлик / озиқ-овқат ҳавфсизлиги / қимматли манба / селекция / самарали ва оқилона фойдаланиш / fruit-berry crops and grape / cultivated plants and their wild relatives / genepool / areal / conservation / yield / food security / valuable source / effective and rational use

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Сафар Менгликулович Аликулов, Илхом Ўктамович Оққузиев, Хасан Чутбаевич Буриев, Файзулла Хабибуллаевич Абдуллаев

Мақолада мева-резавор экинлар ва узум генетик ресурслари генофондини сақлаш ва улардан самарали ва оқилона фойдаланиш соҳасида мавжуд муаммалар, республикамизда ва дунѐда олиб борилаѐтган амалий-ташкилий ишларнинг таҳлилий маълумотлари келтирилади. Ҳозирги кунда мевa-резавор экинлари ва узум мaнбaлaрининг рoли тoбoрa ўсиб бoрмoқдa вa бу улaрдaн фoйдaлaниш, хозирги вa келaжaк aвлoдлaр учун сaқлaшгa кaттa тaлaблaрни қўяди. Шу нуқтaи нaзaрдaн, селекция учун жудa муҳим бўлгaн мaдaний мевали ўсимликлaр ва уларнинг ѐввoйи аждодлaрини сaқлaш вa улaрдaн oқилoнa ва самарали фoйдaлaниш жудa муҳим ахамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Сафар Менгликулович Аликулов, Илхом Ўктамович Оққузиев, Хасан Чутбаевич Буриев, Файзулла Хабибуллаевич Абдуллаев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article presents analytical data on the existing problems in the field of conservation of genetic resources of fruit and berry crops and grapes and their effective and rational use, as well as practical and organizational work carried out in our republic and in the world. Currently, the role of genetic resources fruit and berry crops and grape is increasing, which places high demands on their use and conservation for current and future generations. In this regard, the conservation of cultivated fruit plants and their wild relatives, which are of great importance for breeding, their rational and efficient use is of great importance.

Текст научной работы на тему «МЕВА-РЕЗАВОР ЭКИНЛАР ВА УЗУМ ГЕНЕТИК РЕСУРСЛАРИНИ САҚЛАШ ВА УЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ»

МЕВА-РЕЗАВОР ЭКИНЛАР ВА УЗУМ ГЕНЕТИК РЕСУРСЛАРИНИ САЦЛАШ ВА УЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ

Сафар Менгликулович Аликулов

Усимликлар генетик ресурслари илмий-тадкикот институти, к/х.ф.д., к.и.х.

safaruzripi@mail .uz

Илхом Уктамович Оккузиев

Усимликлар генетик ресурслари илмий-тадкикрт институти, к/х.ф.ф.д.

Хасан Чутбаевич Буриев

Тошкент Давлат Аграр Университети, б.ф.д., проф.

Файзулла Хабибуллаевич Абдуллаев

Усимликлар генетик ресурслари илмий-тадкикот институти, к/х.ф.н., к.и.х.

f abdullaev@yahoo.com

АННОТАЦИЯ

Маколада мева-резавор экинлар ва узум генетик ресурслари генофондини саклаш ва улардан самарали ва окилона фойдаланиш сохасида мавжуд муаммалар, республикамизда ва дунёда олиб борилаётган амалий-ташкилий ишларнинг тахлилий маълумотлари келтирилади. Х,озирги кунда мева-резавор экинлари ва узум манбаларининг роли тобора усиб бормокда ва бу улардан фойдаланиш, хозирги ва келажак авлодлар учун саклашга катта талабларни куяди. Шу нуктаи назардан, селекция учун жуда мухим булган маданий мевали усимликлар ва уларнинг ёввойи аждодларини саклаш ва улардан окилона ва самарали фойдаланиш жуда мухим ахамият касб этади.

Калит сузлар: мева-резавор экинлар ва узум, маданий усимликлар ва уларнинг ёввойи аждодлари, генофонд, ареал, саклаш, хосилдорлик, озик-овкат хавфсизлиги, кимматли манба, селекция, самарали ва окилона фойдаланиш.

ABSTRACT

The article presents analytical data on the existing problems in the field of conservation of genetic resources of fruit and berry crops and grapes and their effective and rational use, as well as practical and organizational work carried out in our republic and in the world. Currently, the role of genetic resources fruit and berry crops and grape is

November, 2022

60

increasing, which places high demands on their use and conservation for current and future generations. In this regard, the conservation of cultivated fruit plants and their wild relatives, which are of great importance for breeding, their rational and efficient use is of great importance.

Keywords: fruit-berry crops and grape, cultivated plants and their wild relatives, genepool, areal, conservation, yield, food security, valuable source, effective and rational use.

КИРИШ

Мева-резавор экинлар ва узум генетик ресурсларини саклаш ва улардан самарали фойдаланиш сохаси дунё хамжамиятининг харакатларига карамай, ушбу муаммо долзарблигича колмокда. Агар утган асрларда Ер юзида усимликлар турларининг 30 фоизи йуколган булса, мутахассисларнинг фикрига кура, XXI асрнинг урталарига келиб (самарали чоралар курилмаса), бу курсаткич 60 фоизга етиши мумкин. Хдтто дунёнинг энг бой ва энг ривожланган мамлакатларида хам кимматбахо ва йук булиб кетиш хавфи остида булган усимликлар химоя килинадиган худудлар улуши 10 фоиздан ошмайди (уртача дунё даражаси тахминан 3 фоиз). Долган худудларда (90% ёки ундан куп) усимликларни саклаш имконияти булмайди [1].

Усимлик турларининг йуколиши нафакат сайёрамизнинг усимлик дунёсининг ёмонлашишига, балки унинг энг кимматли генофондининг кайтариб булмайдиган даражада йуколишига олиб келиши хам алохида ташвиш тугдиради. Хусусан, факат Узбекистонда ноёб ва йуколиб кетиш хавфи остида колган юзлаб турдаги усимликлар мавжуд. Шу билан бирга, ушбу турларнинг хар бири ноёб ва бебахо булиб, унинг йуколиши кейинги авлодларини аввалгиларига ухшаш биохилмахилликка эга булиш хукукидан махрум килади.

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Айтиш жоизки, турларнинг йуколиб бориши ва уларнинг яшаш жойларининг замонавий жараёни асосан инсон фаолияти билан богликлигини хисобга олсак, факатгина инсон ва умуман, жамият биологик хилмахилликни саклашга жавоб бериши керак. Куплаб мамлакатларда (АЦШ, Канада, Марказий Европа мамлакатлари ва бошцалар) утказилган суровларга кура, одамлар табиий комплексни (флора ва фауна, ландшафтлар, куллар, дарёлар ва у.к.) саклаш учун барча бошка дастурларни (уатто уарбий ва фазовий) афзал куришади. А^Ш ахолиси мамлакатда ушбу мажмуани уз тарихидаги энг яхши гоя сифатида саклайдиган

November, 2022

61

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

миллий боглар яратилишини бахолайдилар. Купгина давлатлар уз худудларида топилган кимматли ёввойи усимликлар ва хайвонлар турларини «махаллий халклар» билан тенглаштирадилар ва уларга бошкача муносабатда буладилар. Бундан ташкари, куплаб маданий усимликлар ва хайвонларнинг аждодларига хайкаллар урнатилганлигини куришимиз мумкин.

Муаммонинг ижтимоий ахамиятини инобатга олган холда, А^Ш, Канада, Марказий Европа ва бошкалар, сунгги ун йилликларда атроф-мухитни ва табиий биохилма-хилликни саклаш учун харбийлар билан таккосланадиган бюджетларни ажратдилар ва бу борада ажойиб натижаларга эришдилар. Нисбатан киска вакт ичида (20-25 йил) дарёлар ва куллар, усимлик ва хайвонот дунёси тозаланади, янги ноёб курикланадиган худудлар барпо этилади, бу ерда миллионлаб ташриф буюрувчилар бу ишнинг самарадорлигини ва унга ажратилган маблагларни куришлари мумкин.

Купгина мамлакатларда ун минглаб ва юз минглаб генотипларга эга миллий генетик банкларнинг ташкил этилиши усимлик ва хайвонларнинг ёввойи ва маданий турлари, шунингдек, Ер юзидаги бошка биологик организмларнинг генофондини саклаб колиш учун бебаходир. Ушбу генетик банкларнинг киймати хар йили ошиб бормокда.

Маданий усимликлар ва уларнинг аждодлари булган ва агробиологик хилмахиллик гурухига кирувчи ёввойи усимликлар алохида кизикиш уйготади. Уларда энг мухим захира мавжуд булиб, бу миллий ва глобал даражада озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш учун мухимдир. Замонавий Узбекистонда ушбу гурух усимликларининг энг мухим вакиллари ёввойи шаклда усадиган мевали экинлар турлари: мамлакат жанубида ва жануби-шаркида ёввойи мевали урмонларни ташкил этувчи олма (Malus sp.), оддий урик (Armeniaca vulgaris) ва бошкаларни ташкил этади. ^атор мамлакатларнинг етакчи олимлари томонидан олиб борилган тадкикотлар натижаларига кура, мевали экинларнинг дунёда етиштириладиган куплаб махаллий нав ва шакллари билан генетик алокаси урнатилган. Бу мевали экинларнинг куплаб навлари ворислари эканликларини тахмин килишга асос беради. Мамлакатимиз хукумати томонидан ушбу ноёб ёввойи мевали урмонларни саклаш чораларини курмокда: конунчилик, бошкарув ва молиявий механизмлар такомиллаштирилмокда, янги алохида курикланадиган худудлар ташкил этилмокда.

Дунёда усадиган ёввойи мевали усимликларнинг табиий урмонлари, уларнинг микёси, ноёблиги, ирсий

имкониятлари, илмий ва амалий ахамияти жихатидан энг

November, 2022

ноёб усимликлар жамоалари каторига киради. Ерда инсон пайдо булганидан то хозирги кунга кадар, усимликлар дунёси инсон хаётида доимо хал килувчи рол уйнаган. Дастлаб, мева-резавор экинлар ва узум одамлар учун усимликларнинг ягона озик-овкат манбаи эди ва хозирги кунгача бирламчи кишлок хужалиги генетик учоклари пайдо булиши билан- усимликлар маданийлаштиришда генетик материал манбалари хисобланади. Инсоният ривожланишининг куп асрлик тарихи давомида ёввойи усимликлардан фойдаланиш дунёнинг куплаб мамлакатлари ахолисининг озик-овкат таъминоти тубдан яхшиланишига олиб келганлиги хакида куплаб мисолларни келтириш мумкин. Мева-резавор экинлар ва узум ноёб озик-овкат махсулотларидир, чунки усимликларнинг купгина вегетатив органларидан фаркли уларок, улар инсон ёки хайвонларни истеъмол учун мулжалланган булиб, улар биологик филтрдан утиб, турли биологик фаол моддаларнинг мувозанатли таркибини уз ичига олади.

Мева-резавор экинлар ва узум дунёнинг аксарият мамлакатларида катта иктисодий ахамиятга эга булиб, куйидаги гурухларга булинади:

• уругли мевали экинлар (олма, нок, беуи ва бошцалар);

• данак мевали экинлар (шафтоли, олхури, урик, гилос, олча ва бошцалар);

• резавор экинлар (цулупнай, смородина, маймунжон ва бошцалар);

• субтропик мевали экинлар (цитрус меали экинлар, анжир, анор, хурмо ва бошцалар);

• узум;

• тропик мевали экинлар (банан, манго, ананас, папайя ва бошцалар);

• ёнгок мевали экинлар (бодом, ёнгоц, писта, фундук ва бошцалар).

Умуман олганда, тахминан 30-40 турдаги мевали усимликлар иктисодий

ахамиятга эга хисобланади [2]. Цулупнай (Fragaria х ananassa), цитрус мевалари, банан (Musa sp.) ва олма дарахтлари каби экинлар ФАО томонидан усимликларнинг генетик манбалари тугрисидаги халкаро келишувнинг куп томонлама тизими камраб олинадиган экинлар руйхатига киритилган, бу уларнинг инсониятнинг озик-овкат хавфсизлигини таъминлашдаги ахамияти тан олинганлигидан далолат беради.

Дунёда хар йили 300 миллион тоннадан ортик мева-резавор экинлар ва узумнинг мевалари йигиб олинади. Маълумотларга кура, сунги ун йилликда ушбу экинлардан мева етиштириш 1,5 мартадан ошди ва бу тенденция баркарор сакланиб колмокда. Дунё меваларининг куп кисми цитрус мевалари ва бананлардан хар йили 65,0-70,0 млн. т, узумдан (Vitis sylvestris) 55,0-60,0 млн. т, олмадан (Malus domestica)

November, 2022

63

35,0-40,0 млн. т ва мангодан (Mangifera indica) 15,0 млн. т йигиб олинади. Ушбу экинлар дунёдаги мева ва резавор мевали усимликларнинг 2/3 кисмини ташкил килади. Нок (Pyrus communis), шафтоли (Prunus pérsica) ва ананас (Ananas sp.) кучатлари хар йили 8,0-10,0 млн. т мева, хар бири 5,0-7,0 млн. т урик (Armeniaca vulgaris), хар бири 3,0-4,0 млн. т папайя (Carica papaya), хар бири 2,0-2,5 млн. т кулупнай (Fragaria х ananassa) ва 0,5-1,0 млн. т- бошка мевали экинларни ташкил этади.

Меваларнинг энг куп микдори Осиё мамлакатларининг улушларига тугри келади. Бу борада Европа мамлакатларининг улуши катта (23%). Дунёда мевали экинларинин хосил улушини деярли учдан бир кисми Америка мамлакатларига тугри келади (Жанубий Америка мамлакатлари эса царийб 17%, Шимолий ва Марказий Америка эса 15%ни ташкил цилади). Бу борада Африка мамлакатлари (12%дан ортиц) ва жуда кичик- Австралия, Янги Зеландия ва Океания (1,5%дан кам) давлатлари унчалик катта ахамиятга эга эмас. Йигиштириладиган меваларнинг карийб 5% МДХ, мамлакатларига тугри келади [2].

Шундай килиб, хозирда мева-резавор экинлари ва узум манбаларининг роли тобора усиб бормокда ва бу улардан фойдаланиш ва келажак авлодлар учун саклашга катта талабларни куяди. Шу нуктаи назардан, селекция учун жуда мухим булган маданий мевали усимликлар ва уларнинг ёввойи аждодларини саклаш ва улардан окилона ва самарали фойдаланиш жуда мухим ахамият касб этади, чунки селекционерларнинг яхшиланган навларни, шу жумладан мева-резавор экинлар ва узум навларини яратишдаги муваффакияти ёввойи усадиган шакллардан керакли манбаа материалларини кенг танлаш имкониятига асосланади. Хусусан, экинларнинг янги авлоди булган ёввойи олма дарахтлари «Голден Делишес» олма навларини маданийлаштириш оркали киска вакт ичида (25 йил давомида) дунё олма ишлаб чикаришини икки баробардан купрок купайтиришга ва йилига 50,0-55,0 тоннагача етиштиришга эришилди.

ХХ аср охирида баъзи бир мевали экинларни маданийлаштириш натижасида уларни етиштириш сиёсат даражасига кутарилди. Бунга мисол килиб киви сифатида танилган актинидияни (Actinidia delichosa) олиш мумкин.

Бугунги кунда карийб 76 минг гектардан ортик майдонда етиштирилмокда, унинг ялпи хосили 1,7 млн. тоннадан ортик. Сунгги беш йилда унинг майдони икки баробар, айрим янги дунё мамлакатларида эса хатто 4-5 марта ортган. Шундай булсада, унга булган талаб етиштирилаётган хажмдан юкоридир.

November, 2022

64

Хдтто ушбу мевани етиштириш хажми ахоли жон бошига Янги Зеландия ва Италияда- 3,5-3,9 кг, Болгария- 211,0 г, Япония- 147,0 г, Франция ва АКЩ- 98,0 граммдан ортмаяпти [3]. Шу боис ушбу мевали усимликнинг юккори хосилдор, узини-узи чанглай олувчи навларини яратиш, кучатларини етиштиришнинг самарали усулларини тадкик килиш ва етиштириш агротехнологияларини такомиллаштириш долзарб вазифалардан бири хисобланмокда.

Маълумки, XX асрнинг бошларида киви (Actinidia deliciosa) Хитой флорасининг ёввойи усимлиги эди. Кивини ёввойи турларидан селекция ишларини олиб бориб, маданийлаштиришда утган асрнинг 70-йилларида Янги Зеландияда кенг ривожланди ва XX асрнинг охирида у йиллик ишлаб чикариш 1 миллиондан ортик булган Европа, Жанубий Америка, Хитой ва бошка мамлакатлардаги энг мухим мева экинига айланди, яъни у анъанавий экинлар-малина (Rubus sp.), смородина (Ribes sp.) етиштиришдан устун булиб, кулупнай (Fragaria х ananassa) ва урик (Armeniaca vulgaris) ишлаб чикаришга якинлашди [4]. Бир катор мамлакатларда (ЛЦШ, Kanada ea бoшцaлaр) ананас ва бошка тропик экинлар катта ахамиятга эга. Хрзирда хомашё саноати ишлаб чикариш ва ушбу экинларни кайта ишлаш саноати жадал ривожланишда давом этмокда [5].

Бирок, ёввойи мевали усимликларнинг жуда катта ахамиятига карамай, сунги ун йилликлар давомида уларнинг яшаш жойлари- ареаллари халокатли кискариши, турларнинг таркибининг камайиши ва Ер юзида табиий мевали урмонларнинг таназзулга учраши кузатилмокда. Бу нафакат ёввойи мевали усимликлар генофондини, балки, урмон жамоаларининг ажралмас кисми булган куплаб усимлик турларининг йуколиш хавфини тугдиради. Сайёрамизнинг генетик ресурслари бойлиги барча жойда тез кирилиб кетиш хавфи остида булганлиги сабабли, маданий усимликларнинг ёввойи аждодларини саклаш халкаро муаммога айланиб бормокда. Буни англаган холда, дунёнинг куплаб мамлакатлари усимликларнинг генетик захираларини саклаш буйича миллий дастурларни ишлаб чикмокдалар ва бу ишларни уз мамлакатларининг энг мухим стратегик устуворликлари (озиц-овцйт ea экологик щвфсизлик daстурлaри ea бoшцaлaр) руйхатига киритмокдалар. Генетик ресурсларни саклаш буйича чора-тадбирларни амалга оширишда бу борада тупланган халкаро тажрибадан фойдаланиш мухим ахамиятга эга.

ХУЛОСА

Шуни хисобга олиб, жахон амалиётида биринчи марта дунёнинг куплаб мамлакатларида ёввойи мевали

November, 2022

65

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

усимликларнинг генофондини саклашнинг назарий ва амалий масалалари, шунингдек, табиий ёввойи мевали урмонларни тиклаш ва уларнинг ареалларини кенгайтириш усуллари буйича тажрибани умумлаштиришга харакат килинди. Тажрибани умумлаштириш асосида уни Узбекистон шароитида кенг куллаш учун аник таклифлар киритилишини лозим топдик.

REFERENCES

1. Буриев Х.Ч., Аликулов С.М. Узбекистонда генетик ресурсларни саклаш, самарали фойдаланиш ва бошкаришни ташкил этиш. // Т.: Фан зиёси, 2022.- 205

2. Витковский В.Л. Плодовые растения мира. // СПб.: Лань, 2003.- 591 с.

3. Айба Л.Я. Научное обоснование технологии производства плодов актинидии китайской (киви) в Абхазии. Автореф. дисс... док. с/х. наук.- Сухуми, 2005.- С. 4-9.

4. World Kiwifruit Review.- 1998. Belrose, Inc., Pulham, WA, 1998.

5. Раузин Е.Г. Роль дикоплодовых видов в развитии современного садоводства и имеющийся опыт сохранения их генофонда. // Проблемы сохранения горного агробиоразнообразия в Казахстане: Мат. межд. конф.- Алматы, 2007.

б.

November, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.