CC BY
8Прегледен труд UDC 811.163.3'373.72 UDC 811.161.1'373.72
МЕТАФОРАТА ВО JАЗИЧНАТА КОНЦЕПТУАЛИЗАЦША НА ЕМОЦИИТЕ (СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА ФРАЗЕМИТЕ СО
ЗНАЧЕШЕ СТРАВ ВО МАКЕДОНСКИОТ И ВО РУСКИОТ
JАЗИК)
Битами Мирчевска-Бошева
Универзитет „ Св. Кирил и Методи) ", Македонка
Keywords: conceptualization of emotion, metaphor, fear, Macedonian language, Russian language.
Summary: This article illustrates how important role metaphor plays in understanding a phenomenon as complex as the nature of emotion and how the human body influences the conceptualization of emotion. A lot of emotion metaphors are biologically rooted and based on physiologically conditioned responses to various stimuli. Well-known example of such biologically-based linguistic metaphor is fear is cold. The purpose of this article is to make a comparison of the metaphorical models applied on idioms denotiong fear in Macedonin and Russian language following the similar studies made for other Slavic languages.
Концептуализацщата на емоциите е во голема мера определена од ]азичните фактори. Емоциите како психички туави имаат невообичено сложена структура, а ]азичните средства, пред се овде мислиме на метафориските изрази, кои се користат за опишуваае на емоциите, можат да бидат важен инструмент за разоткриваае на структурата и содржината на нашите емоционални концепти.
Нивната примена во анализата на емоционалните концепти е прифатлива биде]ки: „во современите ]азици ... метафората и метонимщата формираат посебен сло] на изразни средства за изразуваае на внатрешните (ментални и емоционални) состэдби и процеси" притоа „пренесувааето на значеаето според моделот 'од физички процес или состэдба кон внатрешна состэдба' особено е често raj ]азичните средства кои спагаат во полето емоционалност што е поврзано со физиолошките манифестации на некои базични емоции" (Клобуков, 1997: 41).
Од своето по]авуваае во почетокот на 80-тите години на минатиот век когнитивната теорща на метафора заедно со другите трендови во когнитивната лингвистика, радикално го промени начинот на ко] го
сфакаме значеаето во современата семантика. Еден од на]знача]ните чекори кон подобро разбираае на метафората е тоа што таа веке не се смета за стилска фигура, туку за концептуален механизам при ко] се врши пренос од областа - извор (Х) во областа - цел (Y), т.е. една семантичка област се сфака преку призмата на друга: „a cognitive mechanism whereby one experiential domain is partially 'mapped', i.e. projected, onto a different experiential domain, so that the second domain is partially understood in terms of the first one" (Kovecses, 2010: 5).
Когнитивната теорща за метафората им помогна на многу научници да ]а на]дат систематичноста на многу концепти за кои се верувало дека се неструктурирани. Еден од нив се и емоциите. Според основачите на оваа теорща емоциите скоро никогаш не се изразуваат директно, а секогаш се споредуваат со нешто и затоа пред се треба да се опишуваат преку метафори. „The domain of emotion is a superior target domain. Emotion concepts such as anger, fear, love, happiness, sadness, shame, pride, and so on are primarily understood by means of conceptual metaphors" (Kovecses, 2010: 23).
Лакоф и Ковечеш сметаат дека концептуалните метафори кои се користат за изразуваае на емоциите не се произволни, туку се мотивирани од нашата физиологща, а човечкото тело го сметаат за идеален извор, биде]ки добро го познаваме. Експресщата на телото, на лицето, на главата се наога во основата на единиците што се ]авуваат како предмет на нашиот интерес. Затоа, при анализа на една емоцща треба да се започне со опис на физиолошките карактеристики, а потоа за таа емоцща се изделуваат основните метафори.
Следе]ки ]а оваа препорака тргнуваме со разгледуваае на надворешната манифестацща на стравот, ща се карактеризира со: тресеае на нозете, на рацете, на долната вилица, губеае на гласот, нарушена координацща на движеаата, општа вкочанетост. Во состэдба на страв се забавени процесите на перцепцща, таа станува потесна, фокусирана на еден об]ект. Размислувааето е забавено и станува поригидно. Сето тоа сведочи за губеаето на самоконтролата. Некогаш силниот страв доведува и до губеае на свеста. И вегетативните промени, при голем страв, се силно изразени. Обично доага до покачуваае на притисокот, нарушуваае на ритамот на дишеаето, површината на кожата е ладна, се по]авува и ладна пот на челото и на дланките. Ка] некои луге се по]авува и скаменуваае (Ильин, 2001: 153-155).
Има]ки ]а пред себе ваквата слика за човекот што доживува страв можеме да продолжиме чекор напред со поставуваае паралела со неговите физиолошки и психолошки описи.
Во оваа анализа се вклучени изрази што именуваат непосредно наблудувани симптоми (се тресе од страв), изрази што именуваат внатрешни симптоми, скриени од очите на наблудувачот (му се темнее пред очи), изрази што именуваат симптоми во чие про]авуваае учествуваат реални анатомски органи (нозете му се пресекоа), но и замислени/нематерщални органи (душата в заби му дода), како и некои супстанци од човековиот организам (крвта му смрзна во жилите).
Од опшиот преглед на фондот на изрази, кои ги проучуваме, можеме да се согласиме со Лакоф дека скоро сите сликовити основи на фраземите, поврзани со страв, укажуваат на движете надолу (сердце упало, срцето в петици му слезе и др.), за разлика од фраземите со значеае радост/срека, кои укажуваат на движете нагоре (летать в небесах, на седмо небо е и др.) (Lakoff, Jonson, 2003: 16).
За подетална и попрецизна претстава на емоцщата, ща ]а анализираме, ке го примениме моделот на Д.О. Доброволски (1996) ко], за полето страв, ги издвоил следниве метафориски модели: стравот е студ, стравот е дефекаци]а и стравот е физичка слабост. Изразите што му припагаат на последниот метафорски модел Доброволски ги дели на три подгрупи: нарушуваае на физиолошки важните функции на организмот (застанува^е на срцето, парализа и сл.), интензивна реакцща на организмот (срцебиеае, облеаност со пот) и вистинска слабост, неможност да се одржи на нозе.
Ваквата класификацща, со мали варщации во подгрупите од третиот метафориски модел, ]а срекаваме raj: В.М. Назаре^ан (2007) на матерщал од грчкиот ]азик, М.В. Рудерман (2001) во анализата на руските и на арапските изрази, И. Страмлич-Брезник (2004) -обработува]ки ]а оваа проблематика врз основа на матерщал од словенечкиот и од германскиот ]азик, А. Храак (2004) го применува на хрватските фраземи и др., што оди во прилог на заклучокот дека можеме да зборуваме за принципиелна универзалност на овие метафори, условена од нивната биолошка мотивираност.
Ка] сите погоре споменати автори се потврдува податокот дека метафората стравот е студ не само што е широко застапена во сите ]азици, туку таа се издво]ува и како базична метафора за стравот. Така и B.J. Апре^ан и J^. Апре^ан за базична метафора го земаат студот и сметаат дека реакцщата на душата на страв е слична на реакцщата на телото на студ (Апресян В.Ю., Апресян Ю.Д., 1993).
При анализата на собраниот матерщал можат да се издво]ат многу примери, кои произлегуваат од ово] модел:
/рус./ кровь стынет в жилах, мороз по коже подирает, холодный пот прошиб кого-либо, дрожать как осиновый лист застыть на месте от страха и др.
/мак./ крвта му мрзне / му оладува / му истинува во жилите / во вените; му се тресат коските, како лист трепери, се тресе како прат, се тресе како мачка (фрлена во Дрим) на Василица; морници му лазат по телото, покосници му минуваат / му лазат по грбот / по снагата; го облеа ладна пот, косата му се дига / му се крева на главата, кожа му се ежи / му се намовнува кожата; кове клинци со забите и др.
Друга многубро]на група на изрази, кои означуваат страв, произлегува од метафорискиот модел стравот е физичка слабост. Фондот на фраземи, кои припагаат на ово] модел, сметавме дека е на]добро да се подели на следниве подгрупи и со тоа, направивме извесно отстапуваае од поделбата на Доброволски:
1. тешкотии во функционирааето на нещ орган или дел од човековото тело
/рус./ в глазах потемнело/помутилось/позеленело, ноги подгибаются, язык отнялся от страха, онеметь от страха, язык не поворачивается, как будто язык проглотил, дыхание перехватило, поджилки трясутся, коленки дрожат, ноги подгибаются и др.
/мак./ му се зацрнува / му се мати / му се смрачува пред очите, му се одземаат / му се пресекуваат/ му се потсекуваат / му се откинуваат нозете, му заиграа / му се стресоа колената; здивот му се зема, му се свива / му се стега срцето, му скокнува срцето, срцето му се збира и др.
2. привремен престанок во функционируете
/рус./ остолбенеть/ оцепенеть/ окаменеть от страха, сердце оборвалось / замерло и др.
/мак./ срцето му застана од страв, умот му застана; стои како закован / закопан / здрвен / скаменет; како втрештен стои и др.
3. невообичаено функционираае
/рус./ глаза вылезли из орбит, глаза расширились, сердце/ душа ушла в пятки, побледнеть/побелеть от страха, белый как смерть/полотно и др.
/мак./ му слезе срцето во петици, си го бара срцето во петици; срцето му се качува в грло, ги ококори очите; од памет / од ум го извади; срцето ке му прсне; срцето ке му скокне <од градите> и др.
Метафорискиот модел стравот е дефекаци]а не се одликува со продуктивност:
/рус./ полные штаны (от страха), наделать в штаны (от страха);
/мак./ ги наполни пантолоните, ги наполни шалварите.
OBoj модел може делумно да се разгледува како дел од моделот физичка слабост, но изделувааето на овие изрази во посебна група е оправдано и може да се потврди преку примерите наложить / наделать в штаны (от страха) од една страна и поджилки трясутся од друга страна, мегу кои интуитивно се чувствува семантичка разлика (Добровольский, 1996).
Сите овие изрази опишуваат една иста емоцща, но се разликуваат еден од друг по сво]от сликовит компонент, ко] директно влщае на не]зината употреба и има голем об]аснувачки потенцщал, и затоа треба да се вклучи во толкувааето. Врз основа на одделните типови на сликовити компоненти на фраземите што опишуваат неко]а емоцща можат да се извлечат заклучоци за не]зините метафориски модели.
Според Доброволски претставата за студот се асоцира со неко]а надворешна сила со ко]а човекот мора да се соочи и затоа стравот изразен преку студ се осмислува како чувство условено од сериозни надворешни причини. За разлика од ова, сликите за физичка слабост и дефекацща даваат претстава за внатрешна состо]ба на човекот, ко]а се по]авува и без влщание на надворешни фактори. Се смета дека во то] случа] човекот сам носи одговорност за сво]ата состо]ба, особено за надворешната манифестацща. Неспособноста да владее со себе е осудена од социумот. Исклучоци се можни само кога станува збор за состэдби поврзани со нарушуваае на физиолошки важните функции на организмот и стравот концептуализиран со помош на тие слики се сфака како сериозно, иако внатрешно, обусловено чувство, кое не нанесува штета на достоинството на суб]ектот. Како резултат на тоа, изразите што произлегуваат од моделот стравот е студ, обично се користат кога станува збор за страв предизвикан од об]ективни причини, ко] е сосема нормална и достоинствена емоцща, додека изразите што произлегуваат од моделот стравот е дефекаци]а се користат кога станува збор за човечкото кукавичко однесуваае. Фраземите од моделот студ означуваат чувство, кое не нанесува штета на достоинството на суб]ектот и суб]ектот на емоцщата не се претставува како кукавица или како плашлив човек, достоен за потсмев и сожалуваае, а емоцщата што ]а чувствува се смета за оправдана и мотивирана од надворешни околности.
То] смета дека фраземите што припагаат на моделот физичка слабост можеме да ги поставиме во опозицща на оние од моделот студ. На пример, човекот кому срцето му отишло в петици се смета за плашлив, а стравот што го чувствува се смета за преувеличен, неоправдан во однос на реалните размери на опасноста. Разликата мегу овие и изразите што му припагаат на моделот дефекаци]а се
состой во тоа што фраземите од моделот дефекаци/а означуваат уште попонижувачко чувство, а причините што го предизвикале - како уште понесериозни. Колку е пофизиолошка сликата, толку е понеблагородно чувството, кое се концептуализира со помош на таа слика.
Фраземите што му припагаат на метафората стравот е дефекаци)а на]често изразуваат состо]ба, ща ненаде]но настапила, ща е краткотра]на и често е предизвикана од директен стимул (истрел од оружие или човек, ко] неочекувано се по]авува во темницата).
Во целина, зборува]ки за низата студ - физичка слабост -дефекаци)а, можеме да до]деме до заклучок дека фраземите што му припагаат на моделот физичка слабост (како среден член на опозицщата) се одликуваат со извесна амбивалентност, ща е во корелацща со нивната сликовита хетерогеност (Добровольский, 1996).
Моделите што функционираат во многу анализирани ]азици од повеке автори, се покажува дека се применливи и за македонските фраземи. Овие податоци даваат можност да се потврди хипотезата за принципиелната универзалност на основните начини на концептуализацща на стравот. Има]ки предвид дека стравот е една од базичните физиолошки обусловени човечки емоции, можеа и да се очекуваат сличности во неговата концептуализацща во различни ]азици. Високото ниво на присутност на универзалноста во концептуализацщата на стравот е сосема природна и карактеристична и за другите базични, физиолошки обусловени емоции.
Во исто време, сликовитата основа на фраземите, како дел од нивната содржина, ни овозможи да определиме некои конкретни разлики мегу фраземите од ова семантичко поле, да увидиме некои нщанси во значеаето и во метафоричките модели.
Литература:
Apresjan, Ju. 1997. 'Fear' and 'pity' in Russian and English from a lexicographic perspective. In: International Journal of Lexicography. Vol. 10. June 1997. №. 2.
Hrnjak, Anita 2004. Koncept straha u hrvatskoj frazeologiji. vo: Rijec, № 1. C. 2330.
Kovecses, Zoltan. 1986. Metaphors of Anger, Pride & Love. in: A lexical approach
to the structure of concepts. Amsterdam/Philadelphia. Kövecses, Zoltan. 1990. Emotion concepts. New York: Springer-Verlag. Kovecses, Zoltan. 2010. Metaphor: a practical introduction. Oxford University press.
Lakoff, George & Johnson, Mark. 2003. Metaphors we live by. Chicago: University of Chicago Press.
Lakoff, George & Kovecses, Zoltan. 1987. The cognitive model of anger inherent in American English. in: Cultural models in language and thought. Cambridge: Cambridge University Press.
StremljiC-Breznik, Irena. 2004. Izrazanje strahu v frazemih (slovensko-nemski kontrastivni vidik). vo: Rijec, № 2. C. 88-95.
Апресян, В.Ю.; Апресян, Ю.Д. 1993. Метафора в семантическом представлении эмоций. в: Вопросы языкознания. № 3. С. 27-35.
Баранов, A.; Добровольский, Д. О. 1999. Idioms from a cognitive perspective. В: Вестник МГУ. Сер. 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. № 1. С. 64-75.
Баранов, А.Н.; Добровольский, Д.О. 1998. Внутренная форма и проблема толкования. В: Известия РАН: Москва. Т. 57. № 1. С. 36-44.
Будянская, О.О.; Мягкова, Е.Ю. 2002. Сопоставление средств описания эмоций в английском и русском языках (на примере страха). В: Язык, коммуникация и социальная среда. Выпуск 2. Воронеж: ВГУ. http://lse2010. narod.ru/yazik_kommunikatsiya_i_sotsialnaya_sreda_vipusk_2_
Добровольский, Д.О. 1996. Образная составляющая в семантике идиом. В: Вопросы языкознания. № 1. С. 117-124.
Ильин, Е. П. 2001. Эмоции и чувства. Санкт-Петербург: Питер.
Клобуков, П.Е. 1997. Метафора как концептуальная модель формирования языка эмоций. в: Язык. Сознание. Коммуникация. Вып. 2. Москва. С. 41-47.
Назаретян, В.М. 2007. Фразеологизмы, выражающие смелость и страх (на материале русского и греческого языков) // (http://www.nbuv.gov.ua).
Рудерман, М. В. 2001. Обозначение симптомов страха в русском и арабском языках. В: Труды международного семинара по компьютерной лингвистике и ее приложениям «Диалог 2001». Аксаково.
