Научная статья на тему 'МИНЕРАЛ ВА МИКРО ЎҒИТЛАРНИНГ ТУПРОҚ ВА ЎСИМЛИК УНУМДОРЛИГИГА АГРОКИМЁВИЙ ТАЪСИРИ'

МИНЕРАЛ ВА МИКРО ЎҒИТЛАРНИНГ ТУПРОҚ ВА ЎСИМЛИК УНУМДОРЛИГИГА АГРОКИМЁВИЙ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
1007
81
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Минерал ўғитлар / тупроқ / ўсимлик. / Mineral fertilizers / soil / plant.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Чориев, Ўрмон Ўрозович

Мазкур тадқиқот жараёнида Минерал ўғитларниниг тупроқ ва ўсимлик учун зарур бўлган элементлари ва таркибида ўсимликлар учун зарур озиқ элементлари бўлган анорганик моддалар хусусида мулоҳаза юритилган. Барча Минерал ўғитлар агрономик рудалари кимё саноатида ишлаб чиқарилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AGROCHEMICAL INFLUENCE OF MINERAL AND MICRO FERTILIZERS ON SOIL AND PLANT FERTILITY

In the course of this research, consideration was given to the elements of mineral fertilizers necessary for soil and plants and the inorganic substances containing nutrients necessary for plants. All mineral fertilizers agronomic ores are produced in the chemical industry.

Текст научной работы на тему «МИНЕРАЛ ВА МИКРО ЎҒИТЛАРНИНГ ТУПРОҚ ВА ЎСИМЛИК УНУМДОРЛИГИГА АГРОКИМЁВИЙ ТАЪСИРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

МИНЕРАЛ ВА МИКРО УГИТЛАРНИНГ ТУПРОЦ ВА УСИМЛИК УНУМДОРЛИГИГА АГРОКИМЁВИЙ ТАЪСИРИ

Чориев Урмон Урозович

Мазкур тадцицот жараёнида Минерал узитларниниг тупроц ва усимлик учун зарур булган элементлари ва таркибида усимликлар учун зарур озиц элементлари булган анорганик моддалар хусусида мулоуаза юритилган. Барча Минерал угитлар агрономик рудалари кимё саноатида ишлаб чицарилади. Калит сузлар: Минерал угитлар, тупроц, усимлик.

В ходе этих исследований учитывались необходимые для почвы и растений элементы минеральных удобрений и неорганические вещества, содержащие необходимые растениям элементы питания. Все минеральные удобрения агрономического назначения производятся в химической промышленности.

Ключевые слова: Минеральные удобрения, почва, растение.

In the course of this research, consideration was given to the elements of mineral fertilizers necessary for soil and plants and the inorganic substances containing nutrients necessary for plants. All mineral fertilizers agronomic ores are produced in the chemical industry.

Keywords: Mineral fertilizers, soil, plant.

Сурхандарё вилоятининг Термиз туманида етиштирилган пахта толаси мисолида кузатиш дала методларидан фойдаланилди, шунинг натижасида аникланган тажриба майдони усимликлар, гуза толаси ва экинлар табиий тузлар,мас, натрийли селитра (чили селитраси), саноат чикиндилари хам ишлатилади. Тарихга назар ташласак минерал угитлар XIX асрдан таркала бошлаган. ХХ-аср урталаридан Минерал угитларни ишлаб чикариш ва куллаш таъсирида тез усди. Шунгача угит сифатида, асосан, гунг, кул ва бошка чикиндилар ишлатилган. Минерал угитлар тупрокка (унинг физик, кимёвий ва биологик хусусиятларига) кучли таъсир килувчи воситадир; улар тупрокни озик элементлари билан бойитади, тупрок эритмаси реакциясини узгартиради, микробиологик жараёнларга таъсир этади ва хоказо. Усимликлар, асосан, илдизи оркали озикланиши туфайли Минерал угитлар тупрокка солинганда

522

АННОТАЦИЯ

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

усимликларнинг усиши ва ривожланишига, бинобарин, далалар, утлокдарнинг умумий биологики махсулдорлигига фаол таъсир килади. Бизнинг илмий тажрибамизнинг тахлили шуни курсатдики минерал угитлар экин хосилини оширади, сифатини яхшилайди: пахта, каноп, зигир ва луб экинлари толасининг технологик хусусиятларини, канд лавлаги, узум таркибидаги канд, картошкадаги крахмал, дондаги оксил микдорини купайтиради. Минерал угитлар органик угитлар билан кушиб ишлатилса, янада яхши натижа беради. Агрономик максадларга кура, Минерал угитлар бевосита ва билвосита ишлатиладиган угитларга булинади. Бевосита ишлатиладиган угитлар таркибида усимликлар озикланиши учун зарур азот, фосфор, калий, шунингдек, магний, бор, рух, мис, молибден, марганец, олтингугурт каби элементлар булади. Бу гурухга кирадиган угитлар, асосан, бир озик элементли, мас, азотли, фосфорли ёки калийли ва комплекс, яъни аралаш ва мураккаб угитлардан иборат. Аралаш Минерал угитлар ёки хужаликнинг узида бир неча хил угитни аралаштириб, мураккаб угитлар тайёрланади. Билвосита ишлатиладиган Минерал угитлар (мас, охакли угитлар, гипс ва бошка) асосан, тупрокнинг агрокимёвий ва физиккимёвий хусусиятларини яхшилашда кулланилади. Минерал угитлар каттик, яъни кукунсимон, донадор хамда суюк — аммиакли сув, суюк аммиак, аммиакатлар холида ишлаб чикарилади.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Минерал угитларнинг самарадорлиги усимликнинг биологик хусусиятига, хар гектарга ерга солинадиган угит нормасига, органик угитлар билан кушиб ишлатилишига, кулланиладиган агротехника тадбирлари сифатига ва бошкага боглик.

Дала методидан фойдаланганда кишлок хужалиги экинларидан энг юкори хосил олиш учун тупрокка солинадиган минерал угитлар меъёрини тугри белгилашда тартибга амал килинди. Минерал угитлардан фойдаланишда мухим уринда туради ва бу меъёр угит таркибидаги соф таъсир этувчи озик моддаларнинг кг/га микдори билан белгиланади. Минерал угитлар усимликнинг биологик хусусиятлари, уларнинг озик моддаларга талаби, тупрокда усимлик узлаштирадиган элементлар микдори, ишлатиладиган угитларнинг хусусияти, усимликнинг нормал усиши ва ривожланиши учун зарур щароитларни хисобга олган холда кулланилиши керак. Минерал угитлар ерга кузда ёки эрта бахррда (асосий угитлаш), экиш вактида ва усув даврида (усимликларни озиклантириш) солинади. Минерал угитларни нотугри куллаш

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

биоценозга катта зарар келтириши, атроф мухитнинг ифлосланишига сабаб булиши мумкин. Минерал угитлар тупрокда хар хил узгаришларга учрайди, бу узгаришлар озик моддаларнинг эрувчанлигига, тупрокда харакатланиши ва усимликларга сингишига таъсир курсатади.

Минерал угитларнинг самарадорлиги жуда юкори. Х,исоб китобларга караганда, гуза 1 тона пахта хосили туплаш учун соф 30—70 кг азот, 10—20 кг фосфор, 30—60 кг калийни узлаштиши аникланди. Экинлар умумий хосилдорлигининг тахм. 50% угитларни куллаш, 25% нав афзалликлари ва 25% етиштириш технологияси оркали таъминланади. Тугри нисбатларда

Минерал угитлар хх-асрнинг 20-йилларидан кулланила бошлаган. 2001 йилда Узбекистонда 801 минг тонна (100% озик модда хисобида) Минерал угитлар ишлаб чикарилди ( Агрокимёвий харитаграмма, Азотли угитлар, Калийли угитлар, Микроугитлар, Фосфорли угитлар).

Азотли угитлардан масалан, аммиакли селитра тез таъсир килувчи угит хисобланади. Сувда тез эрийдива сугорилганда у тупрокка сакланиб колмайди, экин унинг 60-70%ини узлаштиришга улгуради холос, колган кисми эса сув билан ювилиб хавога учиб кетади. Шу сабабли тез-тез сугориладиган жойларда уларнинг йиллик меъёрларини хар бир сугоришда таксимлаб, булиб-булиб ишлатиш лозим. Аммоний сульфат эса, сувда кийин эрийди, усимлик томонидан секин узлаштирилади. 2-3 ой давомида таъсир этиб туриш хусусиятига эга. Шунинг учун ушбу угитни кумлок жойларда ,уз вактида угит бериш имкони булмайдиган майдонларда ишлатиш максадга мувофикдир. Сабаби, аммоний сульфат кийин эрувчанлиги туфайли тупрокда сакланиб колиб, узида намни ушлаб туради, усимликнинг чанкаб колишининг хам олдини олади.

Усимликнинг сульфат аммоний таркибидаги азотдан фойдаланиш даражаси юкори булади. Карбамид угити хам худди шундай,сувда кийин эриб, узок таъсир килиш кучига эга.

Фосфорли угитлар эса, тупрок структурасини яхшилашда анча юкори самарадорликка эга. Бу угитлардан муттасил фойдаланиш хеч кандай салбий холатни келтириб чикармайди. Балки тупрокка унинг захираси купайиб узлаштириш даражаси ортади. Шунинг учун режалаштирилаётган хосилни ортиги билан олиш учун фосфорли угитларнинг тупрок картограммаси асосида берилиши катта ахамиятга эгадир. Бундан ташкари,кишлок хужалигида калийли угитлар хам кенг кулланилади. Калийли угитлар усимликни бакувват килади экинни хосил элементлари тукилишининг олдини олади ёки уругнинг

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

тук булишини таъминлайди, хар хил касалликлар 1ки шира, трипс ва ургимчакканага карши чидамлилигини оширади.

Микроугитлар — таркибида усимликлар учун зарур микроэлементлар (бор, мис, кобальт, рух, молибден, марганец ва б.) булган угитлар. Микроугитлар асосий угитлар (азотли, фосфорли ва калийли) б-н бирга усимликларнинг со-глом усиши ва хосилдорликни таъминлашда мухим ахамиятга эга. Тупрокца усимликлар узлаштира оладиган микроэлементлар етишмаган холларда кулланилади. Булардан ташкари, таркибида бир неча микроэлементи булган полимикроугитлар хам ишлатилади. Бор, марганец, рух кушилган суперфосфатлар, нитрофоскалар, молибден ва бор кушилган фосфоркалийли угитлар, бор, мис, рух ва бошка микроэлементлар кушилган хар хил аралаш угитлар макро - ва микроэлементларнинг энг самарали аралашмаси хисобланади. Микроугитлар сугориладиган зоналарда экинларга кам микдорда: борли Микроугитлар гектарига 1 кг, молибденли Микроугитлар 0,5 — 1 кг, мисли Микроугитлар 1—2 кг, рухли Микроугитлар 2 кг, марганецли Микроугитлар 4—6 кг таъсир этувчи модда хисобида солинади. Мас, тупрокка борли угитлар солинганда 1 га ердаги канд лавлаги хосили 20— 40 ц, себарга ва беда уруги 0,5—1,0 ц, зигир уруги ва толаси 1—2 ц, беда пичани хосили 5—7ц; марганецли угитлар солинганда галла, сабзавот хамда резавор-мевали экинлар хосили 10% ошади.

Микроугитлар тупрокка экишдан олдин солиш, кушимча озикдантириш (микро-элементларнинг 0,1—0,05% эритмасини пуркаш), уругликка экишдан олдин ишлов бериш (уругликни уларнинг 0,02—0,05% эритмалари билан хуллаш) усулларида ишлатилади.

Аммиакли селитра - таркибида 34-34,5% нитрат ва аммиак формасидаги азот мавжуд. Бу угит донадор булиб, ок,кизгиш ва саргиш рангда булади. Гигроскопик, саклаш вактида муштланиб колади, сувда эрувчан. Шу сабабли уни хамма агротехника тадбирлари ва муддатларида ерга солиш мумкин (экишгача, экиш билан бир вактда ва экинларни озиклантириш махалида). Аммоний сульфат - таркибида 20,8-21,5% аммиак шаклидаги азот ва 24% олтингугурт мавжуд. Аммоний сульфат ташки куринишидан турли ранглардаги (аралашмаларига караб) майдаланган тузга ухшайди. У ок рангдан зангор ранггача булиши мумкин. Аммиакли селитрадан фарк килиб сувда секин эрийди, тупрокдан кам ювилиб кетади. Гигроскопиклиги кам, муштлашиб колмайди, сочилувчанлиги яхши.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Тез-тез сугориладиган кумлок жойларда яхши самара беради. Мочевина (карбамид) - таркибида 46 % амид формасидаги азот мавжуд булиб, концентрациялашган азотли угитдир. У ок рангда булиб, донадор холда ишлаб чикарилади, сувда секин эрийди. Гигроскопиклиги унчалик юкори эмас, чунки юкори температурада гигроскопиклиги пасайиб, саклаш вактида муштланиб колиши мумкин. Барча агротехника усуллари ва муддатларида ишлатиш мумкин.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни кайд килиш керакки азотли угитлар Сурхандарё вилоятининг юкори биогенли тупрок шароитида азотнинг турли формалари усимликнинг усиш даврида нитрификацияга жуда тез берилади. Шунинг учун агрономик самарадорлиги буйича уларнинг барчаси бир хил хисобланади.

Шу сабабли азотли угитлар булиб-булиб экишга кадар ва усимликнинг усиш даврида ишлатилади. Мочевина (карбамид) кузги галла экинларига гуллаш олдидан берилса, донда углевод микдори ошади ва экин хосилдорлиги янада купаяди. КАС - суюк самарали азотли угит булиб, нитрат, аммоний ва амид азотларидан ташкил топган. Барча кишлок хужалик усимликларига фойдали, асосий озиклантириш ва кушимча угитлашда самарали натижа беради. КАС (таркибида 28-32 фоиз азот бор) усимликларнинг азот билан узок вакт озикланишини таъминлайди. Таркибида эркин азот йуклиги сабабли, у тупрокка солинганда атмосферага бугланиб кетмайди, лекин аммоний шаклининг мавжудлиги, айникса, юкори харорат шароитларида ва солингандан сунг ёгингарчиликлар булмаганда, нам тупрок тортилишини талаб килади.

REFERENCES

1. Nurova, Z. A., Toshpo'Latov, T. L. A., Doniyorova, G. E., Bahodirjonov, T. L., & Qilichev, J. F. (2022). ORGANIZMNING ANTIGENLIK, BIOLOGIK, ALLERGIK OMILLARI VA ULARNING TA'SIR DARAJALARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(4), 654-657.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.