Научная статья на тему 'МЕТОД ИСТОРИОГРАФИИ АБД АЛЬ-ХАЙЙ ИБН АД-ЗАХХАК В ЗАЙН АЛ-АХБАР [УКРАШЕНИЕ ИЗВЕСТИЙ]'

МЕТОД ИСТОРИОГРАФИИ АБД АЛЬ-ХАЙЙ ИБН АД-ЗАХХАК В ЗАЙН АЛ-АХБАР [УКРАШЕНИЕ ИЗВЕСТИЙ] Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
76
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АБУ СА'ИД АБД АЛЬ-ХАЙЙ ИБН АД-ДАХХАК ГАРДИЗИ / ЗАЙН АЛ-АХБАР / ИСТОРИОГРАФИЯ / ГАЗНЕВИДЫ И ПЕРСИДСКО-ДАРИЙСКИЙ ЯЗЫК

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Одинаев Абдумавлон Назирович, Ахмад Шуайб Муслимьяр

Абу Са‘ид Абд аль-Хайй ибн ад-Заххак ибн Махмуд Гардизи, автор книги Зайн ал-ахбар [Украшение известий], является ценным источником на персидском языке историков пятого века нашей эры. В связи с этим его историографический подход, понимание и метод историографии заслуживают серьезного изучения и исследования, так как он был наследником культурного и литературного движения эпохи Саманидов, достигшего Газневидов. Гардизи придавая большое значение персидской историографии и истории халифов на ее краях, устанавливает стиль и подход в историографии, которые стоит рассмотреть. Помимо политической истории как доминирующей черты в традиционной историографии, Гардизи уделяет пристальное внимание культурной, социальной и экономической истории рассматриваемых наций и обществ, а его историография развивает историю в повествовательной форме. Точность, деликатность, детализация и реализм Гардизи привели его к тому, что он оставил замечательную информацию о литературном, лингвистическом и историческом наследии персидскоязычной цивилизации. Но объем его данных по политической, социальной, культурной, юридической истории иногда достигает точки, которая открывает значительные горизонты для современного исследователя истории. Конечно, Гардизи не придерживался критического подхода к истории.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHOD OF HISTORIOGRAPHY ABD AL-KHAI IBN AD-ZAHHAK TO ZAYN AL-AHBAR [JEWELERY]

Abu Sahid Abd al-Khayy ibn al-Zahkhak ibn Mahmoud Ghardisi, author of Zayn al-ahbar [Decoration of the News], is one of the Persian-speaking fifth-century historians of our era. In this regard, his historiographic approach, understanding and method of historiography deserve serious study and research; Because he was the heir to the cultural and literary movement of the Samanids that reached the Ghaznavids. Gardisi, attaching great importance to Persian historiography and the history of the caliphs at its edges, establishes a style and approach in historiography that are worth considering. In addition to political history as the dominant feature in traditional historiography, Gardisi pays close attention to the cultural, social and economic history of the nations and societies in question, and his historiography develops history in a narrative form. The accuracy, delicacy, detail and realism of Gardisi led him to leave remarkable information about the literary, linguistic and historical heritage of Persian-speaking civilization; But the volume of his data on political, social, cultural, legal, etc. History sometimes reaches a point that opens up significant horizons for the modern researcher of history. Of course, Gardisi did not take a critical approach to history.

Текст научной работы на тему «МЕТОД ИСТОРИОГРАФИИ АБД АЛЬ-ХАЙЙ ИБН АД-ЗАХХАК В ЗАЙН АЛ-АХБАР [УКРАШЕНИЕ ИЗВЕСТИЙ]»

РAВИШИ ТЛЪРИХНИГОРИИ ЛБДУЛXЛЙ ИБНИ ЗA^OKM rAP^IE3H

ДЛP «ЗAЙНУ-Л-AХБОP»

Одшнаев А. Н.

Донышго^ы daemmrn омузгорыы ToyumcmoH 6a homu С. Айнй Ахмады Шуъайб Мустмёр Донышкaдaы matmwMy map6mu myaccucau ma^cimamu ольш CaMüHazoH

1. Мущддпма

Тaъpиxнигopии xap кaвмy мил^тс caйpи тaxaввyлy идoмaи тaъpиxии oн кaвмy миллaтpo дap xyд дopaд. Аз ин py, мaнoбeи тaъpиxй х,ам aз мaнoбeи мaктyб вa х,ам Faйpимaктyб шoмили мaълyмoти биcëp МУХИМ дap бopaи бyнëди фи^ию фapxaнгии чoмeaxo дap acpxoи мyxтaлиф мeбoшaд. Бинoбap ин, «Тaъpиxи Гapдeзй» низ нишoндиx,ацдаи xaëra фикpию фapxaнгии Хypocoни бyзypг aCT, ки aз capчaшмax,ои тaъpиxнигopй вa тaъpиxнигapии мухимму мyътaбapи мo дap кдрнхри чaxopyм вa тнчуми бa шyмop мepaвaд. Дapвoкeъ, тaъpиxнигopии xypocoниëн бa зaбoни

acили фopcии дapй 6O вижaгиxoи мaxcycи oн, aз зaмoни coмoниxo вa 6O тaлxиcy тapчyмaи «Тaъpиxи Тaбapй» бa yнвoни «Тaъpиxи Бaлъaмй>» OFOЗ шуд. Сипac тaъpиxнигopии xypocoниxo дap axn^ Faзнaвиëн, ки вopиcи xaëra илмиву фapxaнгии coмoниxo бyдaнд. Бo эxтимoмy чиддияти бeштape xaмpox шуд, ки дap хукми nocyx бa ниëзxoи зaмoнa буд. Мyxимтapин ocop вa нaвиштaxoи тaъpиxнигopoнaи oн acp бa зaбoни ,napñ «Тaъpиx»-и Мaxмyд ибни BappoK acr, ки як тaъpиxи умумй буда, вoкeaxopo тo coли 409 x. к. (1019 м.) дap бap мeгиpaд. Сипac Абyлфaзли Бaйxaкï дap «Тaъpиxи Macbynï» вoкeaxopo aз xaмин coл, ки бa эxтимoли зид дap тaкмили тaъpиxи Ибни Bappoк бyдa, дyмбoл кapдaacт, aммo oн чи aз мaтн вa aдaбиëти нaвиштopии «Тaъpиxи Гapдeзй», acapи Абycaид Абдyлxaй ибни 3axxox бapмeoяд, мaвcyф мyocиp вa xaмacp 6o Абyлфaзли Бaйxaкï вa Абypaйxoни Бepyнй aз бyзypгoни дapбopи Faзнaвй бyдa вa тaaллyки xoтиpи фapoвoнe низ бa дaвpoни иктидopи Faзнaвиxo, бa виж^ acpи Мaxмyди Faзнaвй дoштaacт. Гapдeзй тo xan^^ зиëдe тaxти тaъcиpи ocopи oн ду aдиб, aндeшaмaнд вa мyappиxи мaъpyф кapop гиpифтa вa 6o бинишу paвиши xoc бa тaъpиxнигopй мyбoдиpaт вapзидaacт. Гapдeзй ^OOTOXH тaъpиx вa тaъpиxнигopии xypocoниëнpo бa зaбoни дapй дap г^уфтушни фapxaнгии дaвpoни coмoнй вa Faзнaвй coбит кapдaacт. Аз xaмин 4Hxa! aCT, ки китoби «Зaйн-yл-axбop»-и Гapдeзй aз apзишy эътибopи xocce бapxypдop aCT.

Аxaмият дoдaн бa зaбoн вa китoбaти фopcии дapй дap xaкикaт эxcocи ниëз бa эxëвy xифзи xyвияти xypocoнй вa зaбoни фopcии дapй буд, зepo зaбoн бa yнвoни биcтape, ки дap ду maEn: лaфз вa мaънo нaмyд тйдо мeкyнaд, фapxaнг вa xyвияти чoмeapo бa нaмoиm мeгyзopaд, ки дap apзиm дoдaн бa xyвиятy мoxият вa тaлom дap мoндaгop кapдaни вoкeиятxoи тaъpиxии o^ aз фaъoлиятxoи шуубй, дap бapoбapи ифтиxopи apaбй вa бapтapитaлaбии кaвми apaб, буд. Аз ин pycr, ки мyappиxoни xypocoнй aлoкaи maдид бa xифзи тaмaддyн вa дocтoнxoи acoтиpии xyд дoштaaнд; aммo 6o тaвaччyx бa axaммияти «Тaъpиxи Гapдeзй» (Зaйн-yл-axбop), ки гaнчинae aз ипилooти мyxимy мyътaбape дap бopaи xaëт вa тaмaддyни мapдyми Хypocoн дap дaвpaи Faзнaвиxo вa nern aз oн acx, ки то xaнyз 6a cypaти илмй вa мyxaккикoнa 6appacï нaшyдa вa бинишу paвиши тaъpиxнигopoнaи вaй 6a дypycтй мaвpиди naжyxиm кapop нaгиpифтaacx, ки мaкoлaи xoзиp, caбки тaъpиxнигopoнa, бинишу paвиши Гapдeзиpo 6a 6appacï гиpифтaacт.

2. Зшдагтомш Абдулхай u6hu Заххот Гардези

Абycaид Абдyлxaй ибни 3axxox ибни Мaxмyди Гapдeзй, мyaллифи «Зaйн-yл-axбop» aз мapдyми Гapдeз, maxpe дap ^нубу mapкии Кoбyл acx. Тaщо ду нycxa aз «Зaйн-yл-axбop»-и Гapдeзй бoкй мoндa, ки бидуни мyкaддимa acx вa xaмин мaвзyъ шyдa, ки дap бopaи мyaллиф вa mapxи XOли y иIтилoи чaндoнe дap дacx нaбomaд, aммo 6a нaзap мepacaд, ки Гapдeзй нoми китoби «Зaйн-yл-axбop»-po aз лaкaби cyлтoни Faзнaвй - Абдyppaшид ибни Мaxмyд ибни Сaбyктeгин (441-444 / 2 oктябp 971 - 30 aпpeли 1030) гиpифтaacx. Хдмчунин бoяд ëдoвap шуд, ки Абyлфaзли Бaйxaкй, an^6 вa мyappиxи мaшxyp вa xaмзaмoни Гapдeзй низ китoбe 6o yнвoни «Зинaт-yл-китoб» вa ë «3afc-yrc-китoб» дap фaнни иншo тaълиф нaмyдa вa нoми onpo aз лaкaби Абдyppaшид 6a мepoc гиpифтaacт. [11, c.187] 6o ин aвcoф «Тaъpиxи Гapдeзй» дap зaмoни caлтaнaти Абдyppaшид ибни Мaxмyд (10491053) тaълиф шyдa вa 6a якин зaмoни тaълифи китоб низ теш aз кaтли aмиp Абдyppaшид 6a дacxи ТyFpyл Fyra^ зинуфузи дapбopи Faзнaвй мaъpyф 6a 'TyFpyra кoфapнeъмaт" бyдaacx. Сoxиби «Зaйн-yл-axбop» дap aвчи иктидopи Faзнaвиëн мсзист вa 6o maxcияIxoи бyзypги дap6opи Faзнaвй вa xoca Абyлфaзли Бaйxaкй вa Абypaйxoни Бepyнй xampy нaшp дoштa вa 6a xycyc aз ocopи Бepyнй 6axpa бypдaaст [7, c. 510]. Бocypcpo низ a^na 6ap ин aCT, ки «Зaйн-yл-axбop» 6a Абдyppaшид xan^

шУ^ст [4, c. 8]. Aбдyдxaй ^бибй coли тaвaддyди Гapдeзиpo эxтимoлaн дap худуди 400 х. к. (1010 м.) мeдoнaд вa бaд-ин бoвap acт, ки Гapдeзй шoxиди бapхe aз вaкeaxoи acpи Maxмyди Faзнaвй бyдaacт [6, c. 19-20]. Дap rni^a мeтaвoн гуфт дap acpи фyтyxoти cyдтoн Maxмyд xaAa^ aRan 20 coлa бyдaacт. Гapдeзй фитши ТyFpyл дap ax^ cyлтoн Aблyppaшидpo дapк нaкapдa, зepo бapoи cyrnra дyoи «идoмyccyдIOнa>, ки xoлaти namacrarnpo мepacoнaд, нaвиштaacт. Бap ин acoc фaвти Гapдeзй кaмe ^бл aз 444 х. к. (1010 м.) яън coлe, ки фитнaи TyFpyn вa cyкyти Aбдyppaшид pyñ дoдa, бyдaacт [3, c. 73-74]; Aммo бa нaзapи MañcaHñ Гapдeзй, ки me aз дaбиpoни дуншяи дapбopи cyлтoн Maxмyд буд. Maйcaмй мeaфзoяд шoяд вaй 6o oн Гapдeзй, ки axny ливoи хaдифa Aлкoдиppo бapoи cyдтoн Macъyд oвapдa, ни^тс дoштa бoшaд [10, c. 95].

3. Мухтавои «Зайн-ул-ахбор»»-и Гардези

Гapдeзй !ap китoби хсш бa мaвзyъxoи гyнoгyнe пapдoхтa, вaдe тaмapкyзи acлии вaй дap тaъpихи Хypocoн бyдaacт. У ибтидo хyлoca бa тaъpихи Хypocoни бyзypг дap naB4 бaхш мeпapoзaд: 1. Пoдшoхии Taxypc то Тaхмocб (6o тaвaччyx бa ин ки бaхши нaхycтини китoб дap дacтpac нсот, ин к;иcмaт aз Тaxypc OFOЗ шyдaacт). 2. Силcилaи Кaëниëн aз Кaйкyбoд тo Дopo. 3. Maдикyттaвoиф, aз пoдшoxи Иcкaндap тo Apдaвoн 4. Сocoниëн, aз caдтaнaти Apдaшepи Бoбaкoн тo K^o!. 5. Aкocиpa, пoдшoxии Хycpaви Aнyшepвoн тo инкиpoзи Сocoниëн. Гapдeзй OTnac бoз xaм мyхтacapaн тaъpихи пaëмбap (c), хyлaфoи poшидин, Бaнй Умaйя вa Бaнй A66oc тo хaлифa an-KoM^po зикp мeкyнaд вa дapвoкeъ дap ин бaхш ишopoтe бa ин тaвopих кapдaacт. Гapдeзй 6o пoëн ëфтaни бaхшe aз тaъpихи иcлoм, pyйи aхбopи yмapoи Хypocoн мyтaмapкиз мeшaвaд вa aз ин киш^т 6a бaъд, мyappих ипидooти бeштapepo 6a xoнaнда мyнтaкид мeнaмoяд. Aз ин py, «Зaйн-yл-axбop» тapки6e aз ce нaмyнaи шaкли тaъpихнигopй иатамИ - хypocoнй, яън умумй, cyлoлaй вa мaxaлдй ë минтaкaвй acr. Aгapчи Maйcaмй тaнxo 6ap тapкиби тaъpихи cyлoлaй вa умумй дap «Зaйн-yл-axбop» тaъкид мeкyнaд [10, c. 109]. Бo OFOзшyдaни тaъpихи cyлoлaи Faзнaвй, вoкeaxo 6o aдoкae зи^ шyдaacт: «OFOз кapдeм 6a гyфтaни aхбopи Яминyддaвлa вa paxимaxyддo aлaйx 6ap тибки э^з вa ^-racop» [6, c. 379]. Xaмин иcpopи Гapдeзй 6ap хyлocaнaвиcй вa ana^ иpoaи ^уз^т, ca6a6 шyдa то paвиши тaъpихнигopии вaйpo хушк, 6epyxy бeэxcoc тaвcиф кapд [16, c. 5]. Гapдeзй xoдиcaxoи тaъpихиpo то 6a ca.дтaнaт pacидaни Aбyлфaтx Maвлyд ибни Macъyд идoмa мeдиxaд [6, c. 440]. Сипac 6o pmotfrxo, 6a бaëни тaвopих [тaк;вим]-и чaxopгoнa, aъëд вa caбaби oнxo, axвoлy aнcoб вa мaopифи хинджн мeпapoзaд. Бaхши acлии ин фacдxo «xocca aз китoбxoи Xo^a Aбypaйxoн Бepyнй acr» [11, c. 197]. Бa вижa aз ду китоб - «Оcop-yл-бoк;ия» вa «Тaxкик;и мидлaд-ид-X,инд» - pyнaвиcй шyдaaнд. Xaмчyнин 6apxe aз мaнoбeи acлии Гapдeзй aз oнxo иcтифoдa нaмyдa, 6a capoxa! зикp шyдaacт: китоби «Macoлик aл-мaмoлик» aз ocapxoи Aбyлкocим Убaйдyддox ибни Xypдoдбex, «Рубъ-уд-дуж» acapи Aбдyддox ибни Myкaффaъ, «Macoлик вa мaмoлик» acapи Aбyaбдyддox Myxaммaд ибни Ax^an, Ч,aйxoнй вa «Тaвзex-yд-дyнë». Шoяд «Руб^ул-душ» aз чyмдaи ocopи мaктyбecт, ки Гapдeзй aз иcIифoдa бypдaни инxo худ ишopa кapдaacт [xaмoн, c. 198-199]. Нукгаи мухим дap бopaи «Зaйн-yл-aхбop» pивoятxoи мapбyт 6a тaъpихи Faзнaвиëн aCT. Гapдeзй худ шoxиди вaкeaxo бyдa, дap OFOЗи pmotfra caдтaнaти Maxмyди Faзнaвй 6ap ин мacъaлa тaъкид зиëдe кapдaaст: «aммo ин ax6op бeштap aз oни вaй бyдaaст, ки 6a pyъядaйни хсш бидидeм.» [6, c. 532 вa 548]. Macъaдaи мухиммс, ки дap нигoxи нaxyстин 6a зсхни xoнaндaи «Зaйн-yл-axбop» мepacaд, aз xaмгyœxтaгй, тaнaввyи pивoëт вa тaлxиcи aмдии 6сш aз xaд aCT. Бa нaзapи Maйcaмй ин aз xaмгycexтaгиxo, бaëнгapи тaнxo як aмp xaстaнд вa oн мaшpyъиятбaxшии xaHpox 6o кaдoми cитоишoмeз дap бopaи Faзнaвиëн aCT. Зepo «Зaйн-yл-axбop» мaчмyae aз интикрли кyдpaтxoст, ки Faзнaвиëн пoëндиxaндaи ин зaнчиp xaстaнд [10, c. 96-109]. Arap ин aкидaи Maйcaмиpo бипaзиpeм, aндeшaвy aнгeзaи тaъpиxнигopoнaи Гapдeзй 6o Утбй крбили мукрига. aCT. Утбй низ тaъpиxи xempo 6o xaдaфи мampyъияrбaxшй 6a Сyдтонмaxмyд бapoи мyxoтaбoнe aз кдбл мyшaxxacшyдa, нигoштaaст. X^o пypcиши acorn дap бopaи Гapдeзй ин aCT: мyxoтибoни y чй кacoнe бyдaaнд? Сaвoлe, ки Maйcaмй бapoи oн чaндин нaзapияpo иpoa мeдиxaд. Бa aкидaи Maйcaмй, caбки coддaвy нacpи paвoни Гapдeзй дap «Зaйн-yл-axбop», ки xaдaфxoи oмyзишy тapбиятии вaйpo нишoн мeдиxaд. Aз ин py, шoяд «Зaйн-yл-axбop» бapoи тaълими дapбopиëн, ë бapoи тapFиби cyдтон Aблyppaшид то пaдapaш Maxмyд, дap шукух paкoбaт кyнaд вa шoяд xaм бapoи oмyзиши xyкyмaтдopй 6a шoxзoдaгoн нaвиmra myдaaст [xaмoн, c. 110]. Xap яте aз ин эxтимoдxo мeтaвoнaнд дypyст бoшaнд. Aммo дap ин мин нyктaxoe дap бopaи нacpи Гapдeзй фapoмyш шyдaaст: Истифoдaи Гapдeзй aз нacpи coдa лyзyмaн 6a мaънoи тapбияrй бyдaни oн нeст. Дapвoкeъ «Зaйн-yл-axбop» aввaдин мaтни тaъpиxнигopии мyстaкили фopcии дapист, ки бидуни шaк aдaбиëти фopcии дapй дap мapxaлaи нaxyсти ocop бeoлoиш xaстaнд вa бaъдaн тaйи гyзamrи зaмoн тaкaллyф (пeчидa вa coxтa бyдaни чумлахо) вopиди нacpи фopcй шуд. Myappиxи мyocиpи эpoнй xoнyм Тypкaмaни Озap, xaдaфи

дигapepo бapoи Гapдeзй ëдoвap шyдa вa бaд-ин бoвap aCT, ки мaвcyф 6a дyмбoли «эxëи xyвияти эpoнй» бyдaaст [13, c. 46]. Он чи aз naжyxишxoи мyocиp дap мaвpиди мaтни «Зaйн-yл-axбop» 6a дaст мeoяд, ин aCT ки бoяд «Зaйн-yл-axбop»-po яте aз бexтapин нaмyнaxoи инmoи фopcии дapии OFOЗи acpxoи миëнa дoнист [11, c. 200]. Чутнчи Зaбexyллox Сaфo дap ин мaвpид мeнaвиcaд: «Нacpи oн шдаву paвoн вa мyтaмoил 6a шeвaи нaвиcaндaгoни axn^ coмoнист вa aз мyxтacoти oн pиoяти ^ниби э^з вa зикpи pyycи xaвoдиc вa ичтишб aз тaтБилy aдaми вypyд дap ^уз^т aCT [8, c. 298].

4. Равuшу бшншии mubpuxHrnopuu Гардезй

Гapдeзй дap acpи эxëи зaбoни фopcии дapй 6o xynproxï 6a тaъpиxнигopй napдoxт вa тaвoнист миëни ду мaкyлaи aдaбиëтнигopй вa тaъpиxи тaъpиxнигopй фocилa бapкapop R^an,. «eam-yn-ax6op» як тaъpиxи умумй aCT, ки 6a тaъpиxи Хypocoни бyзypг вa киcмaтxoи mapкии oн мenapoзaд. Аммo дap киcмaти кaвмxo вa миллaтxoи дигap низ мyxтacapaн napдoxтaaст. Аз ин py, мeтaвoн Гapдeзиpo дap paъcи нexзaти тaъpиxнигopй 6a зaбoни фopcии дapй кaлaмдoд кapд. Зepo «Тaъpиxи Бaльaмй» 6a xap дapaчa, ки 6oman, 6a унюни aввaлин мyвappиxи фopcизaбoн мoxияти тapчyмapo дopaд. Аcapи Бaйxaкй вaчxи aдaбии nyppaнгтap дopaд вa тaълифи «Тaъpиxи O^crom» мymaxxac нсст, тaъpиxи Мaxмyди Bappoк aз миëнa paфтaaст вa Абypaйxoн тaнxo як acap 6a зaбoни фopcй дopaд [11, c. 194]. Рaвиши Гapдeзй, ки xeлe нaздик 6a paвиши Яъкубй вa гox дaкиктap вa мyфидrap вa 6a тapики гoxшyмopoнa 6a тaъpиx napдoxтaaст, ки нигapиши мyдopoчyëнa вa aдoлaттaлaбoнa 6a тaъpиx дoштaaст. Рaвиши чaмъoвapии итIилooти xyдpo бaëн дoштa вa бaйни мymoxидaxoи xyд вa oн чи aз киroбxoи дигapoн нaкл нaмyдa фapк мeгyзopaд.

Гapдeзй aз нacpи мypcaл вa caбки xypocoнй дap нигopиши тaъpиxй истифoдa нaмyдa вa мaфxyмxoи фaxимepo 6a xop гиpифтaaст. Зapoфaти вaй дap мyкoиca 6o Бaйxaкй ™po мepacoнaд, ки Гapдeзй мexoстa, бaйни тaъpиxнaвиcй вa aдaбиëти тaъpиxй фapк э^д кyнaд. Зepo coxтopи aдaбии acapи Бaйxaкй фaxимтap вa пyppaнгrap aз coxтopи «Тaъpиxи Гapдeзй» aCT вa xaмин мaвзyъ ^ж^и тaъpиxнигopoнaи Бaйxaкиpo 6ap4acra вa кoбили тaaммyл кaлaмдoд мeкyнaд. Гapдeзй мyappиxe мyrмaин бyдa, ки 6a ce meвa вoкeaxoи тaъpиxии xyдpo чaмъoвapй нaмyдaaст: 1. Шeвaи y 6o истифoдa aз мaнбaxoи тaъpиxй вa тaъpиxнигopиe, ки 6a иктиюи мaтлaб 6a oнxo иmopa нaмyдaaст. 2. Рaвиши aramy Ta^p^ï, ки мapбyти вaкoeи xaëra мyaллиф мeбomaд, ки 6a тapзи мyшикoфй гyзopиm кapдaaст. 3. Истифoдa aз мaнoбeи шифoxй вa pивoятxoeст, ки aз aфpoди мaвpиди итмишн шyнидaaст. Сaбки «Тaъpиxи Гapдeзй» ^либу кoбили тaaммyл aCT, ки 6a лиxoзи coxтopи тaъpиxй мyappиxи мyraaxxид 6a эxë вa naйвaстaгии мyлaффaxoи xyвияIи Хypocoнист, ки 6o мacъyлият 6a тaъpиxнигopй napдoxтaaст [5, c. 89]. Бa лиxoзи paвишй, га.бки coддa вa вoкeъгapoëнaepo дap гyзopиши тaъpиx 6a xop мeгиpaд вa aз мaнoбeъи xyд итrилoъ мeдиxaд. Бo ин xaмa aз ëд нaбapeм, ки Гapдeзй мyappиxeст, ки дap гyзaштae зиндaгoнй кapдa, ки дap мyкoиca 6o дaвpoни мyocиp дap acocи mapoиIи cyннaтй 6a тaъpиxнигopй napдoxтaaст. Мoxияти интикoдй нaдopaд. Аммo мyxим ин acr, ки ин нaвъи дид вa га.бки тaълифи oнxo 6a гyнaeст, ки тapики мyxтaлиф Taxranpo 6a pym мyxaккики имpyзa мeкymoяд [11, c. 217].

5. Рyйкаpдхoш u^murnoü

Бap xилoфи биcëpe aз мyappиxoн, Гapдeзй maxcecr, ки мaвpиди эxтимoми мyappиxoн вoкeъ нaшyдa вa дap бopaи maxcияти y cyxaни capex бaëн нaшyдaaст, aммo нигapишy бapдoшrи y 6a тaъpиx дap биcëpe aз мaвpидxo pox ëфт, ичтимoивy фapxaнгй дopaд. Тaвaччyx 6a икдoмxoи yмpoнй, иxтиpooт вa иктиmoфoт вa нaвoвapии noдшoxoни acoтиpй дopaд вa 6a axno^ cyлyк вa poбитaи мyraкoбилaи moxoн вa мapдyм иmopa мeкyнaд вa aз мaфoxим. Чун coxтaни тaнбyp, napвapиши aбpeшим, napвapиши зaнбypи acany гиpифтaни acan, э^ди шaxpxoи Мapв вa Kyxaндиз вa лaфзи Эpoнmaxp истифoдa нaмyдaaст. Аз 6ap^opm ^amm Нaвpyз 6a nocи лутфи Хyдo 6ap мapдyм to э^ди ocиëбcaнгe, xaфpи кoнxo вa мaoдин, ^rnxpo^ гaвxapxoи ШКУ вa 6oфтaни nopчaxoи paнгинpo ëд нaмyдaaст[6, c. 59]. Аз Ta^n^ чoмea 6a чaxop тaбaкaи acrä дap зaмoни Чaмmeд тaзaккyp дoдaaст. Бa тaвpи нaмyнa: «мapдyмoнpo 6a чaxop гypyx кapд вa aз ин чумга. як гypyx дoнoëн, дигap мyбopизoн вa лaшкapиëн вa ce дж^ дaбиpoн вa мутччишн вa чaxopyм бapзгapoн вa бoзapгoнoн вa пeшaвapoн» [xaмoн, c. 87 to 88]. Аммo бидуни pyйкapди интикoдй 6aд-oн иmopa кapдaaст. Бa бapдoшrи Гapдeзй xaнгoмe noдшoxoни neшдoдй вa Kaërâ 6o мapдyми Эpoн xaмнaвo мeшaвaнд, нaвъe фapaxмaндист. Рyйкapди и^тишии Гapдeзй 6a cyнaни ^a^tó дap вoкeъ зapиф вa 6o диккaт бaëн мemaвaд [xaмoн, c. 320]. Гу^зс 6a oдoб вa cyнaни miraron вa xoнaвoдaгй иmopoти дapxypи тaвaччyxe дopaд. У дap китоби мaзкyp 6o xaccocиятe, ки 6a xyлocaнaвиcй ниmoн мeдиxaд, aз шинoxти aквoл вa милaли гyнoгyн Foфил нaмeмoнaд. Нyктaи aвчи ин aмaли y дap бaëни мaнmaи тypкoн вa кaбoили эmoн вa aквoми map^ Авpyпoвy Чин acr. Гapдeзй дap axвoлy aнcoби тypкoн aз Ибни Хypдoдбex вa Ибни Мyкaффaъ истифoдa нaмyдa вa мeaфзoяд, ки тypкoн aз нaжoд чиниëн

xacraнд вa нух видoяrи Тypкиcтoнpo 6a mcaparn Ёфиc бaxшид. Aз oн 4oe, ки минraкaи 6eo6y aлaф aCT, oнpo Тypк нoмид. Гapдeзй тypкoнpo «тунукмуй вa тунукхуй» мyappифй мeкyнaд» [6, c. 546-547]. Xanx, киймoк, яFмoиëн, xиpxизиëн, тибиrиëн, 6apcaxo^ Fyзoн, бу^гак^н, xизpoн, бypдoc, билкop, идон^, читал вa тapкaшй aз чумга. aк;вoмe xaстaнд, ки Гapдeзй нoм мeбapaд. Xaлxиëн: Гapдeзй мeнaвиcaд Xanx мapдe aз бyзypгoни тypкoн буд, paиcи ин кaбидapo ябoFy мeнoмaнд «;a aз ин ^бита ябoFy Xanx aндap Тypкистoн кaбилaxo биcëp aCT>> [xaмoн, c. 548-549]. Ким^к: 6a нaзapи Гapдeзй acли тoифaи киймoк aз тoтopoн aCT вa киймoкиëн xaмa бaдxy, бaxил вa Fapибии дymмaн xaстaнд. Онэд Обapтиmpo мeпapaстaнд вa 6a oн caчдa мeкyнaнд гуй xyдoвaндгopи эшoн aCT. Xoнae нaдopaнд вa дap caxpoxo чoдapнишин xaстaнд. Xa^arâ дoм дopaнд, 6a чуз шyтyp, ки дap oн 4o тaдaф мeшaвaд. Он^ нaмaк нaдopaнд вa oнpo 6o пусти caмyp мyoвизa мeкyнaнд. Дap тoбистoн Fизoи эшoн шиpи ac6 aCT вa дap зaмистoн гушти дoмxoяшoнpo мexypaнд [xaмoн, c. 549-554]. Ишopaи Гapдeзй 6a тми TOTOpxo, мaбxacи мухим aCT, зepo чуз мaнoбeъи мyтaкaдл,имe мaxcyб мeшaвaд, ки дap бopaи ин aк;вoм cyxaн гyфтaaст. ЯFмoиëн: ин кaбидa дap миëнaи кaбoиди xanx вa киймoк зиндагй мeкyнaнд. «Ba эшoнpo мexтape бyвaд, мapдe бaд вa шapпapвap 6a нoми ЯFмo, мapдyми caxткyш вa дopoи чaxopпoëни фapoвoн xaстaнд вa мaxcyли acлии эшoн пусти caмypи чинй мapFyб acr» [xaмoн, c. 544]. Xиpxeзиëн: бyзypги эшoн aз мexтapoни caкдoбиëн буд. Ин кaбидa дap aз кaбoиди xaстaнд, ки тaxт фapмoнpoyии xзpoн ^pop дomraнд. Онoн capxaмy caфeдпyст буданд вa aз ин нoxия мушк вa aнвoъи пуст мeoвapдaнд. Mapдyмoни xaстaнд, ки 6apxe гoв мeпapaстaнд вa 6apxe дигap бoд вa xopпymr вa мoнaнди xиндиëн мypдaaгoнpo мecyзoнaнд, ки oнpo мoяи гокй вa тaxopaт мeдoнaнд [xaмoн, c. 555- 560]. FyíOK paиcи ин кaбoилpo ТaFyзFyзи xoкoн мсгуянд. Умуми orno caxpoнишин xaстaнд вa xarnwa вa xapгox дopaнд, «либocи мулуки эшoн дeбoи чинй вa xapиp бoшaд вa aз oн oммaи xapиp вa кapбoc» xaмaгй дopoи odra^o вa дoмaш,oи бaдaндe xaстaнд. Mapдoн кaмapбaндe 6a xaмpoxи aнвoъи xaнчap 6a кaмap мeбaндaнд [xaмoн, c. 567- 570]. Бучтокдан: aз Xopaзм 6a po^ Xaзap mc aз xaбдax pyз 6a бучтокдан мepaceм. Aз видoяти кипчoк дap ин чoйгox шyдaaнд вa дopoи мoл, cyтypoн вa гycфaндoн вa cидoxи фapoвoн xaстaнд. Бapoи ^ap aз ин нoxия бoяд xaтмaн aз ac6 истифoдa кapд, ки 6ace caъбyлyбyp aCT [xaмoн, c. 579]. Xaзapoн: видoяти Xaзap вaceъ aCT. Пoдmoxи эшoн Aдшoд мaлик нoм дopaд вa мaдики бyзypгpo Xaзapxoкoн гуянд. Шox, capxaнгoн вa бyзypгoни ин видoят яхудй xaстaнд; вaдe умуми oнxo 6a дини мoнaнди дини тypкoни гуз мeбoшaнд. Ду шaxp мухимми Xaзapoн СoзFaш вa Xaтлaъ нoм дopaнд вa дap ин шaxpxo aкaддияre aз мycyдмoнoн зиндaгй мeкyнaнд, ки дopoи xap нaвъ мaзoxиpи дини штом xaстaнд. Xaзapoн xap coл 6a вилoяти буч^кдан xaмдaвap мeшaвaнд вa aз oн 4o мoл вa бapдa 6a гaнимaт мeoвapaнд ««a aндap видoяти Xaзap киmrзopxo вa бyстoнxoи биcëp бoшaд вa нeъмaти фapoвoн бyвaд вa aнгyбини 6h±p бoшaд вa муми гак aз oнчo opaнл>> [xaмoн, c. 580- 582].

Бypдoc: aк;вoмe, ки дap миëнaи кaдaмpaви xзpoн вa блкopoн мeзистaнд вa тaxти фapмoнpaвoи мулук Xaзap xaстaнд. Бypдoc мapдyмoни шyчoъ ;a зeбo ;a caфeдпycтoaнд ;a 6a дин гизoн мeбoшaнд. Дap миëни эшoн cy^ ;a ornrn мaънo нaдopaд ;a xap rac, ки xaTOe кapд, aйнaн мyчoзoт мeшaвaд. Дyxтapoнaшoн чун 6a булут биpacaнд дap инrиxoби xaмcap oзoд xaстaнд ;a aз иroaти

пaдap бepyн мeoянд [xaмoн, c. 582-583]. Блшр ин кдвм 6a ду гypyx бpcyлo вocлк тaкcим мeшaвaнд, ки ama6 coxилнишин xacтaнд ;a мaъмyлaн 6o xзpoн paвoбиrи бoзapгoнй дopaнд. Гapдeзй 6o aндaкe шaк дини oнoнpo иcлoм мeдoнaд ;a мeaфзoяд, ки либocxo ;a гypистoнxoяшoн шaбexи мycyлмoнoн aCT. Дapoмaди acлии ин минraкa aз тapики мyбoдилaи нyк;pa, ки aз кaдaмpaви Сoмoнй 6a oнчo мyнraкид мсшуд, тaъмин мсшуд. Чун эшoн зap ;a cим нaдopaнд ;a ин блкopoн диpaмxopo 6a ;apcxo ;a c^ioi^ мeфypyшaнд [xaмoн, c. 585-586]. Гapдeзй дap мyappифии Чин oнpo кишвapи вaceъ вacф мeнaмoяд. Bañ мeнaвиcaд чиниxo мapдyмoнe xacтaнд 6o бини^и пaxн ;a либocxoи фoxиp aз чинш xapиp 6o «oстинxoи фapox ;a дoмaщoи дapoз», ки xairo бaндaгoн ;a дapвeшoн xaм xapиp мeпyшaнд. Кyчaxo дap Чин ca^^op aCT ;a xoнaxoяшoнpo 6a aнвoъи мyчaccaмaxo тaзйин мeкyнaнд [xaмoн, c. 573]. Дap идoмaи Гapдeзй aз aк;вoми «oн c^ Чин» cyxaн гуяд, 6a нaзap мepacaд худ дap бopaи ин pивoят итмишн юзим нaдopaд ;a чyмдaaш 6o «чунин гуянд...» oгoз кyнaд ;a xaм чунин бapъaкc иттидooти чyFpoфиëии дакищ ки дap бopaи зистгохи тypкoн ;a xизpoн 6a даст мeдиxaд дap мaвpиди ин aк;вoм фaкaт ибopaти мyбxaми «oн c^ Чиш-po 6a кop мибpд. Гapдeзй aз кoбидpo cypxnyCT ;a capxмyй мyappифй мeкyнaд, ки тули pyзpo дap дaxмaxo xaстaнд ;a дap шaб бepyн мeoянд [xaмoн, c. 576]. Гapдeзй иrrидooти пypapзишepo aз мaишaт ;a зиндагонии мapдyм 6a дaст мeдиxaд. Xарчaнд Бocypc ypo мyappиxe бeoтифa ;a xyнcapд дap бapoбapи pивoëти мyxтaдиф мyappифй мeкyнaд[4, c. 48]. Шoяд 6a ин дaлeл, ки нacpи фopcии шдаи y нaмeтaвoнaд мoнaнди нacpи Утбй, мyнraкидкyнaндaи эxcocoти дapyнии мyappиx бoшaд, вaдe Гapдeзй мapдyмpo мeбинaд чй дap

^amTa вa чй дap зaмoни мyocиpaш вa зиндaгии oнoнpo, to xa^e, ки 6a мaвзyъи тaъpиxи умумияш лaтмa нaзaнaд, mapx мeдиxaд.

Дap бopaи шуюъи вaбo дap БaFдoд 6a pyзгopи xaлифa Мyттaкй Биллox Гapдeзй мeнaвиcaд: «Мapдyмoни биcëp бимypдaнд вa кop 6a oн чо pacид, ки aз кaфaн кapдaн мypдaaгoн очиз шyдaнд. nac муфтй бифapмyд to xap pje дугад динop amap бaxoи кaфaни мypдaaгoн бидoдaндй» [6, c. 196]. Ё вукуъи зилзилa дap ФapFOнa 6a шли 224, ки га^би шбудии мaнoзил вa кaнoтxo шуд. Мapдyм nanbacra 6a шикoят нaзди Абдyллox мeoмaдaнд; зepo дap бoби кopeз дap фикx вa cyннaт мaвзye вучуд нaдoшт. nac Абдyллox yлaмoи Хypocoн вa 6apxe aз дoнишмaндoни Иpoкpo чaмъ нaмyд to китoбe дap axкoми кaнoт тaдвин кyнaнд вa ин гyнa мyшкилoти мapдyм xan шуд [xaмoн, c. 301-302]. Хушкии тaъpиxнигopии Гapдeзй moяд дap ин pивoят aз зилзилaи нoxияи Ниco нaмoëн maвaд. «aндap зyлxиччaи caнaи axanï вa cyлcин вa cyлcмoъa зилзилa xocr 6a mx^ra Ниco вa биcëp дexxopo вaйpoн кapд вa aфзyн 6ap тнч xaзop мapдyм зepи гил шyдaнд» [xaмoн, c. 340]. Нyктaи aco№ дap мaвpиди тaъpиxнигopии Гapдeзй дynopa бyдaни эxcocoти ycr. Бa ин мaънo y pивoëти nac aз чулуш cyлтoн Мaxмyдpo nypэxcocтap вa 6o иmтиëки 6emrape вacф мeкyнaд. Дap мaвopидe мoнaнди шикoятxoи мapдyм aз Алй Тсгин нaзди Мaxмyд вa ë pyзгopи xem OFOЗи xyкyмaти aмиp Мyxaммaд 6a вaзъияIи мapдyм дap acpи Faзнaвй мeпapдoзaд. «Чун caнaи xaмca ymp вa apбaъмиa oмaд, aмиp Мaxмyд pax^waraox кacди Бaлx кapд, ки oн чо maвaд вa зимистон бибoшaд вa чун 6a Бaлx pacид 6a xap вaкт мyтaзaллимoни Алй Тсгин aз чониби Мoвapoyннaxp 6a нaздики вaй xaмeoмaдaнд вa aз Алй Тегин тaзaллyм xaмeкpдaнд, ки нopyoиxoи биcëp мeкyнaд вa мapдyмoнpo xaмe 6a дapд дopaд вa 6ap pboë вa ax^ carox aз вaи paнч acr вa чун тaзaллyм биcëp шуд, aмиp Мaxмyд кacд кapд, ки oн мycyлмoнxopo aз paнч вa 6aro биpaxoнд» [xaмoн, c. 404]. Ba чун Амиp Мyxaммaд nac aз nanap 6a caлтaнaт pacид «кopxoи вилoят бигyшoд вa aйm 6ap мapдyмoн xym гaшт», к;имaтxo ^xHm ëфт вa бoзopиëн вa лaшкapиëн moд шyдaнд вa чун axбopи paвнaк;и Faзнин 6a maxpxoи дигap pacид, бoзapгoнoн aз дyp вa нaздик кoлoxoи бapгyзидaи xyдpo 6a nornaxT мeoвapдaнд. Дap ин pивoят 6a чуз мaбxacи ичтимoй нукгаи кoбили тaaммyли дигape низ нyxyфтaacт вa oн naйpaвии мyappиx aз Амиp Мyxaммaд дap бapoбapи Mac^ acr. Гapдeзй дap идoмaи ин pивoяr мeaфзoяд: <®a 6o ин xaмa шкуй, ки y [Ами> Myxaммaд] 6a чойи paият вa лaшкapй кapд, xamaм вa paboëpo мaйл 6a Амиp Шиxoбyддaвлa Абycaид Macъyд ибни Яминyддaвлa буд вa ypo xc^am» [xaмoн: 420]. Бa нaзap мepacaд, ки Гapдeзй дap ибтидo дap чинoxи тapaфдopoни Ам^ Myxaммaд [naдapиëн] буд, ки Xacaнaки вaзиp дap paъcи oнxo бyдaacт. Бa чуз ин мaвopид, тaвaччyxи Гapдeзй 6a зиндaгии милaли дигap xaм кoбили тaвaччyx acr; мacaлaн, вaк;тe capзaмини Xyranpo вacф мeкyнaд ин pyйкapди вaи нaмoëн acr. Гapдeзй мeнaвиcaд дap Хyтaн мaъoбиди биcëpe вучуд дopaд вa ду кaлиco xaм дopaнд. «Андap бoзopи y кaxбaгoн бomaнд вa зaнoни бaдкop. Дaмa мapдyмoн вa зaнoни эmoн муй фapxиmтa дopaнд», 6o либocxoe 6a мoнaнди чoмaи aъpoб. Дap ин вилoят мeвa фapoвoн ëфт мemaвaд вa aбpeшим низ биcëp дopaнд. Xaмчyнoн ки либocxoи aбpeшимй мeпymaнд [xaмoн, c. 577578]. Гapдeзй низ бaxши мapбyr 6a чaдвaли aъëд вa pyзxoи мycyлмoнoн, яxyдиëн, нacopo вa 6a гуф;гаи вaи «мyFOн»-po aз "Оcopyлбoк;ия" нaвиmтa вa мaтлaби Абypaйxoнpo 6o иxтиcop шкд кapдaacт. Бa чуз ин мaвopиди тaкpopй, 6axmxoe !ap poбитa 6o тypкoн дap ин мaбxac axaмиият дopaд. Mиcoлxoи зep гyвoxии мизoни axaммияIи Гapдeзй !ap тaвaччyx 6a мacoили ичIимoй вa 6a xycyc pyйкapди мapдyмшинocoнa acr. Дap ин мaвpид moяд биraвoн ypo xaмnoи Абypaйxoн мyappифй кapд1 зepo дap инчo тaкpopи мaбoxиc мaтpax нecтaнд, бaлки мизoни тaвaччyxи мyappиx дap тaъpиxнигopии xem 6a ин гут мaтлaб, мeлoк acr. Гapдeзй a^o^ мyxтaлиф вa мyтaнaввeъepo бapoи xoнaндa мaвpиди 6appacï вa тaxлил кapop мeдиxaд. У 6a oдoби дaфни мypдaгoн дap мини ин aк;вoм тaвaччyx нишсн мeдиxaд. Бapoи миcoл Гapдeзй тaвзex мeдиxaд, ки дap миëни кaвми 6ap!oc [бapлoc], ду гypyx вучуд дopaнд. Дacтxoи мypдapo мecyзoнaнд вa дacтxoи дигap onpo 6a xoк мecynopaнд [6, c. 583]. Гapдeзй бapoи дaфни мypдaгoн дap мaмлaкaти capиp, чyзъиëти 6emTapepo иpoa мeдиxaд. Ин мapдyм mep мenapacтaнд вa зaмoнe, ки maxce aз эmoн мypд, onpo дap мaйдoни maxp 6a мyддaти ce pyз кapop мeдиx,aнд. Дap шени pyзи ceвyм 6o либош paзм вa maHmepxo дaвpи чacaд чaмъ мemaвaнд вa 6a гумони xyд onpo мeтapccнaнд вa cиnac дaфн мeкyнaнд, «ки таб-би ин он 6y3an,, ки мapдe aз эшон бимиpaд вa ypo 6a гyp кapдaнд вa чун pyз ce дигap буд, aз гyp 6ap oмaд вa чун a? вaи nypcидaнд, гуфт: Х,ол aз мaн FOиб шyдa буд, шумо мapo 6a ^p кapдeд. nac чон aндap ^p 6a нaздик мaн боз oмaд. Бap xocтaм вa бepyн oмaдaм. Акнун чун кace aз эшон бимиpaд ypo ce pyз 6a гyp нaкyнaнд» [xaмoн, c. 593- 594]. Ин чунин pивoяëтe нишон мeдиxaнд, ки Гapдeзй нa тaнxo бо биниши чaxoнй 6a нигopиши Tabprn, napдoxтaacт, бaлки Tarom нaмyдa зapoиф вa нукоти фapxaнгии гyнoгyнpo зи^ нaмoяд.

6. Руйкард^ои эьтик/одй

Бo !a;a44yx 6a ин, ки мycyдмoнoн yмyмaн тaъpиxpo xoдими дин мeдoнaнд ;a 6o нигapиши кaдoмй 6a тaъpиx мeпapдoxтaнд, Гapдeзй низ 6a xaмчyн мyappиxи мycyлмoн aз ин кoидaxoи куллй xop^ нaбyд, Гapдeзй чй дap пapдoxтaн 6a тaъpиxи Xypocoни теш aз иcлoм ;a чй тaъpиxи дaвpoни иатомй ин вижaгиpo aз дacт нaдoдaacт ;a дoдaxoи тaъpиxй дapxypи эътинoe дap xycycи дин ;a бoвapxoи эътикoдии omo июя мeдиxaд [11, c. 18 ]; aз чумга: aз зyxypи Зapдyшт ;a нaшpи мaбoнии ин дин ;a тaъдифи ^«AEecTO» ;a хифзу нигaxдopии oн ;a дap xycyrn пaйдoиши мaнcaби мyбaдoн ;a иpoaи иrrидooтe дap xycycи oтaшкaдaxo, aз чумга, нaмyдxoи мyшaxxacи нигapиш эътшрди Гapдeзй 6a тaъpиx aCT. ^Hrnopa 6a зyxypи xaзpaти Myco ;a xaзpaти Иco ;a зyxypи Moнй ;a гyстapиши oн дap Чин ;a Moчин ;a зу^^фи Maздaк ;a шapxи oини y ;a capaнчoми y ;a xaмчyнин ишopa 6a тaвaддyди xaзpaти Myxaммaд «c» ;a зyxypи иатом ;a x^pa™ пaëмбap 6a Maдинa дopaд. Си^ 6a бappacии тaъpиxи мyxтacap ;a муфиди иатом 6o мexEapияти Эpoн пapдoxтa, ки aз чyмдaи нишoнaxoи pyйкapди эътиксдии Гapдeзй 6a тaъpиx aCT. Бap идoвa нexзaти иpтидoд ;a aмaдкapди axди paдa дap зaмoни Aбyбaкp, иcтоми Умap ;a иcлoми Aдй ;a cипac нexзaти caфeдчoмaгoн ;a aмaдкapди xaвopич ишopa дopaд ;a aз caxтгиpиxoи cym^ Myxaммaд ara^^ кapoмиra ;a aз aкoиди xиндyвoн ;a тaъpиxи тaxpиpи Инчищо ;a 6a эътиксдoти мaънaвии кaбoиди тypк мeпapoзaд, ки ин мacoид, бaëнгapи paxëфти Гapдeзй aз xaйcи эxтимoм 6a yмypи эътшрдист [6, c. 51 то87]. Нигохи эътикoдй ;a мaзxaбии Гapдeзиpo мeтaвoн дap ax6ope, ки дap мaвpиди Зapдyшт, xaдaфoи иcмoидëн ;a хинджн иpoa мeдиxaд, дapëфт. Дap тш нacpи хушки Гapдeзй гapoиmxoи мaзxaбии вaй нaмoëн мeшaвaд1 Xаpчaнд, ки бoз xaм 6a дaдeли мyxтacapнaвиcй мaчoлe бapoи изxopи нaзapxoи ^ми! ë мaвзeъгиpиxoи эxтимoлй дap 6apo6ap мaзxaбe нaдomraaст. Ч,axoнбинии Гapдeзй 6ap acocи кaдoми мoтypидия шaкд гиpифтaaст; зepo Гapдeзй дap capзaминe мсзист, ки ин нaвъ тaфaккypи xoким бyдa, aз ин py Гapдeзй тaкдиpгapoи мyтлaк; нaбyдaaст [13, c. 167].

Гapдeзй дap acapи худ дидгохи мaнфиaшpo ниcбaт 6a зapтyштигapй ниmoн дoдa ;a тaдoшe бapoи дypи aз тaaccyб ë бerapaфй нaкapдaaст, y дини Зapтymrpo oтaшпapaстй мeнoмaд ;a мeнaвиcaд: «ки ryrnroc6 чун 6a пoдmoxй нишaст, 6a pyзгopи y Зapдyшт ибни nyprnacô ибни Фиpocп бepyн oмaд aз мapдyмoни Озapбoйчoн, aз шaxpи мугон ;a дини мyгй ;a oтaшпapaстй, геш oвapд. Чун вaй биëмaд китоби AEeстo oвapд ;a oтamпapaстй фapмyд ;a ни^хи ax^ xypмaт чoиз rap^» [6, c. 51]. Гapдeзй мoнaнди Утбй, 6o нигохс aкидaтй чaнгx,oи Султан Maxмyд дap Хиндpo вacф мeкyнaнд. «...nac cyфxoе бикaшидaнд ;a дaст 6a xap6 бypдaнд. Xyдoйи aззa ;a чaдIa мycyдмoнoнpo нycpaт дoд ;a Aмиp Maxмyд paxимaддox, фиpyзи ëфт ;a чипoл мaкxyp гaшт ;a кoфиpoн нoбyд шyдaнд ;a мycyдмoнoн aндap oн мaъpaкa пaнч xaзop кoфиppo кyштa бyдaнд.„» [xaмoн, c. 386]. Гapдeзй дap бopaи coxт мacoчид дap Хинд мeнaвиcaд: «;a aндap ин coл [cyдтoн Maxмyд] фapмyд xapчoe, ки кyшoд буд aз диëpи кyфp, мacчидx,oи чoмeъ coxтaнд ;a yстoдoнpo фapмyд то 6a xap чoй фиpистoдaнд, то мap xинлyвoнpo шapoиrи иетом биëмyxтaнд» [xaмoн, c. 395]. Нyктaи мухим дap нигopиши Гapдeзй бapxypди вaй 6o иcмoидиëн aCT. РиEOятxoи мapбyт 6a ш^илин дap мyкoиca 6o pивoяrxoи coиpи мyappиxoни ин acp кaмтap чидвa мeкyнaд. Бapoи миcoл Утбй 6a pивoяти tox^^í axaммияrи зидс нишoн мeдиxaд. Гapдeзй x,apчaнд, ки xaмoн тaдaк;кии умумии инoдEapзoнaи Faзнaвиëнpo дap бapoбapи иcмoидëн дopaд, вaдe 6a ин мacъaдa кaмe бeraфoвyт aCT. У дap чaнд чумга. дoстoни TOx^irapo 6a швн мepacoaнд: «;a xaм aндap ин corn pacyra Aзизи Mиcp oмaд, ки ypo тoxpти гyфтaндй. Ba чун нaздики Xypocсн pacид, фyкaxo ;a ax^ илм гyфтaнд, ки ин pacyrn 6a дaъвarи Aзизи Mrap xaмeoяд ;a 6ap мaзxaби бсганин aCT. Чун Maxмyд ин xa6ap бишунид, низ мap oн pacyrnpo шши хсш нaгyзomr. Ba бифapмyд то ypo 6a Xacaн ибни Тoxиp ибни Mycaддaмyлaдaвй cипypдaнд ;a Xacaн тoxpтиpo 6a дaсти xern гapдaн бизaд 6a шaxp 6aCT>> [xaмoн, c. 393-394]. Baй дap pивoяrи мapбyт 6a xaмдaи дyбopaи Maxмyд 6a Myлтoн aкoиди зиддииcмoидии xeшpo нишoн мeдиxaд, xapчaнд ин чyмaдoт бeштap чaнбaи тaвcифй дopaнд то мaвзeъгиpии мaзxaбй: «..в, бoкй, ки aз витояти Myлтoн мoндa буд 6a тaмoмй бигиpифт ;a кapoмиra, ки дap oн чo бyдaнд бemrap aз эшoн бжии^ ;a бaъзepo бикушт ;a 6abxpo дaст бибypид ;a никот rap^» [xaмoн, c. 391]. Гapдeзй дap мaвpиди xaдaфoи poшидин низ мaвopидepo бaëн дoштaaст ;a чyмaдoтe 6a ^p мeбapaд, ки Koбили тaвaччyx aCT [6, c. 129].

7. РуйкардХоОи интицоди

Myappиxoни мycyдмoни тaъpиx то xaдли мумкин мyбтaнй 6ap нaкд ;a aйн yстyвop кyнaнд ;a кaмтap мaчoлe бapoи a^rn ;a aндeшa кoид бoшaнд. Ин иrтикoи 6ap кaEл ;a тaчpибa aз c^ мyappиxoни мycyлмoн тaмoми фapoxнoи тaъpиxpс дap 6ap мeгиpифт [12, c. 170]. Бap ин acoc, ycyди инrикoдй чoйгox чaшмгиpe дap тaъpиxнигopии Гapдeзй нaдopaд. Тaъкид Гapдeзй 6ap эчoз ;a ^racop, мaчoди xap гyнa интикод, 6a вижa нaкди мaнoбeъpo aз вaй гиpифтaaст. Гapдeзй кaмrap

Tarome бapoи чустучуи cиxaти ax6op вa тaвзexи он бapoи xoнaндaгoн нaмyдaacт. Дap миëни caтpxoи "Зaйн-yл-axбop" нишoнaxoe aз бepaFбaтии нaвиcaндa 6a нигopиши тaъpиx дидa мemaвaд. Гapдeзй бо номидани xy, 6a унвони «гиpдoвapaндa» ë «фapoзoвapaндa»-и китоб [6, c. 379 то 5449] aз пaзиpиши мacъyлияIxoи як мyappиxи xиpфaй ичтиноб мeкyнaд. Бо вучуди ин, ки Гapдeзй omxop TaxxH тaъcиpи ocopи Абypaйxoн кapop ,omra [15, c. 120]; Аммо ин aHp Tabœpe ,ap paвиши тaъpиxнигopии вaй нaдoштaacт. ОFOЗи pивcëти мapбyт 6a дaвлaти Faзнaвй зaмoнecт, ки Гapдeзй ,ap 6opaM paвиши тaъpиxнигopй вa шкди мaнoбeъ кaлaм мeзaнaд. Чунонки гуй тaъpиxи вaй aз ин к;иcмaт mypyb my,aacr. Гapдeзй caлтaнaти Maxмyди Faзнaвиpo бо ин чyмaлoт OFOЗ мeкyнaд: «ОFOЗ кapдeм 6a гyфтaни Яминyддaвлa pax^ana^ aлaйxи, 6ap тибки эчоз вa иxтиcop aз он чи aз xaмa ax6op, ки xoндeм, xeч чизepo он xo! нaбyд, ки иxтиëp ypc.», «ки он чидои дигap 6a иcтимoъ шунидсм вa aз кутуб xoндeм вa шояд буд, ки мycaннифoн вa poвиëн amap он тacнифxo вa ax6op кaмy 6em oвapдa вa гyфтaaнд aз бaxpи тaaччyб cyxaнpo вa aзиз кapдaн киroбpo, aммo ин ax6op 6emrap aз pym он 6y,aacr, ки 6a paъйилaйни xem бидидeм, ки Амиp Maxмyд amap Хиндустон чй кapд...» [xaмoн, c. 379]. Гapдeзй ,ap ин cyryp paвиши тaъpиxнигopии xempo, ки мyбтaнй 6ap нaкIIи pmoëT 6ap пояи axбopи кaтбй, шифoxй вa aйниcтpo mapx мeдиxaд. Ban мaнoбeъи мaвpиди иcтифoдaam ,ap нигopиши вaкoeъи naccFaзнaвиëнpo нaкд мeкyнaд. Хол nypcиши acccи ин acr, ки чapo Гapдeзй aз aввaл 6a нaкди мaнoбeъ ë pивcëт нaмeпapдoзaд? Ё ,aF,aFaampo ,ap бopaи мaнoбeъ бо мyxoтaб ,ap миëн нaмeгyзopaд? Акнун y эътиpoф мeкyнaд, ки эътимoдe 6a мaнoбeъи шшин нaдoштa, чун «гyфтaaнд aз бaxpи тaaччyб cyxanpo вa aзиз кapдaн киroбpo». nac мeъëpи Гapдeзй бapoи pocтиoзмoии ax6op чй 6y,aacr? Гapдeзй ,ap идoмa мeнaвиcaд: «...nac мaн aз чyмлaи axбopи дaвлaти ин xoнaдoн [яън Faзнaвй]-po идoмaллoxy ca6oTaxo, он чи xymrap вa aчaбтap буд, илтикот кapдaм вa ин чо биoвapдaм. Xapчaнд, ки битaвoниcтaм мyxтacap кapдaм. ÄTap 6a mapx мaштyл гaштaмe биcëp oмaдй, nac a? он ax6op интиxoб кapдaм вa ин чо биoвapдaм» [xaмoн, c. 380]. Гapдeзй бapoи бyзypгнaмoии xapчи бemтapи дaвлaти мaтбyъи xem Tarom мeкyнaд то xap гyнa шaк вa my6xapo aз xoнaндaгoни xy, ,yp кyнaд. Аз ин py, 6ap дypycтии pивcëти бaъдй, шомили вaкoeъи xyкyмaти Султон Maxмyд c;xa мeгyзopaд вa бapoи итминони 6axme 6ap бyдaни ин ax6op тaъкид мeкyнaд [xaмoн, c. 379]. Гapдeзй нишсн мeдиxaд, ки мaшpyъиятcoзй бapoи Faзнaвиëн ,ap aмaл 6ap y биcëp тaъcиp гyзoштaacт. Бa xane, ки тaъpиxи nemoFaзнaвиëнpo биaxмият чилвa мeдиxaд вa бapoи нaкди ax6op вa мaнoбeъ Taaxxy,e нaдoштaacт. Интикодоти Гapдeзй 6emTap 6ap нaкди amxoc yciybop acr. Ин amxoc aфpoди гyнoгyнepo тaшкил нaмeдиxaнд вa мaъмyлaн шомили moxoн ë aмиpoн вa xaлaфo xacтaнд. Гapдeзй ,ap мyкoиcaи бaйни Амин вa Maъмyн, aдoлaтпapвapии Maъмyнpo ,ap бapoбapи Амин ^.pop мeдиxaд. Дap xde, ки «Maъмyн amap Хypoccн an би^о^, вa pacмxoи нку ниxoд» [6, c. 165], «Myxaммaд Амин ,ap БaFдoд 6a Tapa6 мaшFyл шуд вa xace ypo нaдидй aз мacтй вa лaxв» [xaмoн чо]. Гapдeзй ин гyнa инIикoдoтpo ,y6opa ,ap мaвpиди Myxaммaд ибни Тoxиp низ тaкpop мeкyнaд, ca6a6x,oe, ки ,ap ниxoят бoиcи myp;m ,ap Тaбapиcтoн шyдaнд: «xaлифa мycтaини XypocOT мap Myxaммaд ибни Тoxиppo дод вa Myxaммaд ибни Тoxиp Foфил вa бвокибат буд. Cap фypyд 6yp, 6a mapo6 xypдaн вa 6a Tapa6y mo,ï мaшFyл TamT то 6a caбaби Faфлaти y Тaбapиcтoн 6;myp4,» [xaмoн, c. 303]. Гapдeзй тaxти тaъcиpи aндemaи мот^ил^ ,ap идoмaи фacл тaбйинxoи дугот дopaд. roxe 6a pemaë6ï вa илaли xaвoдиcи тaъpиxй мenapoзaд вa гoxe тaкдиppo омили вoкea мexoнaд. Гapдeзй ,ap бopaи мoчapoи шени зиндaгии Абумустим мeнaвиcaд: «К^зо oмaдa буд, Абyмycлимpo 6acap бишуд» [xaмoн, c. 270]. Хaмчyнин acr ,ap бopaи capaнчoми Султон Maxмyди Faзнaвй, ки Гapдeзй бо чyмaлoти xyзнaнгeз onpo зикp мeкyнaд: «...вa чун aмиp maxид чунон дид вa чойи cиëcaт 6a кop бacraн вa xap6 кapдaн нaбyд, amap pa6oT мopиглa paфт вa он ma6 amap pa6oT бибуд вa чун pyзи дигap буд, 6epyn oмaд вa биcëpe бикушид. Kaзo oмaдa буд вa xeч нaтaвoниcr кapд>» [xaмoн, c. 440]. Дap нигoxe куллй, Гapдeзй Tarom нaмyдaacr то aз Чyмaлoти maкбapaнгeз вa тaкpopй мили <®a Худой 6exTap мeдoнд...» ичтиноб кyнaд. У ,ap 6apxe xaвoдиc 6a думболи тaълил 6y,a, оми®, ки caбaби иcтexкoми ин pивoëт my,aacr. Caбки нигopиши Гapдeзй 6a гyнaecт, ки нaxycr бо чум^и ara вa acorn вoкeapo зикp мeкyнaд вa cmac ,ap чyмaлoти бaъди acбoби onpo зи^ мeкyнaд. У 6a игали мyxтaлиф, дaлoили кyчaк вa бyзypг вa aвoмили тyлoнимyддaт тaвaччyx нишон мeдиxaд. Дaлoили кжми устод c;c, nempaфтxoи Яъкуб ибни лaйc, aMa^ Хacaнaк вaзиp, xaмaлoт cyлтoн мacъyд 6a Moвapoyннaxp вa xaxro дaлeл иcтexкoм кaлъxи кoлнчop, нaмyнaxoи aз тaбйинxoи Гapдeзй xacтaнд[9, c. 285].

Гapдeзй дaлoили киëм устоди C;cpo ,ap зaмoни xyкyмaти Аcaд ибни Абдyллox 6ap Хypoccн зикp мeкyнaд: «...6a pyзгopи имopaти y [Агад ибни Абдyллox] 6a Хypocoн, устод C;c; БoдFиcй 6epyn oмaд вa 6a naЙFaмбapй дaъвaт кapд вa pox; бexoфapид гиpифт, ca6a6 он буд, ки бexoфapИlДиëни бодЕиш cy; мaxдинoмa кapдaнд, ки мо мycyлмoнoн шудсм 6ap ,acrn ту, мopo тaкдиp кун» [xaмoн, c.

276]. nac MaxAH дacryp дод то бoдFиcëн бapoи гизo 6a Ko6yrn paвaнд ;a «эшoнpo aз ин фитaкдиpй кapд». Чун чaнг пoëн ëфт гинoими aнлaкe 6a бoдгиcиëн дoдaнд, дap rnr^a «эшoн 6a xoнaxoи хсш бoз шyдaнд ;a мypтaд кyштaнд ;a устод Сж бepyн oмaд» [6, c. 277]. Дap ибopoти дигap, Гapдeзй oмилxoe, ки бoиcи aвч гиpифтaни кopи Яъкуб ибни Лaйc шyдapo тaвзex мeдиxaд, oмилxoe чун вижaгиxoи a^ro^H ;a шaxcияти мycбaт: «Яъкуб ибни Лaйc мapдe мaчxyл буд ;a caбaби pymди y oн буд, ки 6a oн чи ë^rrn ;a дoштй чaвoнмapд будй ;a 6o мapдyмoн xypдй ;a низ 6o oн xyшëp буд ;a мapдoнa xaмa кapибoни ypo xypмaт дomrй ;a 6a xap rnyne биaфтoдй миëни xaмшyFлoни хсш rornpa; y будй» [xaмoн, c. 305]. Гapдeзй дap бopaи футухоти Султан Maxмyд, мyшкидoтepo, ки ;aË дap xaмдa 6a кaдьaи Koдинчop 6a orno дyчop шyдpo низ зи^ мeкyнaд, ки 6a aкидaи ;aË дaдeли мyxocиpaи тyлoнимyдлaт, мycтaxкaм бyдaни oн кaдъa бyдaacт. «Гиpдoгиpди кaдъa лaшкapи y [Султан Maxмyд] фypyд oмaдaнд ;a тaдбиpxo xaмeкapд aз oн чи ин кaльa 6ap чoй caxr бaдaнд ;a мaнeъ буд. Чyнoнки xидaтpo ;a мapдepo бaд-y pox нaбyд. Ba низ биши x^op 6ap caнги xopa буд, ки xaфp кapдaн ;a бapидaнpo вaчx нaбyд ;a тaдбиpи дигap дacт нaдoд. Фypyд нишacr ;a чaнд pyз бимoнд 6ap oнчo...» [xaмoн, c. 403]. Aмaдкapди Гapдeзй paди тaшpex pивoяти дaдoиди эъдoми Хacaнaкpo, мeтaвoн 6o pmotfra Бaйxaкй aз мoчapoи Хacaнaки вaзиp му^ита. кapд. Дap ин чo кoмидaн мyшaxxac мeшaвaд, ки to чй мизoн Гapдeзй дap «Зaйн-yл-axбop» 6a xyrnoca кapдaни pmotfixo пapдoxтaacт. Дocroни Хacaнaки вaзиp ;a дaдoиди эъдoми y 6a pиEOяти Гapдeзй фaкaт чaнд carp acr: «œa Mиpxacaн ибни Myxaммaди Aдмикoлиpo бoздoштa буд, бифapмyд to ypo мycсдиpa кapдaнд ;a мотс aз вaй 6a xoOTrn oмaд. nac бифapмyд to ypo 6a шaxpи Бaлx 6ap дop кapдaнд ;a ca6a6 oн буд, ки aндap oн вaкr, ки aмиpи чaнг aз Aмиp Myxaммaд дaстyp xocr ;a 6a xaч paфт, чун aз xaч бoзoмaд 6a poxи Шoм aз oн чи poxи бoдияи шypидa буд ;a aз Шoм 6a Mrap paфт ;a aз ^изи Mиcp xидьaт cитaд. Уpo мyттaxaм кapдaнд, ки y 6a ^изи Mиcp мaйд кapд ;a бaд-ин тyxмaт paчм 6ap вaй юзим шуд. nac Aмиp Macъyд бифapмyд to худс 6ap capи y ниxoдaнд ;a ypo 6ap дop кapдaнд ;a caнгpeз кapдaндaш» [xawo^ c. 424]. Дap псëни мoчapoи Хacaнaк Гapдeзй мeaфзoяд, ки ин capaнчoми xaмaи мyxoлифoни Сyдтoн Mac^ буд: «œa xap кaœ, ки Mиp Macъyдpo хитоф кapдa буд ;a 6o xacми y мyтoбикaт кapдa буд, xaмapo 6a дacr oвapд ;a xap якepo aз эшoн yEy6aTe кapд ;a xaмapo мycтaъcaд гapдoнид» [xaмoн, c. 425]. Дap xaкикaт Гapдeзй 6a нaвъe шaxcaн кaзoвaтe нaмeкyнaд ;a xoнaндapo дap кaзoвaти poчeъ 6a Aмиp Macъyд ;a икдoмoти вaй мух-op мeгyзopaд. Гapдeзй дap идoмa 6a тaxдили xaмдaи Султон Macъyд 6a Moвapoyннaxp мeпapдoзaд ;a дaдoидe, ки ca6a6 шуд Macъyд xaмдapo oгoз кyнaд бapмeшyмopaд: «œa xa6ap oвapaнд Aмиp Macъyдpo, ки c^ Moвapoyннaxр ш^иш xocraacr aз чиxaти nypi^^ ;a лaшкapиëни y, ки 6ap paъсë aз эшoн paнч xaмepacaд. Aмиpи шaxид кдод rap^ ки oнpo тaдopyк кyнaд, зepo, ки xoни бyзypг Kдлиpxoн бимypдa буд ;a aз путгини paъсë нaфpaт гиpифтa. Aндemид, ки мaгap aндap ин фypcaт

Moвapoyннaxp xemтaнpс гapдoнaд [xaмoн, c. 434].

8. Натицагирй

«Taъpиxи Гapдeзиpo мeтaвoн мaчмyae aз ce шaкли тaъpиxнигopии xypocснии ждамИ, яъж тaъpиxи умумй, cyлoлaвй ;a мaxaдIй нoмид. Шeвaи тaъpиxнигopии мyншиëнaи Гapдeзй 6a зaбoни фopcии дapй нишoн мeдиxaд, ки нигopиши тaъpиxxoи xypocсниxo aз тaъpиxнигopии мaтлyди иcнoдй ;a xaдиcмexEapи apa6ï TO ХУДУДС чyдo шyдa,aммo xaмчyнин нaкдгapoй вaчxи гoлиб дap «Зaйн-yл-axбop» acr. Бo ин вучуд Гapдeзй тaдoш нaмyдa дap 6apxe pивoëт 6a тaxдид ;a тaбйинx,oи x,apчaнд carxp дacr бизaнaд. Дap нaтичa ;aË дap бapoбapи pyйкapди aкдoнй ;a нaкдй мaвзeъи миëнapo бapгyзидaacт. Нyктaи зaъфи Гapдeзй пoйбaндии 6сш aз xaд 6a xyлocaнaвиcй acr, oмидe, ки бoиcи гaфлaти мyappиx aз пapдoxтaн 6a нaкди мaнoбeъ ;a кaмpaнг бyдaни иpтибoтoти y 6o xoнaндaгoн шyдaacт. Якс aз нукоти кyввaти «Зaйн-yл-axбop» бaxmxoи пoëнии китоби y, чoecт, ки дap oн мyappиx 6a мyappифии кaбoили гyнoгyн, oдoб ;a pycyм ;a aкoиди мидaди дигap мeпapoзaд. Иттиcсди ин 6axrn 6o бaдaнaи acдии китоб xapчaнд нoмyтaвoзй 6a нaзap мepacaд, aммo ниmoндиxaнлaи axaммияти pyйкapди ичтимoй ;a кyлдинигapй дap биниши тaъpиxнигopии Гapдeзй acr.

АДАБИЁГ

1. Бapтoдьд B.B. Typкecтaн в эпoxy мoнгсдьcкoгo нamecтEия // Сoчинeния: в 9 т. T.1. -M., Изд-вo всcтoчнoй urn^i, 1963. - 761 c.

2. ^prom B.B. Typкиcтoннoмa: Typкиcтoн nap axp хучуми ^f^ Tapчyмaи Kapffl^ Kишoвapз. ч.2, ч 2. - Texpœ: Myaccиcaи интишopoти Огох. 1366. - 672 c.

3. Бapтoдьд B. B. Oner o me^e в С^днюю Aзию c myraoK» цслью. 1893-1894. СПб: Tипoгpaфия Импepaтopcкoй Aкaдeмии тук, 1897. - 198 c.

4. Бocypc, KIифopд Эдмунд. Taъpиxнигopии даEpaи FaзнaEй, тapчyмaи Яъкуби Oжaнд. - Texpoн: Интишopсти ^ciapa. 1388. - 560 c.

5. Бeчop, Faффopй. Taъpиxнигopии acpи Faзmвй. Texpсн: Интишopот Субхи aндema, 1396. -450 c.

6. Гардезй, Абдулхай ибни Заххок. Зайн-ул-ахбор, ба тасхех ва тахшияи Абдулхай Хдбибй. - Техрон: Интишороти дунёи китоб, 1363. - 450 с.

7. Донр, Виктор. Адаби арабй дар Эрон. Таърихи Эрон, Кембрич, тарчумаи Хасан Ануша,ч 4. - Техрон: Интишороти Амири Кабир, 1372. - 650 с.

8. Ёршотир, Эхсон. Хузури Эрон дар чахони ислом, тарчумаи Фаридуни Мачлисй. - Техрон: Нашри Марворид,

1393. -450 с.

9. Икбол, Аббос. Пирниё, Хасан. Таърихи Эрон. - Техрон: Интишороти Китобхонаи Хайём. 1370. -452 с.

10. Майсамй, Чулия Скотт. Таърихнигории форсй. - Техрон: Интишороти Мохй, 1391. -420 с.

11. Разавй, Сайид Абулфазл. Даромаде бар таърихнигории Эрони исломй. - Техрон: Пажухишгохи улуми инсонй,

1394. - 320 с.

12. Робинсон, Чисоф. Таърихнигории исломй, тарчумаи Мустафо Субхонй. - Техрон: Интишороти пажухишкадаи таърихи ислом, 1389. - 450 с.

13. Туркаманй, Озар Парвин. Таърихнигорй дар Эрон. - Техрон: Пажухишгохи улуми инсонй ва мутолиоти фархангй. 1392 - 452 с.

14. Фрай, Ричард Нелсон. Бухоро (дастоварди куруни вусто). Тарчумаи Махмуд Махмудй - Техрон: Интишорот илмиву фархангй. 1365. - 270 с.

15. Daniel, L.Elton 2012 "The Rise and Development of Persian Historiography in Persian Historiography", Charles, Melvill London: I.B.TAURIS.

16. Nazim, Muhammad 1931, The Life and Times of Sultan Muhammad of Ghazna, Combridge University press.

МЕТОД ИСТОРИОГРАФИИ АБД АЛЬ-ХАЙЙ ИБН АД-ЗАХХАК В ЗАЙН АЛ-АХБАР [УКРАШЕНИЕ ИЗВЕСТИЙ]

Абу Саид Абд аль-Хайй ибн ад-Заххак ибн Махмуд Гардизи, автор книги Зайн ал-ахбар [Украшение известий], является ценным источником на персидском языке историков пятого века нашей эры. В связи с этим его историографический подход, понимание и метод историографии заслуживают серьезного изучения и исследования, так как он бьл наследником культурного и литературного движения эпохи Саманидов, достигшего Газневидов. Гардизи придавая большое значение персидской историографии и истории халифов на ее краях, устанавливает стиль и подход в историографии, которые стоит рассмотреть. Помимо политической истории как доминирующей черты в традиционной историографии, Гардизи уделяет пристальное внимание культурной, социальной и экономической истории рассматриваемых наций и обществ, а его историография развивает историю в повествовательной форме. Точность, деликатность, детализация и реализм Гардизи привели его к тому, что он оставил замечательную информацию о литературном, лингвистическом и историческом наследии персидскоязычной цивилизации. Но объем его данных по политической, социальной, культурной, юридической истории иногда достигает точки, которая открывает значительные горизонты для современного исследователя истории. Конечно, Гардизи не придерживался критического подхода к истории.

Ключевые слова: Абу Саид Абд аль-Хайй ибн ад-Даххак Гардизи, Зайн ал-ахбар, историография, газневиды и персидско-дарийский язык.

METHOD OF HISTORIOGRAPHY ABD AL-KHAI IBN AD-ZAHHAK TO ZAYN AL-

AHBAR [JEWELERY]

Abu Sahid Abd al-Khayy ibn al-Zahkhak ibn Mahmoud Ghardisi, author of Zayn al-ahbar [Decoration of the News], is one of the Persian-speaking fifth-century historians of our era. In this regard, his historiographic approach, understanding and method of historiography deserve serious study and research; Because he was the heir to the cultural and literary movement of the Samanids that reached the Ghaznavids. Gardisi, attaching great importance to Persian historiography and the history of the caliphs at its edges, establishes a style and approach in historiography that are worth considering. In addition to political history as the dominant feature in traditional historiography, Gardisi pays close attention to the cultural, social and economic history of the nations and societies in question, and his historiography develops history in a narrative form. The accuracy, delicacy, detail and realism of Gardisi led him to leave remarkable information about the literary, linguistic and historical heritage of Persian-speaking civilization; But the volume of his data on political, social, cultural, legal, etc. History sometimes reaches a point that opens up significant horizons for the modern researcher of history. Of course, Gardisi did not take a critical approach to history.

Keywords: Gardzi, Abu Sa Id Abd-Al-Hayy b. Zahhak b. Mahmud, «Zayn al-akbar», Historiography, Ghaznavids and Dari Persian Language.

Сведения об авторах:

Одинаев Абдумавлон Назирович, ассистент кафедры история таджикского народа, Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел: +992927648787E-mail: abdumavlon1987@gmail.com

Доктор Ахмад Шуайб Муслимьяр - Профессор кафедры образование и обучения исторического факультета Саманганского института высшего образования, Е-mail: muslimyar. 786@gmail.com About authors:

Odinaev Abdumavlon Nazirovich, assistant of the department of the history of the Tajik people of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni, E-mail: abdumavlon1987@gmail. com

Ahmad Shuayb Muslimimyar - Professor of Education and Training Department of the History Department of Samangan Institute of Higher Education, E-mail: muslimyar. 786@gmail.com

ЗАМИНАХРИ ТАШАККУЛЁБЙ ВА РУШДИ МАДАНИЯТ ДАР ЗАМОНИ СОМОНИЁН

Носирова Ш.Б.

Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Дар нимаи дуюми асри VII лашкари араб зери парчами ислом ба истилои сарзамини форс шуруъ намуд. Дар натичаи чангх,ои шадиду пурталотум на танхо давлати Сосониён бо мулкхои парокандаи Варазруд пош хурданд, балки осори моддиву маънавии чандинасрии сарзамини форс хароб гашт. Х,амчунин ислом бо суръати баланд ба чойи дину мазхабхои мардуми форс истехком ёфт. Тавре Б. Гафуров менависад: "Лашкари араб дар баробари ислом ба ин сарзамин забони арабиро низ овард. Забони арабй хамчун забони мукаддас ва забони китоби осмонии ислом - ^уръон дар коргузории давлат, дар хаёти ичтимоиву фархангй чойгузини забонхои бумии эронй гашт. Олимону шоирон ва адибони махаллй осори манзум ва мансури худро ба забони арабй таълиф менамуданд» [1, с.51-55].

Нахустин кушишхои истиклолчуй ва расидан ба вахдати сиёсй дар сарзамини форс аз чониби ашрофони махаллии Тохириёну Саффориён, баъдтар Сомониён ба миён омада, боиси шикасти мавкеи ачнабиёни араб бар кавмхои форс гашт. Дар натича боиси пайдо шудани як давлати мустакилу неруманди миллй гардид. Дар доираи ягонагии худуди маъмуриву чугрофй ягонагии таърихй-фархангй аз нав ба шакл даромад. Ташаккули гояхои ягонагии таърихиву мадании мардуми Хуросони бузург дар асрхои 1Х-Х мухимтарин дастовардхои Сомониён ба шумор рафта, заминаи мусоид барои ташаккули халки точик фарохам оварданд. Сомониён тавонистанд бунёдгузорони эхёи миллат, забону маънавият, умуман маданият ва давлату давлатдории точикон шинохта шаванд[2, с.114].

Давлати точикони Сомониён кавмхои эрониро дар каламрави Хуросони бузург муттахид намуда, дар саросари олами ислом бо маънавиёти худ дар тамоми риштахои илму маданият макоми пешкадамро ба худ касб карданд. Дар ин бора таърихнигор ва файласуфи бузурги араб Ибни Халдун парчамдории ниёгони шарофатманди моро дар фарханги исломй дар асари гаронмояи худ "Мукаддима" чунин ба калам овардааст: "Бештари уламо ва ноширони илму дониш эрониён буданд ва аз аъроб камтар касе дар илму донишу маърифат даст доштааст. Ва агар дар миёни араб олиме падид меомад, катъан нисбати у ба эрониён мерасид, ё тарбияти у эронй буда ва ё он ки забони форсй омухта ва назди яке аз донишмандони эронй тахсил карда буд". Зимни ин Ибни Халдун теъдоде зиёд аз бузургони илму фарханги исломии вусторо, ки хама форснажод буданд, чунин кайд мекунад: "Ва бад-ин сон мисдоки гуфтори паёмбар (с) падид омад, ки фармуд: "Агар дониш бар гардани осмон даровезад, кавме аз мардуми Форс бад-он ноил меоянд ва онро ба даст меоваранд" [3, с.159]. Яъне маданияту тамаддуни оламшумули замони Сомониён бар фармудаи расули акрам (с.а) аст, ки дастовардхои беназири фархангии он даврони пуршукухи таърихи точикон на танхо боиси рушду нумуи бесобикаи олами ислом гардид, балки рохи тараккиро барои тамоми башарияти мутамаддин хамвор сохт.

Илму маданият ва тамаддуне, ки дар замони Сомониён ташаккул ва рушд кард, идомаи дастовардхои афкори илмиву фархангии кавмхои ориёй буда, аввалин падидахои он бо

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.