CC BY
5оригинален научен труд УДК 811.162.3'373.7:811.163.3'255.4
ЧЕШКИТЕ ФРАЗЕМИ СО КОМПОНЕНТА NOHA / НОГА ВО ПРЕВОДИТЕ НА МАКЕДОНСКИ JA3MK
Jасминка Делова - Сил^анова
Филолошки факултет „Блаже Конески " Универзитет „ Св. Кирил и Методы] ", Скоп]е, Македони]а
Key words: somatic phraseology, Macedonian language, Czech language, cognitivism
Summary: The terms for the parts of the human body (based on metaphoric or metonymic meanings) are used daily to express a great number of things, while the body is used for counting (fingers) and as a means to determine a quantity or measure (measures of distance as foot, thumb, elbow, step, handful, sip, bite). The subject of this paper are phrases with a key somatic component LEG in the Czech works translated into Macedonian. We analyse the phrases on the basis of the body principle and according to the conceptual metaphors of Lakoff and Johnson. Each scheme is analysed through specifics and characteristics found in the phrases, as well as the reality they interpret and evaluate. In the material excerpted from Czech works translated into Macedonian, we have come across 13 phrases having as a key component LEG.
Клучни зборови: соматска фразеологща, македонски ]азик, чешки ]азик, когнитивистика
Резиме: Називите на деловите на човечкото тело, семидневно (врз основа на метафорско или метонимиско пренесуваае) се употребуваат за означуваае на мноштво предмети/нешта, телото служи за броеае (прстите) и помагало за определуваае на квантитет и за мерка (мерки за далечина како стапка, палец, лакот, чекор, грст, голтка, залак). Предмет на интерес во ово] труд се фраземите со клучна соматска компонента NOHA / НОГА во делата на чешки ]азик, преведени на македонски. Фраземите ги анализираме врз основа на принципот на телесноста, а шемите според концептуалните метафори на Ле]коф и Цонсон. Сета^а шема е анализирана од аспект на особеностите и карактеристиките што можеме да ги наземе во фраземите и од аспект на реалноста што тие ]а интерпретираат и ja вреднуваат.
Во матерщалот што е ексцерпиран во делата на чешки ]азик преведени на македонски ]азик сретнавме 13 фраземи со клучна компонента NOHA / НОГА.
1. Нозете слyжaт за стоеае и за движете. Фраземите со составната компонента нога/нозе не се мотивирани од нивната основна фyнкциja, со исклучок на мал бро] изрази (Вел]ановска, 1998:89).
Како орган за одеае, ногата е симбол на општествената поврзаност. Овозможува зближуваае, го поттикнува дружеаето, ]а раскинува оддалеченоста; значи има општествено/соцщално значеае. Стапалото е продолжение на ногата, па симболично се надополнуваат: ногата создава друштвени врски, а стапалото е нивен господар и клуч. Во поширока смисла, ногата е друштвено тело на она што на човековото тело е половиот мускул: таа е инструмент на ма]чиното сродство и на друштвените односи, додека половиот мускул е инструмент на крвното сродство. Ногата исто како и половиот мускул е симбол на животот: да се открие ногата, значи да се покажат сво]ата мок и машкост. Да се имитираат движеаата на навлекуваае на чизми е тешка навреда за маната на оно] пред щшто тоа се прави. Во кабализмот претставува цврстина и слава (Миловановик, 1994:334).
1.1. Симболичката функцща на нозете, според народните претстави, на]напред е поврзана со можноста да го крепат човечкото тело исправено и да му овозможат движете на човекот во просторот. Според тоа, на]знача_|ниот митски код на нозете во поглед на просторната структура на Светот, или во поглед на можностите за обредно просторно преструктурираае на Светот, се базира токму врз принципот на движеше.
Инаку, просторно, во поглед на глобалната структура на човечкото тело, нозете се во сферата означена како долу. Мегутоа, сите делови не се еднакви според интензитетот на категорщата долу. Имено, колку се оди кон зем]ата, толку повеке се интензивира симболичкото значеае на намолу или на кра_|но долу. Во таа смисла, долните делови на нозете се означени и како периферни (Ристески, 2003:9).
1.2. Предмет на интерес во ово] труд се фраземите со соматска клучна компонента NOHA / НОГА што ги извлековме од дела на чешки ]азик преведени на македонски ]азик. Фраземите ги анализираме врз основа на принципот на телесноста, шемите ги разгледуваме според поделбата на Мле]нкова, а според концептуалните метафори на Ле_|коф и Цонсон.
Сеща шема е анализирана од аспект на особеностите и карактеристиките што можеме да ги наземе во фраземите и од аспект на реалноста што тие ]а интерпретираат и вреднуваат.
Семантичката поделба на фраземите со компонента NOHA / НОГА ке оди од аспект на когнитивистичката семантичка поделба на телото и на телесноста и тоа:
1. Телото како единство на своите делови;
2. Телото како средство за броеае - Телото како мерка;
3. Ориентацща на телото во просторот;
4. Изгледот на телото - споредба врз основа на визуелната сличност;
5. Деловите на телото и нивната специфика;
6. Телото како жртва/гаранцща;
7. Човечко тело=човек / Човечко тело=живот;
8. Телото претставува карактер - дадена особеност;
9. Човечкото тело и изразувааето емоции и човечки односи;
10. Телото како комуникативно средство /Телото како сигнал за договор/ согласуваае/ несогласуваае.
Сеща шема е анализирана од аспект на особеностите и на карактеристиките што можат да се на_|дат во фраземите, од аспект на реалноста што фраземите ]а интерпретираат и ]а оценуваат. Шемата од десет карактеристики го одразува чисто сензомоторичкото искуство на човекот (2, 3, ...), но исто така и човечките емоции и односи што човекот ги концептуализира со помош на деловите на своето тело (лубов, тага, задоволство, но и одмазда, лутина, казна и др.).
Семантичката анализа потврдува дека човечкото тело и неговото физичко искуство, за нашето размислуваае и за нашиот ]азик претставуваат значително важен фактор. Од една страна, има фраземи што рефлектираат чисто сензомоторично искуство на нашето тело како (т^ hlavu ]аЫ koleno), од друга страна, доагаме до апстрактно размислуваае за информации од недопирлив карактер (на пример, емоциите) кои се врзуваат за физичките чувства или за изгледот на одредени делови на телото кои овие аспекти на размислуваае го следат (на пример: 5 odchozmi starostmi mu spadl Ытеп ze srdce).
Во продолжение, ке ]а разгледаме семантиката на секо]а фразема одделно и во тие рамки ке видиме дали за овие фраземи е избран соодветен превод.
2. Ориентацща на телото во просторот.
Нашето тело секу ден работи со просторот во ко] се движиме, ги воспримаме нашата положба и просторната ориентацща.
Десната или левата нога ознaчyвaaт природност да се зачекори со вистинската, значи со десната нога. Нозете примарно се сместени долу и под нив е цврстата зем]а. Pevná zem pod nohama или цврста зем]а под нозете означува сигурност, а сигурноста значи на зем]а да се стои со двете нозе. Ако, пак, нещ се чувствува несигурно - велиме обратно -дека тлото го губи под нозете.
Исто како и главата, raja не би требало да биде долу, така нозете не треба да бидат горе, па оттаму, ако нешто е vzhûru nohama, тогаш значи дека е во неред.
Тука треба да се спомене и главната функцща на нозете, а тоа е I движеаето, прошетката, одеаето kam nás nohy ponesou - онаму каде што ке не однесат нозете. Значи, нозете се тие што носат, а истовремено претставуваат и потпора щашто го држи/ крепи целото тело.
Ногата не може да биде сама, односно, ако во нешто сме само со една нога, тогаш тоа е само со половина и тоа се уште не е дефинитивно, кра_|но.
2.1. Нозете се секогаш долу и под нив цврстата 3eMja (Nohy jsou vzdy dole a pod nimi pevná zem).
Опозицщата горе : долу е мошне изразена raj нозете. Ако главата е таа што по правило треба да биде горе, тогаш нозете се тие што треба да бидат долу и да сто]ат цврсто на зем]ата.
Во нашиот матерщал, ексцерпиран од делата на чешки ]азик, преведени на македонски, со ова значеае одвоивме пет фраземи.
2.1.1.Чешката фразема obrátit /prevrátit nëco/vsechno vzhûru nohama има две значена. Прво значеае е: да се растури се, кога нешто се бара, да се направи голем неред и, второто значеае: целосно да се смени начинот на размислуваае или начинот на живот, на нештото да му се даде сосема поинаква смисла.
Во нашиот матерщал ja извлековме во четири примери.
Во македонскиот ]азик, фразема со клучна компонента нога со ова значеае не потврдивме. Во сите четири случаи е преведено без еквивалент, но сосема се доловува значеаето на чешката фразема. За илустрацща ке дадеме еден пример:
...j estè by mlyn vzhuru nohama
obrátily ty dèti!
Obrátit / prevrátit nèco/vsechno vzhùru nohama: a) pri hledání nèceho udèlat veliky neporádek, vsechno rozházet; nenechat nèkde kámen na kámeni; b) ùplnè prevrátit nèjakou myslenku nebo zpùsob zivota, dát
necemu zcela jiny smysl (E.M.)
....децава ке ja превртат воденицава наопаку! стр. 35 BN1178MK Преврте/ превртува се живо: пребара/ пребарува насекаде (ФРМ1)
2.1.2. Кога стой цврсто на зем]ата, човекот е реален и нештата трезвено ги оценува и има одредена сигурност. Но, кога почнува да го губи тлото под нозете, или zacma ztracet/ ztratit pudu pod nohama, тогаш ]а губи сигурноста.
Во матерщалот, ексцерпиран од дела на чешки ]азик преведени на македонски, фраземата ztracet/ ztratit pudu pod nohama ]а извлековме во еден пример.
Фразема на македонски ]азик со ова значеае би можела да биде ja губи подлогата под нозе како делумен еквивалент, но преведувачот ]а превел со друга фразема, ко]а ]а има клучната компонента нога, но според значеаето не е на]соодветен избор на фразема, со оглед на тоа што, според фразеолошките речници со кои располагаме, не означува несигурност туку дека човекот се наога под голем притисок или пред тежок проблем:
Pfida mi ujizdela jak se patri pod nohama. str. 34 Ztracet/ ztratit pfidu pod nohama: Ztracet/ ztratit jistotu, znejistet (E.M.)
Опасно ми гореше под нозе. стр. 36 MK446MK Jа губи подлогата под нозе - се чувствува несигурен (Сн.В.); му гори под нозете - се наога под голем притисок, пред тежок проблем (Сн.В.)
2.1.3. Во чешкиот матерщал со ко] располагаме, двапати го сретнавме изразот co jsem na sve nohy vstala, ко] го потврдивме во речникот на Заоралек (Zaoralek: Lidova rcem) со значеае 'од детството\
Во двата примери имаме различен превод. И во двата случаи е задржана клучната компонента нога, значеаето соодветно се доловува, а исто така имаме варщанти на фраземи што ги потврдивме во македонските фразеолошки речници:
I povazme, co jsem na sve nohy vstala, jsem to nevidela.... str. 98 Co jsem na sve nohy vstal: od detstvi (LR: 217)
Види, види, откако ме држат нозеве, не сум го видела тоа... стр. 86 BN1326MK Од мали нозе; Додека го крепат, држат нозете; Не го држат нозете: изнемоштен е, премален, нема сили (ФРМJ)
2.2. Ногата значи пат (Noha znamena cestu).
Нему може некому да му се плетка околу нозете или да оди онаму каде што нозете го носат, значи без цел да талка некаде, додека, пак, трет може некому да става сопка на патот за то] другиот да не успее во тоа што го прави.
2.2.1. Чешката фразема hazet пёквшы klacky pod nohy, означува дека 'неку некому става пречки на патот'. Во нашиот матерщал ]а извлековме во еден пример.
Оваа чешка фразема, на македонски е преведена како подметнуваае нога, но сметаме дека посоодветно би било да се преведе со аналогна, односно со целосно различна фразема - ставате сопка - каде што клучната компонента ке се изостави, но од семантиката на зборот сопка се подразбира дека станува збор за активност на ногата:
Pri jeho energii a nezmamé chuti bojovat zakroceni ùradù v tom pripadé bylo hàzenim klackii Svejkovi pod nohy. sir. 330 Klast nékomu do cesty prekazky (E.M.)
Има]ки ]а во обsир неговата енергща и големата желба да во]ува, може да се каже дека интервенцщата на власта значеше само подметнуваше нога на Швеjк и ништо повеке. стр.303 JH1604MK Ставаае сопка: попречуваае, осуетуваае во нешто (ФРМJ)
3. Деловите на телото и нивната специфика.
Шемата што се однесува на деловите на човечкото тело и на нивната специфичност зборува за отсликуваае на она што поединечните зборови - клучни соматски компоненти - на]интензивно и на]природно го втелуваат.
3.1. Ногата означува движеше / активност. (Noha znamena pohyb / aktivitu).
Ногата е, пред се, поврзана со претставата за движете, utikäme, co nâm nohy staci, или бегаме колку што не држат нозете. Нозете, исто така, претставуваат и потпора на телото. Доколку цел ден не застанеме, велиме дека цело време сме биле на нога, а пак, Byt na nohou е, исто така, позицща на телото што е поврзана со активност. Спиеаето е поврзано со хоризонталната позицща, додека да се биде на нозе е вертикална позицща - да се биде буден. Значи, овде имаме и опозицща вертикално:хоризонтално.
3.1.1. Во нашиот матерщал, со ова значеае имаме една поговорка lez mâ krâtké nohy, а пак, истата поговорка ]а има и во македонскиот ]азик, така што сметаме дека тука не постоел поголем проблем околу не]зинот превод. Со оглед на тоа што е ексцерпирана од дело на чешки ]азик, коешто на македонски е преведено од два_ща различни преведувачи, интересно е да се види само нщансата во различната варщанта на една иста поговорка:
...ale lez ma krâtké nohy... str. 23 Lez ma krâtké nohy: Lzivost nasich tvrzeni se obvykle brzy projevi, brzy se na ni prijde (E.M.)
...ама лагата има куси нозе... стр. 34; ...ама на лагата й се куси нозете... стр. 29 MK607MK Лагата има куси нозе - лагата брзо се открива (Сн.В.).
3.2. Ногата означува работа/ де^твуваше (Noha znamenâ prâce/ cinnost).
3.2.1. Со ова значеае, од нашиот матерщал извлековме една фразема pomoct/ pomâhat nëkomu na nohy - ща се туави двапати. Оваа фразема во чешкиот ]азик има две значена: 1. некому да му се помогне понатаму нормално да работи, да живее и 2. некого да се подигне или да му се даде поддршка да застане на нозе.
Во македонскиот ]азик има соодветна фразема како делумен еквивалент, односно компонентата нога е задржана, но глаголот е поинаков. Оваа фразема во македонскиот ]азик, како што потврдивме во фразеолошките речници, има три значена: 1. стане/ станува самостоен, независен 2. излезе/ излегува од тешка матерщална положба 3. оздрави/ оздравува по тешка болест, при што на ова чешко значеае одговара првото значеае.
На македонски ]азик, чешката фразема во двата извлечени примери е различно преведена.
3.2.1.1. Во првиот пример преводот е извршен неточно:
Vy jste mné, Svejku, zas pomohl na nohy. str. 468 Pomoct/ pomâhat nékomu na nohy: 1. zâsadné nékomu pomoct dâl normâlné pracovat, zit ap. 2. zvednout n. podeprit nékoho a postavit ho (SCFI)
Шве]к, пак ми застанавте на нога. стр. 430 JH2259MK Застане/ застанува на нога/нозе: 1. стане/ станува самостоен, независен 2. излезе/ излегува од тешка матерщална положба 3. оздрави/ оздравува по тешка болест ^PMJ)
3.2.1.2. Во вториот пример, веке е точно преведена чешката фразема со делумен еквивалент:
Mezi dùstojniky se vypravovalo, ze si major Wenzl nyni pomuze na nohy. str. 406 Pomoct/ pomahat nékomu na nohy: 1. zasadné nékomu pomoct dal normalné pracovat, zit ap. 2. zvednout n. podeprit nékoho a postavit ho (SCFI)
Мегу офицерите се зборуваше дека сега ма)орот Венцел ке си помогне повторно да застане на нозе. стр. 376 JH2143MK Застане/ застанува на нога/нозе: 1. стане/ станува самостоен, независен 2. излезе/ излегува од тешка матерщална положба 3. оздрави/ оздравува по тешка болест ^PMJ)
4. Човечко тело=човек / Човечко тело=живот.
Дел од телото истапува како претставник што го симболизира или целото тело или човекот како единка.
4.1. Чешката фразема ani noha tam nebyla / nepächla / neprisla / nezûstala, во нашиот матерщал, се по]ави еднаш и е со значеае дека таму немало нищ.
На македонски ]азик, фраземата е преведена буквално и сметаме дека не е точно преведена. Со оглед на тоа што македонска фразема со клучна компонента нога не потврдивме во македонските фразеолошки речници, сметаме дека би требало да биде преведена со релативен еквивалент, односно со друга компонента - душа: не се помрдна ниту жива душа:
...divali se strnule a nehla se ani ziva noha. str. 381 Ani noha tam nebyla / nepächla / neprisla / nezùstala Vùbec nikdo (E.M.)
...немо се гледаа мегу себе, и не се помрдна ниту една нога. 342 JH2071MK Не се помрдна жива душа/ немаше жива душа.
5. Телото претставува карактер - дадена особина.
Со посредство на телото ги изразуваме и ги вреднуваме човечките особини. Ногата ги втелува современите животни ситуации или состсубата на заемниот однос. Можеме да кажеме дека сме си заминале на volné noze или дека jsme na volné noze, односно дека живееме како слободен уметник. Мотивацщата на ово] израз може да биде скриена во можноста да правиме што сакаме, значи и во смисла да одиме каде што сакаме, да се движиме како сакаме. Да се живее на висока нога,
пак, би не упатувало на концептот дека нагоре е повеке отколку долу или, пак, поврзаноста на високите потпетици со разумното, мудро живееае.
5.1.Ногата значи состо]ба (Noha znamenâ stav).
Ногата, во означувааето на изразуваае на неща состо]ба, можеме да ]а искористиме кога сакаме да кажеме дека со некого сме na vâlecné noze или дека сакаме да живееме на висока нога или да живееме со стил.
5.1.1. Чешката фразема byt na volné noze // jit/ odejit na volnou nohu, во нашиот матерщал, ]а сретнавме еднаш и означува 'да се има слободна професща, да не се биде никаде во работен однос'.
На македонски ]азик е преведена како слободен уметник, израз што не го потврдивме во фразеолошките речници, но сметаме дека одговара на чешкото значеае:
.^ет na volné noze, nechodim do prâce... str. 202 Byt na volné noze // jit / odejit na volnou nohu Mit svobodné povolâni, nebyt nikde v zaméstnaneckém poméru (E.M.)
....]ас сум слободен уметник, не одам на работа... стр. 205 MV3018MK Слободен уметник: нема постеган работен ангажман (м.з.)
5.2.Ногата значи слабост (Noha oznaCuje slabina). Кога сме премалени и немаме сили, нозете едваj не држат/ крепат. Со ова значеае, од нашиот матерщал извлековме пет фраземи. 5.2.1. Чешката фразема (5ои>а) pl¿st nohama означува дека 'нещ е мошне уморен, омалаксан и едва] може да оди\ Оваа фразема во нашиот матерщал ]а извлековме во еден пример. На македонски ]азик е преведена со делумен еквивалент:
Mladé, svobodné, starsi, vdané, jak to prâvé prislo, zehlil jsem tak dûkladné, ze kdyz jsem se vrâtil k regimentu, sotva jsem pletl nohama. str. 436 (sotva) plést nohama: byt velmi unaveny, zemdleny ap. a jen stézi jit, chodit (rovné n. pevné)
Млади, слободни, стари, мажени, како ке се на]деше, сите со ред ги тркалав, така што кога се вратив во полкот, одва] се држев на нозете. стр. 403 JH2193MK Одва] се држи/крепи на нозе: изнемоштен е, премален е, опаднат е, нема сили (од болест, од умор, од пщанство, од сонливост, од старост и сл.) (ФРШ)
5.2.2. Фраземата sotva stat/ se ёг^ па покои, во нашиот матерщал се ]авува во 3 варщанти. Во обликот stat па покои се шуавува двапати и е преведена на македонски со делумен еквивалент одва] се држеше на нозе, иако би можела да се преведе и со целосен еквивалент што постои во македонскиот ]азик, а тоа е: одвау стой на нозе. И во двата ]азика значеаето е исто 'многу е изморен, премален од болест, од пщанство, од старост и сл.':
К гапи зШ t1ustу infanterista «о^а па по^и.^г. 192 Бо^а stat/ se па поИои: а) Ъу ипауепу ро d1ouhë chйzi пеЬо zes1ab1y ро neшoci Ъ) Ъу орПу (Е.М.)
Пред зори дебелиот пешадинец одваj се држеше на нозе... стр. 174 Ш1854МК Не може на нозе да стои; одва] стои на нозе - многу е изморен или нема сила (од болест, старост итн.) (З.М.); Одва) се држи/ крепи/ стои на нозе: изнемоштен е, премален е, опаднат е, нема сили (од болест, од умор, од пщанство, од сонливост, од старост и сл.) (ФРМJ)
5.2.3. Истата фразема како во претходниот пример, но во негацща, ]а имаме само еднаш во нашиот матерщал, пето^ stat па покои, и на македонски е соодветно преведена како не може да стой на нозе:
...пешоЫ зШ па поЬои, а1е кжа1 а пка1: ja jsem ОНо Ка1г, polní кига1, уу gypsovë Ыауу. 81г. 253 ...не можеше да стой на нозете,
но постегано проповедаше и велеше: Jас сум Ото Кац, воен свештеник, вие, гипсени глави. стр. 233 Ш1550МК
Бо^а stat/ se (Ме1 па поИои: а) Ъу1 unaveny ро d1ouhë chйzi пеЬо zes1aЫy ро пешос1 Ъ) Ъу1 орПу (Е.М.)
Не може на нозе да стои; одва) стои на нозе - многу е изморен или нема сила (од болест, старост итн.) (З.М.); Одва) се држи/ крепи/ стои на нозе: изнемоштен е, премален е, опаднат е, нема сили (од болест, од умор, од пщанство, од сонливост, од старост и сл.) (ФРМ1)
5.2.4. Имаме уште еден пример на друга варщанта на фраземата, со исто значеае на премореност, на изнемоштеност юуа, исто така, е соодветно преведена на македонски како целосен еквивалент:
Jak jste se vûbec mohl drzet na Sotva stât/ se drzet na nohou: a) byt nohou? str. 53 unaveny po dlouhé chûzi nebo zeslâbly
po nemoci b) byt opily (E.M.)
Како воопшто можевте да се Не може на нозе да стои; одва] стои држите на нозе? стр. 34 KC24MK на нозе - многу е изморен или нема
сила (од болест, старост итн.) (З.М.); Одва] се држи/ крепи/ стои на нозе: изнемоштен е, премален е, опаднат е, нема сили (од болест, од умор, од пщанство, од сонливост, од старост и сл.) (ФРМ1)
5.2.5. Во нашиот матерщал во еден пример го извлековме изразот tresou se mi nohy, ко] не го потврдивме во чешките фразеолошки речници, но постои со друга соматска клучна компонента — колено.
На македонски ]азик е преведена со целосен еквивалент, со оглед на тоа што во македонскиот ]азик ]а на]довме оваа фразема во фразеолошките речници:
...vzdychla nâhle a svezla se na kraj zidle, "tresou se mi nohy." str. 193 Tresou se nohy nékomu: чувствува страв, трема, возбуда (м.з.)
...воздивна одеднаш и седна на работ на столот. „Нозете ми треперат"... стр. 146 KC204MK Му се тресат нозете - преплашен е или има многу трема (З.М.); му се земаат (одземаат, откинуваат, потсекуваат, поткосуваат) нозете: не може во моментот да се држи на нозе, ]а губи силата во нозете (од голема возбуда, страв, радост, умор, болест и сл.) (ФРШ)
6. Човечкото тело и изразувашето емоции и човечки односи и врски.
Нашата емоционална сосщба недвосмислено се одразува и на нашето тело. Со деловите од телото можеме да изразиме на]различни емоции, почнува]ки од радост, срека, воодушевуваае, страв, почит, лутина, гнев, лубов и сл.
6.1. Почит / верност / воодушевуваше (Ücta / oddanost / obdiv).
Верноста или предаденоста некому е споена и со нозете. Сво]ата верност човекот може да ]а искаже со даваае подароци под нозете на некого, со поклонуваае или со пагаае пред нечии нозе. Во ово]
контекст можеме да се навратиме на шемата дека горе е повеке од долу, односно лицето што е над нас е познача_|но.
6.1.1. Со ова значеае, од нашиот матерщал ексцерпиран од чешки дела преведени на македонски, извлековме една фразема ро1оШ / з1о2и / snest пекоти песо к покат, како израз за почит и за покорност кон некого, то] да се дарува, нешто да му се даде, да му се понуди.
На македонски, оваа чешка фразема е преведена буквално и како таква не ]а на]довме во македонските фразеолошки речници:
...jako by symbolicky kladl ubohe Polsko ... k noham jeho uchvatitele. str. 217 Polozit/ slozit // snest nekomu neco k noham: Jako vyraz ucty a pokory nekomu neco darovat, prinest apod.; snest modre z nebe (E.M.) ; klast/ slozit nekomu neco k noham: venovat, davat n. dat, predlozit, popr. nabizet, nabidnout nekomu neco uctive, pokorne (SCFI)
...како да jа ставил симболично кутрата Полска ... пред нозете на не]зината бранителка. стр. 263 MK2422MK Буквален превод
6.2.Казна / напад (trest / took).
Мошне силно со телото е поврзано изразувааето на казна, на напад, на борба мегу две страни.
6.2.1. Чешката фразема podrazit nohy rnkomu има значеае дека 'нещ неочекувано, на нечесен начин наштетил некому и на то] начин му предизвикал некаква катастрофа или пад'.
Сметаме дека, на македонски, оваа фразема е несоодветно преведена. Имено, преведена е буквално, односно неточно, биде]ки означува дека 'неку некому му ставил сопка', што не одговара сосема на интензитетот на чешката фразема:
...ma neopatrnost mne podrazila nohy... str. 334 Necekane a necestne, zakerne nekomu (u)skodit n. ho zarazit a zpfisobit mu katastrofu, pad (SCFI)
... но ете, мо]ата невнимателност ми jа подметна ногата. стр.307 JH1614MK Става&е на сопка: попречуваае, осуетуваае во нешто (ФРМГ)
7. Заклучок. Во матерщалот, ексцерпиран од делата на чешки ]азик преведени на македонски, имаме 13 фраземи со клучна компонента
нога. Сеща од овие фраземи се по]авува од еднаш до четири пати. Во следнава табела е прикажано колку пати се по]авува сеща од овие фраземи и како се преведени на македонски:
Бр. Соматска компонента Бро] на жуавува аа на чешката фразема Македонски еквиваленти
■ ♦ • о □ ◊
1. оЬгаШ / ргеугаЫ пёсо / уввскпо У2кйгы поката 4 4
2. Ztrаcet / ЯгаЫ pйdы pod поката 1 1
3. со ]3ет па же поку vstal 2 2
4. каzet пёкоты Ыаску pod поку 1 1
5. 1ег та krаtk¿ поку. 1 1
6. ротос^ pomакat пё^ти па nohy 1 1
7. neкnoыt зе ат Нуа пока 1 1
8. па уо1пе noze 1 1
9. зо!л>а pUst поката 1 1
10. зо!л>а stаt/ зе drzet па покоы 3(1) 3 (1)
11. trast se пё^ти nohy 1 1
12. polozit / / snеst пёкоты пёсо к покат 1 1
13. podrazilt пё^ти nohy 1 1 1
Легенда:
■ целосен еквивалент (чешкиот израз е ист со македонскиот)
♦ делумен еквивалент (граматичка промена во изразот)
• релативен еквивалент (промена на компонентата) о аналог (целосно различна фразема)
□ безеквивалентни (нема македонски еквивалент или не бил на]ден) ◊ буквално или неточно преведена фразема
7.1. Од аспект на структурата на чешките фраземи со клучна компонента нога, 14 се глаголски фраземи (2.1.1., 2.1.2., 2.1.3., 2.2.,
2.3., 3.2., 4.1., 5.1.1., 5.2.1.,5.2.2., 5.2.3., 5.2.4, 5.2.5., 6.1.1.) и една е цела реченица - поговорка (4.1.1.).
Што се однесува на преводните еквиваленти на македонски ]азик, можеме да кажеме дека се работи за фраземи со иста структура како и чешките.
T.2. Во ово] наш преглед разгледуваме чешки фраземи што имаат клучна соматска компонента нога. Ситуацщата со нивните преводни еквиваленти на македонски ]азик е разновидна.
T.2.1. Од дадената табела можеме да видиме дека три фраземи имаат целосен еквивалент на македонски ]азик, значи ja имаат истата клучна компонента и истата структура (lez má krátké nohy - лагата има куси нозе; sotva stát/ se drzet na nohou - одваj стои на нозе; trást se nëkomu nohy - му се тресат нозете).
T.2.2. Делумни еквиваленти се оние фраземи, каде што клучната соматска компонента е задржана, но структурата е различна. Такви преводни делумни еквиваленти во нашето истражуваае се три (co jsem na své nohy vstal - откако сум на нога; pomoct/pomáhat nëkomu na nohy - да помогне некому да застане на нозе; sotva plést nohama - одваj се држи/крепи на нозе)
T.2.3. Релативни (фраземи со различна клучна компонента) и аналогни (целосно различна фразема) фраземи со ово] преглед на на_|довме.
T.2.4. Чешки фраземи кои се или безеквивалентни или пак не им бил на_|ден соодветен еквивалент, според табелата, има четири (obrátit / prevrátit nëco/vsechno vzhûru nohama - преврти/сврти нешто наопаку; házet nëkomu klacky pod nohy - подметнувате нога; byt na volné noze -слободен уметник; podrazilt nëkomu nohy - ми]а подметна ногата;).
T.2.5. Во четири примери, чешките фраземи на македонски се преведени буквално или погрешно (ztrácet/ ztratit pûdu pod nohama - ми гореше под нозе; pomoct/ pomáhat nëkomu na nohy - ми застанавте на нога; nehnout se ani zivá noha - не се помрдна ниту една нога; polozit / slozit /snést nëkomu nëco k nohám -]а ставил пред нозете).
8. Од нашата анализа на фраземите со компонента NOHA /НОГА, во преводите на дела на чешки ]азик преведени на македонски, можеме да забележиме дека во поголемиот бро] примери во македонскиот ]азик има целосни еквиваленти на чешките фраземи. Сметаме дека тоа е така со оглед на словенското потекло на двата разгледувани ]азици и на блискоста во однос на поимааето на деловите од телото и на телесноста. Фразеологщата е дел од лексичкиот фонд на сещ ]азик и во одредена смисла го отсликува карактерот на народот. Сещ ]азик со
CBojoT лексички фонд изразува свои културни специфичности, а фраземите не се исклучок.
Литература:
Делова-Си^анова. J. 2012. Соматските фраземи во преводите од чешки на македонски ]азик и обратно. докторска дисертацща (необ]авена). Филолошки факултет „Блаже Конески": Скопле. Вел]ановска. Катерина. 1998. Фразеолошките изрази во македонскиот ]азик (со посебен осврт на соматската фразеологща). докторска дисертацща. Филолошки факултет „Блаже Конески": Скоще. Миловановик. Крсто. 1994. Речник симбола. Народно дело: Крагу^евац. Ристески. Л>упчо. С. 2003. Културна топографи'а на човечкото тело. Во ЕтноАнтропоЗум. ПМФ. Институт за географща. Завод за Етнологща: Скопле.
Вражиновски. Танас. 2000. Речник на народната митологи'а на Македонците.
Институт за старословенска култура - Матица македонска: Скои|е. Vañková. Irena. 2007. Nádoba plná reci: (Clovek, rec a prirozeny svet).
Nakladatelství Karolinum: Praha. Vañková. Irena. 2003. O téle, smyslech, citech a prozitcích. roe. 11, e.1/2, s. 7-9.
Cestina doma a ve svete: Praha. Mrhaeová. Eva. 2000. Názvy cástí lidského tela v ceské frazeologii a idiomatice:Tematicky frazeologicky slovník II. Ostravská univerzita Ostrava -Filozofická fakulta: Ostrava. Lakoff. George; Johnson. Mark. 2002.Metafory, kterymizijeme. l.vyd. Host: Brno. Cermák. Frantisek. 2007. Frazeologie a idiomatika ceská a obecná. Czech and General Phraseology. Nakladatelství Karolinum: Praha.
РЕЧНИЦИ и КРАТЕНКИ:
1. Cermák. Frantisek; Hronek. Jirí et al. 1983. Slovník ceské frazeologie a idiomatiky.Pñrovnání. Academia: Praha. (SCFI) prir.
2. Cermák. Frantisek; Hronek Jirí et al. 1988. Slovník ceské frazeologie a idiomatiky.
Vyrazy neslovesné. Academia: Praha. (SCFI) v.nesl.
3. Cermák. Frantisek; Hronek. Jirí et al. 1994a. Slovník ceské frazeologie a idiomatiky. Vyrazy slovesné A-P. Academia: Praha. (SCFI)
4. Cermák. Frantisek; Hronek. Jirí et al. 1994b. Slovník ceské frazeologie a idiomatiky. Vyrazy slovesné R-Z. Academia: Praha. (SCFI)
5. Велковска, Снежана. 2008. Македонска фразеологи'а со мал фразеолошки
речник. Скоще. (Сн.В.)
6. ДИМИТРОВСКИ, Тодор; ШИРИЛОВ, Ташко. 2003. Фразеолошки речник на
македонскиот]'азик. Том Први А-J. Огледало: Скои|е (ФРМJ)
7. ШИРИЛОВ, Ташко. 2008. Фразеолошки речник на македонскиот]азик. Том
Втори К-П. Огледало: Скои|е (ФРМJ)
8. ШИРИЛОВ, Ташко. 2009. Фразеолошки речник на македонскиот]азик. Том
Трети Р-Ш. Огледало: Скои|е (ФРШ)
9. J. Zaorálek 2000 „Lidová reení" 4. vydání Academia Praha (LR)
ИЗВОРИ и КРАТЕНКИ:
1. Capek. К. 1989. Krakatit. Ceskoslovensky spisovatel: Praha. (KCICZ)
2. Чапек. К. 1990. Кракатит. Детска радост: Скоп|е. (KCIMK)
3. Hasek. J. 1984. Osudy dobrého vojäka Svejka. Ceskoslovensky spisovatel: Praha.
(JH1CZ)
4. Хашек. J. 1988. Доживувапата на добриот во/ник Шве]к. т. 1 и 2. Наша
книга: Скоп|е. (JH1MK)
5. Némcova. B. Babicka. Academia: Praha. (BN1CZ)
6. Немцова. Б. 2010. Бабичка. Македонска реч: Скопле. (BN1MK)
7. Kundera. M. 2007. Zert Atlantis: Brno. (MK4CZ)
8. Кундера. M. 1969. Шега. Нова Македонща: Скопле. (MK4MK)
9. Кундера. M. 2007. Шега. Табернакул: Скоп|е. (MK5MK)
10. Kundera. M. 2006. Nesmrtelnost. Atlantis Brno. (MK3CZ)
11. Кундерa. M. 2009. Бесмртност. Табернакул: Скоп|е. (MK3MK)
12. Kundera. M. 2006. Nesnesitelnâ lehkost byti. Atlantis: Brno. (MK2CZ)
13.Кундера. M. 2009. Неподносливата леснотща на живееаето. Табернакул: Скоще. (MK2MK)
14.Viewegh. M. Povidky o manzelstvi a o sexu. Petrov: Brno. (MV1CZ)
15. Вивег. М. 2000. Раскази за бракот и сексот. Табернакул: Скоп|е. (MV1MK)
