CC BY
17
УДК 32.001 ББК 66.3,123
ЧЩАТ^ОИ МЕТОДОЛОГИИ Солиев Шарофиддин Холович, ОМУЗИШИ КОРРУПСИЯ ДАР НИЗОМИ ассистенти кафедраи сиёсатшиносии МУНОСИБА ЩОИ ИЧТИМОЙ-СИЁСЙ ДДХ^БСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ Солиев Шарофиддин Холович,
ИССЛЕДОВАНИЯ КОРРУПЦИИ В ассистент кафедры политологии
СИСТЕМЕ СОЦИАЛЬНО- ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд) ПОЛИТИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ
METHODOLOGICAL ASPECTS OF Soliev Sharofiddin Kholovich,
INVESTIGATION OF CORRUPTION IN Lecturer of the Political Science Chair
THE SYSTEM OF SOCIO-POLITICAL under the TSULBP (Tajikistan, Khujand)
RELATIONS E-MAIL: sharof55@yahoo.com
Калидвожа^о: коррупсия, омилуои ицтимой-сиёсии коррупсия, дидгощо, низомуои сиёсй, паёмадуои ицтимой-сиёсии коррупсия, коррупсияи сиёсй
Дар мацола дидгоууои мухталифи омузиши коррупсия дар низоми муносибатуои ицтимоию сиёсй мавриди баррасй царор гирифтаанд. Мисолуо дар он маврид оварда шудаанд, ки коррупсия масъалаи ицтимоию сиёсй буда, тадцици он дар ин самт дорои якчанд дидгоууои мууим аст. Муаллифи мацола махсусан цайд намудааст, ки агарчанде андешауои илмй перомуни коррупсия уануз дар замонуои цадим цой доштанд, аммо тащици уамацонибаи ин масъала дар даусолауои охир сурат гирифтааст. Дидгоууои овардашуда дар мацола нишон медиуанд, ки коррупция масъалаи му^ими низоми муноси-батуои ицтимоию сиёсии цомеауои мухталиф мебошад. Дидгоууои баррасишуда тац-вияти коррупсияро бо хосиятуои низомуои сиёсй, давраи гузаришии цомеауо, уолатуои пас аз моцарой ва дигар цанбауои уаёти ицтимоию сиёсии цомеа^о алоцаманд медонанд. Муаллиф цайд намудааст, ки ин дидгощо метавонанд чун заминаи мууими тащици циуатуои ицтимоию сиёсии масъалаи коррупсия дар Тоцикистон хизмат расонанд.
Ключевые слова: коррупция, социально-политические факторы, подходы, политические режимы, социально-политические последствия, политическая коррупция
Рассматриваются различные подходы к исследованию коррупции в системе социально-политических отношений. Приведены примеры того, что коррупция является социально-политической проблемой и исследование данного феномена в этом направлении имеет некоторые важные аспекты. Особо подчеркнуто, что, хотя научные идеи о коррупции имели место с античных времен, но всестороннее исследование этой проблемы было заложено в последние десятилетия. Приведенные исследовательские подходы показывают, что коррупция является важнейшей проблемой в системе социально-политических отношений различных обществ. Приведенные подходы связывают разви-
тие коррупции с особенностями политических режимов, переходным периодом в обществах, постконфлитной ситуацией и другими сторонами социально-политической жизни общества. Подчеркнуто, что данные подходы могут послужить важной базой для исследования социально-политической стороны коррупции в Таджикистане.
Key words: corruption, socio-political factors, approaches, political regimes, socio-political
consequences of corruption, political corruption
The article examines different approaches of corruption analysis in the system of sociopolitical relations. The examples regarding the fact of corruption being a socio-political problem are adduced and its research in this direction has some important approaches. The author specifically emphasizes that though scientific ideas about corruption emerged in ancient period yet, but comprehensive analysis of this problem started in the latest decades only. The presented scientific approaches show that corruption is a very important and critical problem in the system of socio-political relations of different societies. The adduced approaches associate intansification of corruption with the features of political regimes, transitional periods in societies, post-conflict situations and other aspects of socio-political life of communities. The author emphasizes that these approaches can serve as an important base for studying sociopolitical aspects of corruption in Tajikistan.
Дар даёти инсоният дар дар давру замон масъаладое зудур кардаанд, ки таваччуди мудаккиконро ба худ чалб намудаанд. Яке аз чунин масъаладое, ки аз даврадои кадим то ба имруз диккати содибназарон ва мудаккиконро ба худ чалб намудааст ва ба рушди чомеадо таъсири амик гузоштааст, мавчудияти коррупсия мебошад. Коррупсия дамчун падидае шинохта шудааст, ки тули таърихи рушди инсоният дамаи чомеадоро дамродй намудааст ва хусусан ба чидати ичтимоиву сиёсии ондо таъсиргузор будааст. Аз ин ру, барои фадмиши таъсиррасонии ин падида ба чидатдои ичтимой ва сиёсии даёти чомеадои мухталиф моро зарурат пеш меояд, ки ба таълимотдои мудим дар ин маврид таваччуд намоем, то ба хусусиятдои ин падида бедтар сарфадм рафта бошем.
Баррасии масъаладои коррупсия аз чониби мудаккикон вобаста ба замон ва макони муайян сурат гирифтааст. Дар муайяннамоии коррупсия ва таъсири он ба низоми муносибатдои ичтимоиву сиёсй долати рушди чомеадои мухталиф дар мардиладои гуногуни рушди таърихй таъсир гузоштаанд. Мудаккикони зиёде аз давраи кадим то ба имруз чидатдои ичтимоиву сиёсии коррупсияро ошкор намудаанд ва андешадои худро дар ин замина иброз кардаанд. Яке аз самтдои мудимми омузиши масъалаи коррупсияро таваччуд ба чидатдои ичтимой ва сиёсии ин падида ташкил медидад ва аксари мудаккикон бар ин андешаанд, ки мушкилоти коррупсия дар чомеадо маъмулан чидати ичтимой ва сиёсиро доро мебошад.
Тавсифи илмии масъаладои коррупсия дануз аз давраи кадим аз чониби мутафаккирони Юнони кадим сурат гирифтааст. Ба андешаи файласуфони барчастаи юнонй Афлотун ва Арасту коррупсия падидаи сиёсй мебошад. Ондо коррупсияро чун заминасози зудури шаклдои «нодуруст»-и идораи давлатй - тирания ва олигархия шуморидаанд. Ба андешаи Афлотун заминаи зудури коррупсия аз манфиатчуии нафароне, ки дорои кудрат ва нуфуз мебошанд - пеш аз дама мансабдорон ва чанговарон сарчашма мегирад [1, с. 84-86].
Дар китоби 4-уми «Сиёсат»-и худ Арасту перомуни шароитдои суботи сиёсй андешаронй намуда, чунин кайд намудааст, ки «аз дама мудимтар дар дама гуна сохтори давлатй он аст, ки тавассути конундо ва дигар тартибот корро тарзе ба род монй, ки мансабдорони давлатй натавонанд сарват гун кунанд» [2, с. 124]. Арасту нодуруст ва вайрон гаштани ин ва ё он тарзи идораи давлатиро мадз дар боло гирифтани манфиатдои шахсиву гурудй ва суистеъмол аз маком медонад. Дар баррасии мутафаккири замони нав Николло Макиавелли низ чунин ба назар мерасад, ки у коррупсияро чун падидаи ичтимой ва сиёсй бадогузорй кардааст. У коррупсияро ба беморие монанд менамуд, ки дар аввал шинохти он мушкил ва давои он осон аст, ва баъдтар шинохти он осон ва давои он мушкил мегардад.
Дар огози Замони нав бо зудури давлатдои мутамаркиз дар фадмиши коррупсия низ мардилаи нав шуруъ гардид. Дар ин давра коррупсия чун мушкилоти чиддии чамъиятй, нишонаи чомеаи «бемор» шуморида мешуд, ки ба рушди иктисодй ва тавлиди сармоядорй алокаманд буд. Дар ин давра буржуазияи голиб дар фосид намудани мансабдорони сатди баланди давлатй, ва кисман харидани мансабдои давлатй таъсири фаъол дошт.
Дар ин замон масъаладои коррупсия дар асардои маорифпарварони Еарб, ба монанди Ж.Ж.Руссо, Ш. Л. Монтескё ва Ф. Бэкон мавриди баррасй карор гириф-таанд. Монтескё зудури коррупсияро ба водор будани дар як инсон ба суистеъмоли докимият пайванд медонист «...аз тачрибаи чандинасра маълум аст, ки дама гуна инсони дорои докимият, тамоюл ба суистеъмоли он дорад ва у ба ин самт меравад, то замоне ки ба дадди ба у муайяннамуда нарасад» [3, а 282]. Дигар мудаккикони ин замон коррупсияро чун бемории ичтимой ва фаъолияти нодурусти чомеаи буржуазй донистаанд. Т. Гоббс дар асари худ «Левиафан» перомуни тамоюли на инсондои оддй, балки одамони сарватманд ба коррупсия чунин менависад: «Одамоне, ки дорои боигарй мебошанд, ба умеде, ки бо фасоди низоми дукукии давлатй ва ё гирифтани бахшиш бо пул ва дигар навъдои пешнидоди инъом аз чазо мегурезанд, дилпурона чиноят содир мекунанд» [4, а 45]. Аз гуфтадои мазкур чунин бармеояд, ки ондо коррупсияро чун падидаи чидати ичтимой ва сиёсидошта медонанд.
Тадкикоти дамачониба ва чиддй дар мавриди коррупсия аз нимаи дуюми асри 20 то ба имруз ба назар мерасанд, ки хосатан ба омузиши чидатдои мухталифи ин падида бахшида шудаанд. Аввалин тадкикоти чиддй дар мавриди коррупсия аз солдои 1970-1980 зудур намуданд. Ин тадкикот ба коррупсия чун падидаи универсалии ичтимой назар намуда, чидати умумисайёравии онро ошкор сохтаанд [5]. Дар ин тадкикот падлудои мухталифи ин масъала мавриди баррасй ва омузиш карор дода шуданд. Аз он чумла, дар ин замон мудаккикон ба муайян намудани мафдуми коррупсия, навъдои таърихии он, дарки масъала аз чониби мардум, таквияти коррупсияи сиёсй, масъаладои модернизатсия ва коррупсия, коррупсия ва рушди иктисодй ва дигар масъаладои алокаманд бо коррупсия таваччуд намудаанд.
Таквияти раванддои чадонишавй дар содадои мухталиф, васеъ шудани фазои низоми сармоядорй, дамчунин тагйирот дар низомдои сиёсии кишвардои пасошуравй зарурати омузиши дамачонибаи коррупсияро боз дам болотар бурд. Дар шароити имруза коррупсия хатаре дониста шудааст, ки ба рушди чомеадо ва дар умум ба амнияти башарй таддид мекунад.
Дадсоладои охир мушкилоти коррупсия ба яке аз масъаладои мудим, доги руз ва
^a^Ta^aÔH ^oMeax,ou Myocup Ta6gu. ë^Taacr. ArapHaHge MymKrao™ Ma3Kyp a3 gaBpau 3yx,yp to 6a HMpy3 ^oMeau hhcohhpo x,aMpax,K MeHaMoag, aMMO Tatcupu MaH^HH oh 6a x,aë™ ^OMea^o Ba gap yMyM 6a 3HHgaruu 6amapuaT gap gax,co!ax,oH oxup 6a Mapora6 6o.ro pa^T. A3 hh py, gaBoMH gax,co!ax,oH oxup Myx,aKKHKoHH cox,ax,ou MyxTa!H$H h!mx,oh h^thmoh Ta^KH^oTH 3uëgepo nepoMyHH ^Hx,aTX,ou ryHoryHH Macta!ax,oH Koppyncua 6a aH^oM pacoHHgaHg. flap hh 6o6aT xycycaH cax,MH Myx,aKKHKoHH h.mx,oh cuëcH xe.ye Ha3appac Me6omag, kh 6a ^Hx,aTX,ou h^thmoh Ba cuëcuu nagugau Koppyncua paBmaHH 6axmugaHg Ba MeTaBoH ry^T, kh 6appacuu ohx,o a3 Macta!a BacetTap Ba ^aporupTap acT.
^u^aTH xoccau Tax,KHKoTx,ou aH^oMmygapo gap Macta.au Koppyncua ryHoryH-cox,aruu ohx,o Tamxuj Megux,ag. ^tHe x,ap aK cox,au h.mh h^thmoh gap goupau $ax,MHmu xyg 6a Macta.au oMy3umu Koppyncua gax. HaMygaacT. Tax,KHKoTH Ma3Kyp omKop HaMygaaHg, kh hh ryHa omhj^oh h^thmoh Ba cuëcK ca6a6u 3yxypu Koppyncua Ba gap HaB6aTH xyg hh ryHa MaB^yguara Koppyncua naëMagx,ou MaH^HH h^thmoh Ba cuëcupo TaB.ug MeHaMoag. ^Ke a3 ^Hx,aTX,ou My^HMH Tax,KHKoTx,ou aH^oMmyga a3 oh u6opaT acT, kh 3yx,ypu Koppyncua 6a Tap3H MyxTa.H$ 6o mapoHTx,ou h^thmohm cuëcK naHBacT Kapga mygaacT. A.6aTTa gap hh MaBpug aHgemau Myx,aKHKoH ryHoryH acT Ba x,ap aKe 6a ^Hx,aTX,ou a.ox,Hgau Tatcupu omhj^oh h^thmohm cuëcK gap 3yx,yp Ba TaKBHaTH Koppyncua TaBa^yx, HaMygaaHg. flap hh MaBpug mo MeTaBoHeM HaHge a3 gugrox,x,oepo 6appacK HaMoeM, kh nepoMyHH a.oKaMaHguu Koppyncua Ba x,o.aTH h^thmohw cuëcuu ^oMeax,o 6aëH mygaaHg.
rypyx,e a3 Myx,aKKHKoH 3yx,yp Ba TaKBHaTH Koppyncuapo 6a hh3omx,oh cuëcK Bo6acTa HaMygaaHg. Ba aHgemau ohx,o 3yx,yp Ba TaKBHaTH Koppyncua 6a 3aMoH Ba ^o.aTH pymgu ^oMeax,o Ba hh3omx,oh cuëcK Bo6acrarH gopag. X,aHy3 $an.acy$H 6ap^acra Kap. nonnep gap x,ap MaBpug MaB^yguara x,oKHMHaTpo 6o Koppyncua pa6T goga 6yg. Ba aHgemau y gap x,aMa ^oe, kh xokhmmt MaB^yg acT xaTapu cyucTetMo.H oh Ba xaTap 6a o3ogK MaB^yg acT. X,aMa ryHa x,oKHMHaT TaMoro. 6a ts^khmh xyg Ba Koppyncua gopag. Ba aHgemau K. nonnep TaHx,o aHtaHax,ou ^oMeau o3og Ba Kymoga MeTaBoHag TaBo3yHH KygpaTH gaB.aTupo 6a MHëH opag [6]. Myx,aKKHK K. Opugpux gap MaBpugu Bo6acTaruu 3yx,ypu Koppyncua a3 hh3omx,oh cuëcK HyHHH gap^ HaMygaacT, kh gap ^oMeax,ou Kymoga Mat.yMoT gap MaBpugu Koppyncua a3 ^ohh6h Hepyx,ou onno3HTcuoHH omKop Ba TaBaccyTH BacouTH ax6opu oMMau MycTaKH. nax,H Kapga MemaBag. Ammo gap ^oMeax,ou ToTa.HTapK to aK aHgo3a 6a omKopc3HH Koppyncua Ba ë gap yMyM Huc6aT 6a hh Macta.a MaHtKyHH (Ta6y) By^yg gopag. A3 hh py, 6a aHgemau K. Opugpux Koppyncua nagugau yHHBepca.K 6yga, gap ^aMa ryHa hh3omh gaB.aTH By^yg gopag Ba TaHx,o maKjiH 3y^yp Ba MHKëcu oh $apK MeKyHag [7, c. 17].
Myx,aKKHKoH A. Kynep flpypu, ^oHaTaH KpueKxay3 Ba MaHK. ^y3THH gap TagKHKoTH xyg KaHg HaMygaaHg, kh ^oMeax,ou raHpugeMoKpaTH Huc6aT 6a ^oMeax,ou geMoKpaTH a3 Tatcupu Koppyncua 3uëgTap oce6 Me6uHaHg, kh a3 ^aH6au cuëcK gomTaHH nagugau Koppyncua gapaK Megu^ag. Ba aHgemau ohx,o MaB^yguaTH 6ap3uëgu Koppyncua gap ^oMeax,ou raHpugeMoKpaTH TaBtaM acT [8]. Myx,aKKHKoH A. Ba Po6epT B.
BumHH hh3 KaHg HaMygaaHg, kh KumBap^ou gopou paKo6aTH cuëcK TaBaccyTH KoHyH, hhthxo6oth geMoKpaTH Ba x,aTTo BacouTH ax6opu oMMa 6ap a.aH^H Koppyncua Tatcupu nypKyBBaTTapu ^aMtuaTH gopaHg Ba gap HyHHH ^o.aT MaKoMoTH gaB.aTH Kymum 6ap oh MeKyHaHg, kh Koppyncuapo pa^t KyHaHg Ha6a.KH paBaHgu KoppyncuoHupo pymg
бидиданд [9, а 610].
Х,амчунин сабаби мудими нигаронй аз коррупсияро бархе мудаккикон дар он мебинанд, ки он коройии демократияро зери шубда мебарад, махсусан дар чидати волоияти конун, ракобати сиёсй ва машруияти низоми сиёсй [10]. Аз нуктаи назари мудаккикони назарияи идораи давлатй коррупсия ин зерсистемаи идораи чамъиятй мебошад, ки аз сабаби бесамарии (дар дама навъи зудури худ) фаъолияти докимияти давлатй ва дастгоди он зудур мекунад [11]. Мудаккик Расма Караклинз низ дар тадкикоти худ кайд намудааст, ки чигунагии зудури коррупсия аз режими сиёсй вобастагй дорад [12, с. 75].
Ба андешаи мо вокеан мавчудият ва таквияти коррупсия аз чигунагии низомдои сиёсй вобастагй дорад. Низомдои сиёсии кушода ва демократй то як андоза механизми самараноки рафъи коррупсияро доро мебошанд ва дар чунин низомдо сатди коррупсия назар ба чомеадои дорои низоми гузаришй, пушида ва тоталитарию авторитарй камтар мебошад. Чуноне ки дар раддабандии Индекси дарки коррупсияи Созмони шафофияти байналмилалй мушодида мешавад, кишвардои демократй аз дама нишондоди бедтарини сатди пасти коррупсияро доро мебошанд [13].
Дар вокеъ сатди коррупсия ва хусусиятдои зудури он аз низомдои мавчудаи идорй вобастагии амик дорад. Чуноне ки дар боло овардем мудаккикон низоми де-мократиро фазое медонанд, ки дар он имкони зудури коррупсия нисбатан камтар аст. Мо чунин мешуморем, ки агарчанде мавчудияти низоми демократй ба пуррагй кафи-ли рафъи коррупсия буда наметавонад, аммо набудани чунин низом коррупсияро унсури гурезнопазири даёти ичтимоию сиёсй ва иктисодии чомеадо мегардонад.
Чидати дигари омузиши мушкилоти коррупсия ба риштаи тадлил кашидани омилдои ичтимой ва сиёсии зудур ва таквияти ин падида мебошад. Мудаккикони зиёде, ки масъаладои коррупсияро ба риштаи тадкик кашидаанд ба омилдои сиёсй ва ичтимоии зудури он таваччуди хоса намудаанд ва онро чун падидаи ичтимой-сиёсй бадогузорй кардаанд. Гуруди зиёди мудаккикони масъаладои коррупсия сарчашмаи зудури коррупсияро дар «боло гузоштани манфиатдои шахсй ва гурудй аз манфиатдои чамъиятй» медонанд, ки ин як навъи рафтори ичтимоии фардиятдо ва гуруддои мухталифи ичтимой аст. Роберт Клитгаард дар мавриди коррупсия чунин кайд мекунад, ки коррупсия дар долати ба таври гайриконунй боло гузоштани манфиатдои шахсй аз манфиатдои одамон ва максаддое, ки инфирод бадри расидан ба ондо хизмат менамуд сар мезанад [14]. Сиёсатшинос Самуэл Хднтингтон кайд намудааст, ки коррупсия он рафтори кормандони давлатй аст, ки ба хотири хизмат ба манфиатдои хусусй аз меъёрдои кабулшуда канор меравад [15, а 59]. Мудаккик Ч. С Ней коррупсияро чун берун рафтан аз вазифадои расмй дангоми ичрои накши чамъиятй ба хотири манфиатдои хусусии (шахсй, хонаводагй, дорои хосияти хусусй) пулй ё ба даст овардани маком медонад. У порагирй, непотизм (ошнобозй ва чонфидоии шахсй) ва масрафкориро (харчи бемаврид) чун навъдои рафтори коррупсионй шинохтааст [17, а 966].
Баъзе аз мудаккикон омили зудур ва таквияти коррупсияро дар ноуддабароии низоми идорй ва бесамарии фаъолияти он медонанд. Оливер де Сардан чунин мешуморад, ки нотавонии сиёсатмадорон дар амалигардонии чорадои мувофик ба хотири некуии давлат ва ё хизмати давлатй омили далкунандаи таквият ва падн шудани коррупсия мегардад [19, а 174]. Мудаккикон Абид ЧТ., Гупта С., Мауро П.
Ba MôaKy H,.M. 6omaHg nyHHH uggao MeKyHaHg, kh 6ecaMapuu x,0KHMuaT 3aMHHau 6y3ypru 3yx,ypu Koppyncua Me6omag Ba Ha 6aptaKc. BecaMapK gap aMaiuc03HH x,okhmhat 6apou xH3MaTHHëHH gaBia™ Ba Ma^OMHHmHHOH hmkohh $ap0B0He $apox,aM Meopag, kh 6a Koppyncua gacT 3aHaHg Ba maxpBaHgoH hh3 gap nyHHH x,oiaT pox,x,ou a^TepHaTHBHH «HapMc03HH (paBraHKyHHu) napxa»-po gapë^T HaMoaHg. Hh Myx,aKKHK0H 6a oh aHgemaaHg, kh Ha6ygaHH BOiOHaTH KOHyH Bacuiau caMTrupK 6a TaKBHaTH Koppyncua gap gaBiaT Me6omag [20]. Myx,aKKHKH himx,oh cuëcK СaмyэI X,aHTHHrT0H hh3 6ap oh Ha3ap acT, kh Koppyncua aKe a3 HHm0Hax,0H agaMH HHcTHTyTCH0HaiH3aTCHaH caMapaHOK Me6omag [15, c. 59].
C0x,ax,0H gaBia™ Ba ^aMtua™ gopou Metëpx,0 Ba ap3umx,oe Me6omaHg, kh ^Hx,aTH My^HMH Matpu^ara maxpBaHguu mo, ^atoiuara 6rop0KpaTHa Ba MactyiuaTmuHocuu ^aMtuarau maxpBaHgoH goHucra MemaBaHg. Ma^Myu Metëpx,0 Ba ap3umx,0 MaKcagx,0H acocupo maKi Megux,aHg Ba pa^Topu $apguaTx,opo gap Ba3H$ax,0H ^aMtua™ TaH3HM MeKyHaHg. Ba aHgemau Ahtohh 3. KaMHHcKHH Koppyncua gap x,oiaTe pyx Megux,ag, kh hh Metëpx,0H $apx,aHrK BanpoH Ba TapK Kapga MemaBaHg. A3 hh py, y Koppyncuapo h$o-garapu paBaHgu BopugmaBHH Metëpx,0H xycycK 6a cox,au ^aMtua™ MegoHag [21, c. 83].
flap MaBpugu omhix,oh h^thmohw cuëcuu 3yxypu Koppyncua MeTaBOHeM ry^T, kh ohx,o ^Hx,aTX,0H 3uëgepo $apo MerupaHg. Myx,aKKHK0H gap 3yx,yp Ba TaKBHaTH Koppyncua omhix,oh MyxTaiH^H h^thmohw cuëcupo hom 6ypgaaHg Ba, ai6arra, x,ap aK omhih 3HKpmyga gap hh Ba ë oh HaBt 6ohch 3yxypu hh naguga Merapgag. Omhix,oh h^thmoh-cuëcuH a3 ^ohh6h Myx,aKKHK0H omKopmyga BOKeaH 3aMHHau 3yx,yp Ba TaKBHaTH Koppyncua Me6omaHg. Ba aHgemau mo H0B06acra a3 oh kh Koppyncua gap KagoM ^OMea 6a By^yg Meoag, xox,-hoxox, 3epu Tatcupu aKe a3 omhh^oh 3HKpmygau h^thmohw cuëcK cypaT Merupag. Omhih hhcohh, atHe MaH$uaTxox,HH maxcuBy rypyxï 6ap aianxu Metëpx,0 Ba ap3umx,0H MyanaHmygau ^aMtua™ aKe a3 3aMHHax,0H acocuu 3yx,yp Ba TaKBHaTH Koppyncua Me6omaHg. flap x,aMa x,oiaT pa^Topu h^thmoh Ba cuëcuu xH3MaTHHëHH gaBiaTHBy ^aMtua™ Ba MapgyM gap yMyM 6ohch 6a aMai OMagaHH Koppyncua Merapgag, kh a3 nagugau h^thmoh Ba cuëcK 6ygaHH oh gapaK Megux,ag. ^ang HaMygaH 3apyp acT, kh omhix,oh 3HKpHaMygae nyH 6oiory3opuu MaH$uaTx,0H maxcK Ba rypyxï a3 MaH^uaT^OH ^aMtua™, 6epyH pa^TaH a3 Ba3H$ax,ou pacMH 6a xothph MaH^uaT^OH xycycK, H0yx,ga6ap0HH hh30mx,0h ugopK Ba 6ecaMapuu ^atoiuara ohx,o, 6ecaMapuH x,0KHMHaT, agaMH HHcTHTyTCH0HaiH3aTCHaH caMapaHOK, BanpoH HaMygaH Ba TapK KapgaHH cTaHgapTx,0H $apx,aHrK gap BOKet MeTaBOHaHg ca6a6u 3yx,yp Ba TaKBHaTH Koppyncua 6urapgaHg. flap hh MaBpug 6a HHo6aT rupu^TaHH ^oiaTH MaB^ygau h^thmohw cuëcK hh3 My^HM acT. Ha6ygaHH mapouTH Mycougu h^thmohw cuëcK 6apou xH3MaTHHëHH co^au gaBiaTHBy ^aMtuaTH hh3 MeTaBOHag 6ohch 3y^ypu Koppyncua Ba TaKBHaTH oh gap ^OMea rapgag. ^ang HaMygaH 3apyp acT, kh HOMycouguu map0HTx,0H h^thmohw cuëcK Koppyncuapo TaBiug MeKyHaHg Ba 6ohch 6ecaMapK gap ^atoiuaTH HH30M^0H ugopK MerapgaHg. ^tHe nyHHH MeTaBOHeM ry^T, kh gap MaBpugu 3y^yp Ba TaKBHaTH Koppyncua MHëHH ^oiaTH HOMycougu h^thmohw cuëcK Ba 6ecaMapuu ^atoiuaTH hh30mh ugopK aiOKaMaHgK By^yg gopag.
flap x,aMa gaBpy 3aM0H x,oiaTH H^THMOUBy cuëcK 6a caT^H Koppyncua Tatcupry30p Me6omag. XycycaH, Ba3tu 6agu h^thmoh Ba cuëcK Ba ë x,oiaTH HanaHgoH xy6u oh MeTaBOHag 3aMHHau TaKBHaTH Koppyncua rapgag. A3 hh py, MeTaBOH ry^T, kh omhix,oh h^thmoh Ba cuëcK, xycycaH x,oiaTH h^thmohh ^0Mea^0 6a caT^H 3yx,yp Ba TaKBHaTH
коррупсия таъсиргузор мебошанд. Дар баррасии масъаладои коррупсия дар чомеадои мухталиф зарур аст, ки ба долати рушди ичтимой ва сиёсии ондо таваччуди хоса зодир карда шавад.
Ч,идати дигари масъаладои коррупсия, ки мудаккикон ба он таваччуд кардаанд, ин паёмаддои ичтимоию сиёсии ин падида мебошад. Аксари мудаккикони масъаладои коррупсия бар он назаранд, ки коррупсия дар низоми муносибатдои ичтимоиву сиёсй дамеша паёмаддои харобиовар ва манфиро доро аст. Гуруде аз мудаккикон бар он назаранд, ки коррупсия шикананда ва вайронкунандаи меъёрдои кабулшуда дар чомеадои мухталиф мебошад. Ч,еймз Скот исбот намудаст, ки коррупсия низоми расмии коидадо ва идоракуниро бардам мезанад [22, с. 2]. Расма Карклинз коррупсияро ба таври ичтимой чун нишони дамагуна нодурустй, беконуният ва беинсофй медонад, ки ба пусиш ва вайронй мебарад [12, с. 5].
Х,атто бархе аз мудаккикон коррупсияро чун низоми махсуси гайрирасмй бадогузорй мекунанд, ки фаъолияти низоми расмии сиёсиро зери шубда мебарад. Дар баррасии худ Ч,еймз Скот коррупсияро чун низоми сиёсии гайрирасмй каламдод мекунад. Ба андешаи у, дар доле ки издороти дизбдо, конунгузории умумй ва эъло-миядои сиёсй намуди зодирй ва расмии сохтори сиёсиро ташкил медиданд, коррупсия чун низоми гайрирасмии сиёсй пойбарчо аст [22, с. 2]. Х,амчунин гуруде аз мудаккикон паёмади далокатовар ва харобкунандаи коррупсияро ба ичроиши маъмурй ва рушди иктисодиву сиёсй ошкор кардаанд [23]. Ч,озеф Ней се паёмади манфии коррупсияро фарк мегузорад: таъсир ба рушди иктисодй, ба дамгироии миллй ва имкониятдои дукумат дар умум. У ба чунин хулосае омадааст, ки коррупсия дамеша зараровар аст [18, с. 427].
Мудаккики рус Л. Гавелинг дар заминаи омузиши маводдои Нигерия ва дигар кишвардои африкой ошкор намудааст, ки коррупсияи сиёсй метавонад чунин шаклдои чиноии давлатдорй чун клептократия, лутократия ва плутократияро тавлид намояд [24]. Хдмчунин бархе аз мудаккикони масъалаи коррупсия бар он андешаанд, ки коррупсия зуроварй ва чиноёти дигарро дамродй мекунад. Ба андешаи ондо гуруддои муташаккили чиной аксари долат ба сиёсатмадорони фасодзада такя мекунанд, ки бехатарии чунин сиёсатмадоронро тавассути зуроварй ва ё истифодаи фиребандаи раванддои конунй таъмин мекунанд. Исбот шудааст, ки чунин гуруддо дар киро намудани хизмати дукукии коршиносон низ имкони хуб доранд [25, с . 251].
Ба исбот расидааст, ки коррупсия падидаи хатарзо ба суботу амнияти чомеадо аст. Аз он чумла, мудаккикон собит намудаанд, ки коррупсия ба амнияти шадрвандй таъсиргузор аст, зеро молиёти пардохтшавандаро дар бедбудии чамъиятй чун бехатарй, хизматрасонии ичтимой, нигаддошти инфрасохтор ва маоши муаллимону хизматчиёни давлативу чамъиятй монеъ мегардад [26, с. 41].
Мудаккики барчастаи масъаладои коррупсия Майкл Ч,онстон таъсири коррупсияро ба даёти чомеадо чунин каламдод намудааст: коррупсия ба андак нафарон бар зарари аксарият фоидабахш аст; он рушди иктисодиро кафо мегузорад ва монеъ мегардад, манобеъро аз хизматрасонии аввалия, кумаки байналмилалй ва тамоми иктисодиёт канор мезанад. То як андоза аз сабаби коррупсия барои миллиондо «демократия» маънии рушди ноамнй ва «бозори озод» чоеро мемонад, ки
6a Ha3ap Mepacag 6oKx,o a3 x,hco6h gurapoH 6oHTap MerapgaHg [27].
flap HaB6aTH xyg 6at3e a3 Myx,aKKHKoH Koppyncuapo 6a nypparK HyH nagugau MaH^H HaMemHHocaHg Ba uggao MeHaMoaHg, kh Koppyncua gap x,aëra h^thmohm cuëcK gopou a^aMHaT hh3 Me6omag. Bapou mhco. Po6epT K.HTraapg gap TagKHKoTH xyg aKHaHg gareue oBapgaacT, kh Koppyncua gap 6apxe ^ouarço MeTaBoHag 6a $ougau Kop 6omag. y hh ga^u^ou xygpo HyH ëggomTH HKTucoggoH, ëggomTH cuëcaTMagop Ba ëg-gomTH Mygup (MeHe^ep) hom Me6apag. Ba aHgemau K.HTraapg napgoxTx,ou Koppyncuo-hï MexaHH3MH 6o3opupo 6a ëg MeoBapaHg. flap HH3oMe, kh mo. Ba xu3MaTpacoHK TaBaccyTH gap HaB6aT ucTogaH, cuëcaT, hhthxo6h Horax,oHK Ba ë xH3MaTH moucra TaKcuM Kapga MemaBag, Koppyncua MeTaBoHag Mo.po Bo6acra 6a oMogarK Ba Ko6H.HaTH napgoxT TaKcuM HaMoag. Koppyncua gap HyHHH xo.aT mo. Ba xu3MaTpacoHupo gap gacTH Ha^apoHe Kapop Megux,ag, kh oHpo 6emTap Kagp HaMyga, MeTaBoHaHg caMapaHoK ucTH^oga HaMoaHg. ryë nac a3 aMa.H KoppyncuoHK hh mo. Ba xu3MaTpacoHK 6emTap a3 Ha3apu HKTucogK «caMapaHoK» TaKcuM Kapga MemaBaHg. Bo6acTa 6a ëggomTH cuëcaTMa-gop Myx,aKKHK HumoH gogaHK MemaBag, kh napgoxTx,ou KoppyncuoHK gap TatHHoTx,ou cuëcK MeTaBoHag MaH$uaT6axm 6omag. Koppyncua gap 6apxe ^o.aTx,o HyH MexaHH3MH «HmTupoKH cuëcK» Ba TatcuppacoHK a3 ^ohh6h aKauuaT^ou этннкн Ba KopnopaTCuaxou xopu^K guga MemaBag. flap hh3omx,oh gopou MaxgyguaT xapuga rupu^TaH aroHa Bacu-.ae 6apou ^ajmu MaH$HaTx,ou gurap Ba Myappu^HH ohx,o gap paBaHgu cuëcK Merapgag. flap 3aMHHau ëggomTH Mygup Myx,KKHK HyHHH 6aëH HaMygaacT, kh arap Kougax,oH 6MpoKpaTH Max,gyguaTx,opo MyaHaH HaMyga 6omag, nac KopMaHgoH MeTaBoHaHg 6o napgoxTH KoppyncuoHK HyHHH Kougax,opo cap^H Ha3ap co3aHg [14, c.31-32].
flap MaBpugu xy6K Ba ë 6aguu Koppyncua Myx,aKKHK BuuuaM A. K.apK Ma$x,yMH «Koppyncuau !o3HMH»-po ucTH^oga HaMygaacT. Ba aHgemau y Koppyncua .o3hmh Merapgag arap xaTH KupMH3po (MoHeax,opo) y6yp HaMyga, coxTopx,ou 6MpoKpaTupo KaMTatcup HaMoag [28]. PacMa KapK.HH3 6omag Macta.au xy6 Ba ë 6ag 6ygaHH Koppyncuapo gap naHBaHg 6o HuryHaruu cu^ara HHx,ogx,o Ba pe^HMx,ou cuëcK 6ax,ory3opK KapgaacT. y MHëHH Koppyncuae, kh hh3omh Mampyu geMoKpaTupo 3epu my6x,a Mery3opag Ba Koppyncuae, kh MapgyM Ma^6yp MemaBaHg 6a xoTupu pax,oK a3 hh3omh penpeccuBK, raHpu^ato! Ba raHpuMampyt py oBapaHg, $apK Mery3opag [12].
TypyxH My^aKKHKoHe, kh 6a oMy3umu MymKH.oTH KumBap^ou ^ax,oHH ceMM Mam-ry. Me6omaHg, Koppyncuapo 6eMopuu ^oMeax,ou gap ^ouh pymg, MogepHH3aTcuau 6a htmom Hapacuga Ba KaM6ara.HBy HogopK myMopuga, a.aHXH MyHocu6aTH aK^oHu6aBy MaH^K 6a Koppyncua HyH ^aMtuaTK 6apoMag MeKyHaHg. Ba aHgemau ohx,o
Koppyncua HaKmu Myc6aTpo gap x,aMrupoK, pymg Ba MogepHH3aTcuau ^oMeax,ou ^ax,oHH ceMM gomTa MeTaBoHag [29].
Ba aHgemau mo Koppyncuapo HyH aMa.H Myc6aT HumoH gogaH gypycT HecT Ba hh naguga MoxuaTaH 6ag Me6omag. ArapHaHge HaBte a3 Koppyncua 6MpoKpaTHa Ba hh3omh HcTu6gogupo HapM MeHaMoag, HaBtu gurapu Koppyncua TaB.HgKyHaHgaH 6MpoKpaTHa Ba hh3omx,oh HcTu6gogK Me6omag. BMpoKpaTHau $acog3aga Ba hh3omx,oh HcTu6gogK xyg a3 xyg 6a By^yg HaMeoaHg, 6a.KH ohx,o HaTH^au TaMatKopuu 6apxe a3 xH3MaTHHëHH gaB.aTHBy ^aMtuaTK, HoMyKaMMa.Hu MexaHH3MH aMa.H MaKoMoT Ba co3mohx,oh
давлативу чамъиятй, мавчудияти коррупсияи сиёсй ва дигар шароитдои тавлид-кунандаи коррупсия мебошанд. Аз ин ру, ба андешаи мо коррупсияи «зарурй» ин як роди шикастан ва убур намудани низоми мавчудаи коррупсионй мебошад, ки муборизаи фаъол ва вокей бар зидди ин падидаро зери суол мебарад. Яъне, чунин навъи муносибат баёнгари чавоб гуфтан ба низоми коррупсионй бо амали коррупсионй мебошад, ки аввалиро таквият мебахшад. Аз ин ру, дар дама долат зарур аст, ки дангоми бадогузорй ба амалдои коррупсионй ба шароити зудури ондо таваччуд намуда шавад. Ошкор намудани шароитдои тавлидкунандаи зудури коррупсия метавонад ба дарки модияти он кумак расонад. Зарур аст, ки дангоми бадогузорй ба амалдои коррупсионй ба хосиятдои режими сиёсй таваччуд намуда шавад. Аммо новобаста аз ин кайд намудан зарур аст, ки дар аксари долат коррупсия паёмади манфй ва харобиоварро доро мебошад.
Гуруде аз мудаккикон дар баррасии масъаладои коррупсия пайванди зудури онро бо шароити гузаришй ва тагйири чомеадо исбот намудаанд. Барои мисол мудаккикон давраи гузаришро дар чомеадои пасошуравй яке аз омилдои сиёсии рушди коррупсия дар ин фазо медонанд, ки бозгуи пайванди амалдои коррупсионй бо раванддои сиёсй ва долати рушди чомеадо мебошад. Мудаккик Роберт И. Роберт фазои пас аз шуравиро чун минтакаи ба таври васеъ падншудаи коррупсия бадогузорй кардааст [30].
Яке аз мудаккикони намоёне, ки рушди коррупсияро бо чигунагии давраи гузаришии чомеадо пайванд медидад, сиёсатшиноси америкой Самуэл Х,антингтон мебошад. С. Хднтингтон ифодаи «пусиши сиёсй»-ро дар мавриди чомеадои гириф-тори барзиёди коррупсия ва нобасомон истифода намудааст. Ба андешаи у сафарбарнамоии ичтимоии ногадонй ба нидоддои сиёсии миллатдои нав (давраи гузариш) вазнинидои бесобикаеро овард, ки боиси фанои ракобати сиёсй ва зудури носуботии сиёсй, пусиши нидодй ва коррупсия гашт [15]. С. Х,антингтон дамчунин дар китоби классикии худ оид ба рушди сиёсй якчанд шароитдои мусоидаткунандаи зудури коррупсия дар низоми давлатиро махсусан кайд намудааст. Ба андешаи у коррупсия дар замони рушди босуръат ва модернизатсия таквият меёбад; ин тамоюлдо дар кишвардои дорои кишрбандии мустадками ичтимой камтар гирифтори коррупсия мешаванд; сатди имкониятдои сиёсй ва иктисодии давлат ба табиати коррупсия таъсир мегузорад; дар долати сатди пасти рушди дизбдои сиёсй сатди коррупсия низ бештар падн мешавад [16].
Дамчунин мудаккикон долати пас аз мочароро ба таври хоса чун заминаи таквияти коррупсия медонанд. Ба андешаи ондо давлатдои миллие, ки мочароро аз сар гузаронидаанд, гирифтори коррупсия мегарданд ва дар ондо ин падида ба таври хоса таквият меёбад. Ба андешаи Сусан Роз Аккерман аксари омилдое, ки коррупсияро тавлид мекунанд, дар фазои пас аз мочаро мавчуд мебошанд. У бо овардани мисолдо аз якчанд кишвардои мочарои сиёсиро паси сар намуда, аз кабили Гватемала, Ангола, Мозамбик, Бурунди ва Косово масъаларо ба баррасй кашидааст[31]. Ба андешаи Чеймс Скот ноамнй боис мегардад, ки сиёсатмадорони ба нигаддории мансаби хеш боварй надошта дарчи тезтар кушиш бар он мекунанд худро
сарватманд намоянд ва содибкорон низ димояи расмиро барои фоидаи кутодмуддат харида бошанд [22].
Вокеан, долати гузариш метавонад заминаи зудур ва таквияти коррупсия гардад, дар доле ки барои тагйирот ва гузариш шароити мувофик фародам нагашта бошад. Хусусан, гузариш аз як низоми сиёсй ба низоми дигари сиёсй ва гузариши пас аз мочарой метавонад ба хатари таквияти коррупсия мувочед гардад. Шароитдои номувофики нидодй яке аз омилдои зудур ва таквияти коррупсия дар фазои гузаришй мебошад. Зарур аст, ки омузиши масъаладои таквияти коррупсия дар Точикистон дар матни гузариш аз низоми сиёсии сотсиалистй ба низоми демократй ва долати гузариши пас аз мочарой ба род монда шавад. Зеро, дар зудур ва таквияти коррупсия дар шароити Точикистон накши омили гузаришй хеле муассир мебошад. Хусусан, мочарои дохилй ва давраи гузариш ба долати осоишта заминаи таквиятбахшандаи коррупсия дар кишвар буданд, ки ошнобозй, чонфидоии шахсй ва протекси-онизмро*[32, с. 69] дар кишвар таквият бахшиданд.
Дар баррасии масъаладои коррупсия аз чониби мудаккикон дамчунин ба чидатдои ахлокии он низ таваччуд зодир карда шудааст, ки бевосита баёнгари падлудои ичтимоии ин падида мебошад. Роналд Врейс ва Эдгар Симпкин дар баррасии масъаладои коррупсия дар кишвардои дар доли рушд ба чидати ахлокии он таваччуд намудаанд. Дар тадкикоти худ ондо ошкор сохтаанд, ки коррупсия чангали непотизм (ошнобозй) ва хостадо, долати муддиш ва фочеабореро монанд аст, ки зери таъсири он ташаббускории хизматчиёни чамъиятии чавонони африкой ба ноумедй табдил мегардад ва он чо муносибатдои тараккй ва рушд чой надоранд [33]. Гирифтори хизматчиёни давлатй ва чамъиятй ба коррупсия ва иштироки шумораи зиёди мардум дар схемадои коррупсионй албатта чидати ахлокиро низ дорад. Боло гузоштани манфиатдои худй ва гурудй аз манфиатдои чамъиятй, дамчунин бетаваччуди ба паёмаддои хатарзои коррупсия худ баёнгари чидати ахлокй доштани масъала мебошад.
Баъзе аз мудаккикон дар омузиши масъаладои коррупсия ба коррупсияи сиёсй ва таъсири муддиши он дар чомеа таваччуд намудаанд. Мудаккики рус О. Попова алокамандии коррупсияи сиёсй ва гайрисиёсиро махсусан кайд намудааст. Ба андешаи у паднгашта будани амалияи коррупсионй дар зинадои болоии гуруддои дукмрон (элитй), ки дорои салодиятдои докимиятй дастанд, ба таквияти коррупсияи сатди поёнй боис мешавад. У кайд намудааст, ки дар дама долат дангоми рушди сиёсати коррупсионй манфиатдои шахсй нисбат ба манфиатдои давлатй дар мадди аввал гузошта мешаванд [34]. Бархе мудаккикони масъаладои коррупсия чунин иддао мекунанд, ки коррупсия паёмади дамзистии се омили гуногун аст: сардади номуайяни миёни давлат ва бозор дар он вакт зудур мекунад, ки даромаддои иктисодй аз карори сиёсй вобастагй дошта бошанд; тадаммулпазирй ба коррупсия аз чониби
* протексионизм - ба андешаи Н. В. Селихов падидаи манфиест, ки фаъолияти иштирокдорони он - сарпараст (патрон) ва мизочон - боиси сохтани чунин фазое магардад, ки манфиатдои нафъчуёнаи ондоро конеъ мекунад. Яке аз намунадои равшани он «тими худй» мебошад.
шадрвандон; ва нокомилии механизми сиёсй, маъмурй ва судии назорат ва маддуд намудани амали табодсозандаи докимият ва хизматчии давлатй [35, с 15].
Солдои охир миёни мудаккикони масъаладои коррупсия чунин андешае зудур намуд, ки коррупсия на тандо мушкилии ичтимоиву сиёсии чомеаи алодида аст, балки ба амнияти байналхалкй низ таддид менамояд. Ин гуруди мудаккикон ба масъаладои коррупсия фаротар аз мушкилии як чомеа ва ё давлат назар мекунанд. Аз он чумла мудаккикон Роберт И. Роберт, Келли М. Гриндилл, Матсев Бунн, Ч,есика С. Тиитс, Эрика Ченовес, Бен В. Х,ейнимен аз чумлаи он мудаккиконе мебошанд, ки коррупсияро чун як мушкилии сатди глобалй медонанд. Ондо исбот кардаанд, ки мавчудияти коррупсия ба амнияти байналхалкй таддид намуда, боиси боло рафтани кочок, падншавии аслидаи дастай, рушди терроризм ва дигар чиноятдои фаромиллй мегардад [36].
Раванди чадонишавй ва рушди дамгироиву дамкорй, рушди технологияи иттилоотй ва логистикй, паст рафтани накши сардаддои миллй дар радифи шароитдои муосири иктисодиву ичтимой дамчунин ба фаромиллй гаштани мушкилот замина фародам намуданд. Дар чунин долат мавчудияти коррупсия чун механизми осони ба дадаф расидан ба гуруддои чиноии байналхалкй метавонад коромад бошад.
Кдйд намудан зарур аст, ки аксари дидгоддои зикрнамуда, барои тадкик ва баррасии масъаладои коррупсия дар шароити Точикистони имруза метавонанд мавриди истифода карор гирифта бошанд. Албатта, дар тадкики масъаладои коррупсия дар Точикистон таваччуд намудан ба ин дидгоддо аз адамият холй буда наметавонад.
Аз гуфтадои боло ба чунин хулосае омадан мумкин аст, ки коррупсия падидаи ичтимоию сиёсй мебошад ва падлудои гуногуни ичтимой ва сиёсиро дорост. Аз баррасии чидатдои ичтимой ва сиёсии омузиши масъаладои коррупсия метавон чунин хулосабароридо намуд:
- аз даврадои кадим то ба имруз коррупсия чун падидаи ичтимой ва сиёсй шинохта шудааст, ки зери таъсири омилдои ичтимой ва сиёсй зудур намуда, ба даёти чомеадо таъсири худро мерасонад. Аз замони Арасту то ба имруз мудаккикон ба чидатдои ичтимой ва сиёсии коррупсия равшанй бахшидаанд ва дадсоладои охир таваччуд ба ин масъала боло рафтааст. Аз он чумла, дадсоладои охир, падлудои ичтимой ва сиёсии коррупсия аз чониби мудаккикон дамачониба ба баррасй кашида шудааст;
- ошкор карда шудааст, ки сатди зудур ва таквияти коррупсия аз чигунагии низомдои сиёсй вобастагй дорад. Дар низомдои тоталитарй ва авторитарй нисбат ба низомдои кушода ва демократй сатди коррупсия баланд мебошад. Дар низомдои тоталитарй ва авторитарй коррупсия ба таври систематикй мавчуд буда, низомдои демократй механизми самараноки мукобилият бо коррупсияро доранд. Низоми демократй фазое дониста шудааст, ки дар он имкони зудури коррупсия нисбатан камтар аст;
- омилдои ичтимой ва сиёсй заминаи асосии зудур ва таквияти коррупсия шинохта шудаанд. Боло гузоштани манфиатдои шахсй ва гурудй аз манфиатдои чамъиятй, ноуддабароии низоми идорй ва бесамарии фаъолияти докимият, адами институтсионализатсияи самаранок, вайрон намудан ва тарк кардани стандартдои фардангй заминадои зудури коррупсия шинохта шудаанд. Дар дама давру замон
долати ичтимоиву сиёсй ба сатди коррупсия таъсиргузор мебошад ва новобаста аз он ки коррупсия дар кадом чомеа ба вучуд меояд ход-ноход зери таъсири омилдои ичтимоию сиёсй сурат мегирад;
- коррупсия дар низоми муносибатдои ичтимоиву сиёсй дамеша паёмаддои харобиовар ва манфиро доро аст. Ба исбот расидааст, ки коррупсия ба амнияти чомеадо таъсири манфии худро мегузорад ва падидаи хатарзо ба суботу амнияти чомеадо аст. Баъзе аз мудаккикон коррупсияро ба пуррагй чун падидаи манфй намешиносанд ва иддао менамоянд, ки коррупсия дар даёти ичтимоию сиёсй дорои адамият низ мебошад. Дар дама долат зарур аст, ки дангоми бадогузорй ба амалдои коррупсионй ба шароити зудури ондо таваччуд намуда шавад, аммо новобаста ба ин коррупсия паёмади манфй ва харобиоварро доро мебошад;
- пайванди зудур ва таквияти коррупсия бо шароити гузаришй ва тагйири чомеадо чой дорад. Долати пас аз мочарой ба таври хоса чун заминаи таквияти коррупсия мебошад. Аксари омилдое, ки коррупсияро тавлид мекунанд, дар фазои пас аз мочарой мавчуд мебошанд. Гузариш аз як низоми сиёсй ба низоми дигари сиёсй ва гузариши пас аз мочарой метавонад ба хатари таквияти коррупсия мувочед гардад;
- коррупсияи сиёсй ба амнияти чомеадо хатари чиддй дорад. Алокамандии миё-ни коррупсияи сиёсй ва гайрисиёсй дар чомеадо чой дорад ва коррупсия дар зинадои болоии гуруддои дукмрон ба таквияти коррупсияи сатди поёнй боис мешавад.
- коррупсия на тандо мушкилии ичтимоиву сиёсии чомеаи алодида аст, балки ба амнияти байналхалкй низ таддид менамояд ва масъалаи коррупсия фаротар аз мушкили як чомеа мебошад.
Пайнавишт:
1. Платон. Собрание сочинений. В 4 т. - М., 1990. Т.3. - 654 с.
2. Аристотель. Политика. М., 1911. - 466 с.
3. Монтескье Ш. Избранные сочинения. - М., 1955. - 803 с.
4. Гоббс Т. Левиафан или материя, форма и власть государства церковного и гражданского. - М., 1936. - 503 с.
5. Political Corruption: concepts and context / Third edition, Arnold J. Heidenheimer, Michael Johnston editors, Transaction Publishers, New Brunswick (USA) and London (UK), 2009. -970 p.
6. Karl R. Popper. The Open Society and the Democratic State. The Karl Popper Archives, Box 6. File 6.
7. Friedrich С. J. The Pathology of Politics: Violence, Betrayal, Corruption, Secrecy, and Propaganda. N. Y.: Harper & Row, 1972. - 287p.
8. Cooper A., Drury, Jonathan Krieckhaus, Michael Lusztin. Corruption, Democracy and Economic Growth // International Political Science Review, Vol. 27. No. 2. (Apr. 2006), pp. 121-136.
9. Andrei Shleifer and Robert W. Vishny, "Corruption " // The Quarterly Journal of Economics, Vol. 108, No, 3. (Aug., 1993), pp. 599-617.
10. Seymour Martin Lipset and Gabriel Salman Lenz, "Corruption, Culture and Markets"/Culture Matters: How Values Shape Human Progress, ed L.E. Harrison and S.P. Huntington (New-York: Basic Books, 2000), pp. 112-125.
11. Гринберг Р. Результаты экономических реформ в постсоциалистических странах // Проблемы теории и практики управления. 2003, № 3; Коррупция и борьба с ней
//Государственное управление и политика. Концепции и проблемы государственной политики и управления / Под ред. Л.В. Сморгунова. Ч. I. - М., 2006; Сатаров Г. А. и др. Антикоррупционная политика. - М., 2004. - 368 с.
12. Karklins, Rasma. The system made me do it: corruption in post communist societies. New York, 2005, 219p.
13.2016 Corruption Perception Index www.transparencyinternational.org, санаи муроциат 20.05.2017
14. Robert Klitgaard, Controlling corruption. - Berkeley: University of California Press, 1988. - 239p.
15. Samuel Huntington, Modernization and Corruption / Political Order in Changing Societies, New Haven, Conn.: Yale University Press, 1968, pp. 29-71.
16. Samuel P. Huntington, "Modernization and Development, in Bureaucratic Corruption in Sub-Saharan Africa: Toward a search for Causes and Consequences". ed. Monday U. Ekpo, Washington DC. University Press of America, 1979. - P. 313-324.
17.Joseph S. Nye, Political Corruption: a Cost-Benefit Analysis / Political Corruption: a Handbook. - New Brunswick, NJ, Transactions, 1989.
18.Joseph S. Nye, "Corruption and Political Development: A Cost-Benefit Analysis"// American Political Science Review, 61. June 1967. pp. 417-427
19.J.P. Oliver de Sardan. A Moral Economy of Corruption in Africa // Public Sector corruption. Vol. 1. pp. 167-192.
20.Abed, G. T., & Gupta, S. Governance, corruption & economic performance. Washington, DC: International Monetary Fund, 2002; Mauro, P. Corruption: Causes, Consequences, and Agenda for Further Research. Finance & Development, No 35, 1998, retrieved October 21, 2008, from http://www.worldbank.org/fandd/english/0398/articles/010398.htm; Mbaku, J. M. Corruption in Africa: Causes, consequences & cleanups. Lanham: Lexington Books, 2007.
21.Antoni Z. Kaminski, "Coercion, Corruption, and Reform: State and Society in the Soviet-type Socialist Regime"// Journal of Theoretical Politics. No. 1, 1989. pp. 77-102
22.James C. Scott, Comparative political corruption. - Englewood Cliffs, NJ: Prenice-Hall, 1972.
23.David I. Gould and Jose A. Amaro Reyes, "The effects of corruption on Administration Performance: Illustration from developing Countries" Staff Working paper No: 580, Management and development series No: 7, Washington DC. The World Bank, 1983.
24. Гевелинг Л.В. Клептократия. Социально-политическое измерение коррупции и негативной экономики. Борьба африканского государства с деструктивными формами организации власти. - М., 2001. - 590 с.
25.Louise Shelley, "Crime and corruption"/Development in Russian Politics, ed. Stephen White, Alex Pravda, and Zvi Giltelman. - Hampshire: Palgrave, 2001.
26. Sanjew Gupta, Hamid Davoodi and Ervin Tiongson, Corruption and the Provision of Health and Education Services / Political Economy of Corruption, ed. Arvin K. Jain. - London: Routledge, 2001.
27.Michael Johnston, Sуndromes of Corruption: Wealth, Power, and Democracy, Cambridge University Press, 2010, 267p.
28.Clark William A., "Soviet Official Corruption under Perestroika: A Balance Sheet"/ Current Politics and Economies of Russia 2, no 3, 1992, pp. 205-216.
29.Abueva J.V. The Contribution of Nepotism, Spoils and Graft to Political Development // East-West Center Review. 1966. № 3; Bay ley D.H. The Effects of Corruption in a Developing Nation // Western Political Quarterly. 1966, Vol. 19. № 4; Leff N.H. Economic Development through Bureaucratic Corruption //American Behavioral Scientist. 1964. Vol. 8: № 3; Leyes C.
What is the Problem About Corruption? // Journal of Modern African Studies. 1965. Vol. 3. No. 26.
30.Robert I. Robert "How corruption Compromises World Peace and Stability" / Corruption, Global Security and World Order, World Peace Foundation, 2009
31. Susan Rose Ackerman. Corruption in the wake of Domestic National Conflict / Corruption, Global Security, and World Order, World Peace Foundation, 2009, pp. 66-95.
32. Коррупция и антикоррупционная политика: Словарь-справочник / Под общ. ред. П.А. Кабанова. - М.: Медиа-Пресс, 2008, 144 с.
33. Ronald Wraith and Edgar Simpkins. Corruption in Developing Countries. - London, 1963.
34. Попова О. В. Борьба с коррупцией в Российской Федерации как инновационный проект гражданского общества?//ПОЛИТЭКС. 2006, № 4.
35. Corruption in Contemporary Politics, edited by Martin J. Bull. - Palgrave, Macmillan, 2003.
36. Corruption, Global Security, and World Order /Robert I. Rotberg, editor, Brooking Institution Press, Washington DC. 2009. 480p.
Reference Literature:
1. Plato. Collection of Works, in 4 books. - M., 1990. Book 3. - 654 pp.
2. Aristotle. Politics. -М., 1911. - 466pp.
3. Montesquieu Sh. Collection of Works. -М., 1955. - 803pp.
4. Hobbes Thomas. Leviathan or Matter, Form and Power of a Commonwealth, Ecclesiastical and Civil. -М., 1936. - 503pp.
5. Political Corruption: Concepts and Context / The third edition, Arnold J. Heidenheimer, Michael Johnston: editors, transaction publishers, New Brunswick (USA) and London (UK), 2009, - 970pp.
6. Karl R. Popper. The Open Society and the Democratic State. Karl Popper Archives, Box 6. File 6.
7. Friedrich С. J. The Pathology of Politics: Violence, Betrayal, Corruption, Secrecy and Propaganda. N. Y.: Harper & Row, 1972. - 287pp.
8. Cooper A., Drury, Jonathan Krieckhaus, Michael Lusztin. Corruption, Democracy and Economic Growth // International Political Science Review, Vol. 27. No. 2. (Apr. 2006), - pp. 121 - 136.
9. Andrei Shleifer and Robert W. Vishny. "Corruption" // The Quarterly Journal of Economics, Vol. 108, No, 3. (Aug., 1993), - pp. 599 - 617.
10.Seymour Martin Lipset and Gabriel Salman Lenz. "Corruption, Culture and Markets"/ Culture Matters: How Values Shape Human Progress, edited by L.E. Harrison and S.P. Huntington (New-York: Basic Books, 2000), - pp. 112 - 125.
11. Grinsberg R. Results of Economic Reforms in Post Socialist Countries // Problems of Theory and Practice of Governance. 2003, № 3.; Corruption and its prevention // State regulation and politics. Concepts and Problems of State Policy and Governance / Edited by. L.V. Smorgunova. Book 1. -М., 2006; Sattarov G.A. et alia. Anticorruption Policy. -М., 2004. - 368pp.
12. Karklins, Rasma. The system made me do it: corruption in post-communist societies. New York, 2005, - 219 pp.
13.2016 Corruption Perception Index www.transparencyinternational.org, date of access 20.05.2017
14. Robert Klitgaard. Controlling Corruption. - Berkeley: University of California Press, 1988. - 239pp.
15. Samuel Huntington. Modernization and Corruption / Political Order in Changing Societies, New Haven, Conn.: Yale University Press, 1968, - pp. 29 - 71.
16.Samuel P. Huntington, "Modernization and Development, in Bureaucratic Corruption in Sub-Saharan Africa: toward a Search for Causes and Consequences". edited by Monday U. Ekpo, Washington DC. University Press of America, 1979. - pp. 313 - 324.
17.Joseph S. Nye, Political Corruption: a Cost-Benefit Analysis / Political Corruption: a Handbook. -New Brunswick, NJ, Transactions, 1989.
18.Joseph S. Nye, "Corruption and Political Development: A Cost-Benefit Analysis" // American Political Science Review, 61. June 1967. - pp. 417 - 427.
19. J.P. Oliver de Sardan. A Moral Economy of Corruption in Africa // Public Sector corruption. Vol. 1. - pp. 167 - 192.
20.Abed, G. T., & Gupta, S. Governance, corruption & economic performance. Washington, DC: International Monetary Fund, 2002; Mauro, P. Corruption: Causes, Consequences, and Agenda for Further Research. Finance & Development, No 35, 1998, retrieved October 21, 2008, from http://www.worldbank.org/fandd/english/0398/articles/010398.htm; Mbaku, J. M. Corruption in Africa: Causes, consequences & cleanups. Lanham: Lexington Books, 2007.
21.Antoni Z. Kaminski, "Coercion, Corruption, and Reform: State and Society in the Soviet-type Socialist Regime" // Journal of Theoretical Politics. No. 1, 1989. - pp. 77 - 102.
22.James C. Scott, Comparative political corruption. - Englewood Cliffs, NJ: Prenice-Hall, 1972.
23.David I. Gould and Jose A. Amaro Reyes, "The effects of corruption on Administration Performance: Illustration from developing Countries" Staff Working paper No: 580, Management and development series No: 7, Washington DC. The World Bank, 1983.
24. Gaveling L.V. Cleptocracy. Socio-political measure of corruption and negative economy. African states against destructive forms of government. - M., 2001. - 590 pp.
25.Louise Shelley, "Crime and corruption" / Development in Russian Politics, ed. Stephen White, Alex Pravda, and Zvi Giltelman. - Hampshire: Palgrave, 2001.
26. Sanjew Gupta, Hamid Davoodi and Ervin Tiongson, Corruption and the Provision of Health and Education Services /Political Economy of Corruption, ed. Arvin K Jain. - London: Routledge, 2001.
27.Michael Johnston, Syndromes of Corruption: Wealth, Power, and Democracy, Cambridge University Press, 2010, - 267pp.
28.Clark William A., "Soviet Official Corruption under Perestroika: A Balance Sheet"/ Current Politics and Economies of Russia 2, no 3, 1992, - pp. 205 - 216.
29. Abueva J. V. The Contribution of Nepotism, Spoils and Graft to Political Development // East-West Center Review. 1966. № 3; Bayley D.H. The Effects of Corruption in a Developing Nation // Western Political Quarterly. 1966, Vol. 19. № 4; Leff N.H. Economic Development through Bureaucratic Corruption // American Behavioral Scientist. 1964. Vol. 8: № 3; Leyes C. What Is the Problem About Corruption? // Journal of Modern African Studies. 1965. Vol. 3. No. 26.
30.Robert I. Robert "How Corruption Compromises World Peace and Stability" / Corruption, Global Security and World Order, World Peace Foundation, 2009
31.Susan Rose Ackerman. Corruption in the Wake of Domestic National Conflict / Corruption, Global Security, and World Order, World Peace Foundation, 2009, - pp. 66 - 95.
32. Corruption and Anticorruption Policy: Dictionary of references / Edited by. P.A. Kabanova. - M.: Media-Press, 2008, - 144 pp.
33. Ronald Wraith and Edgar Simpkins. Corruption in Developing Countries. - London, 1963.
34.Popova O.V. Fighting with Corruption in Russian Federation as Innovative Project of Civil Society // POLITEX. 2006, № 4.
35. Corruption in Contemporary Politics, edited by Martin J. Bull. - Palgrave, Macmillan, 2003.
36. Corruption, Global Security and World Order / Robert I. Rotberg, editor, Brooking Institution Press, Washington DC. 2009. - 480 pp.
