CC BY
4Philological Studies 17,1, (2019) 90-101
Изворен научен труд
УДК: 81'373+81'25=030.162.3=163.3 doi: 10.17072/1857-6060-2019-17-1-90-101
ФРАЗЕМИ СО КОМПОНЕНТА TVÂR /ЛИЦЕ ВО ПРЕВОДИТЕ ОД ЧЕШКИ НА МАКЕДОНСКИ JA3M
Jасмина Делова-Силjанова
Филолошки факултет „Блаже Конески " Универзитет „Св. Кирил и Методу" Скоп)'е, Македони/а
Клучни зборови: македонски фраземи, чешки фраземи, лице.
Резиме: Во ово] текст акцент се става на семантиката на соматските фраземи со компонента 'лице' во македонскиот и во чешкиот ]азик и на класификацщата на можностите за нивно преведуваае од еден ]азик на друг. Ги разгледуваме проблемите што се ]авуваат при преведувааето на фраземите кои можат да бидат од прагматска, ]азична природа, културно-специфични проблеми или проблеми што произлегуваат од особеностите на самите фраземи.
IDIOMS WITH COMPONENT FACE IN THE TRANSLATIONS FROM CZECH INTO MACEDONIAN
Jasmina Delova-Siljanova
Blazhe Koneski Faculty of Philology Sts. Cyril and Methodius University in Skopje Skopje, Macedonia
Key words: Macedonian idioms, Czech idioms, face.
Summary: In our presentation we will stress the semantics of somatic idioms with component 'face' both in Macedonian and Czech language, as well as the classification of possibilities for their translation from one language into another. We will analyze the problems arising during translation of idioms which can have pragmatic, language nature, culture-specific problems or problems arising from the specifics of the phrases themselves.
1. Вовед
Значеаето на фразеологщата во ]азикот е мошне важно како ]азична област raja го збогатува нашето изразуваае и на то] начин станува неделлив дел од нашиот живот. Во дадена ситуацща ни помага да изразиме одредена мисла со одредена мера на експресивност, емоционална обоеност, кои на нашиот ]азик му додаваат сyбjeктивeн израз за ко] со тешкотща би наогале зборови. Фразеологщата е едно од на]знача]ните средства кои, на една страна ги зближува разните народи со посредство на преземаае на фраземите во зборовниот фонд, и од друга страна, помагаат да се рашири нашата свест за географските и културно-историските прилики и традиции на другите народи благодарение на националните фраземи.
2. Концептот 'лице'
Лицето се наога на предниот дел од главата на човекот. Тоа ja претставува надворешноста на една личност. Повекекратните лица на хиндуиските богови покажуваат различни видови на елементарна мок, подвизи или функции на едно божество, а можат да бидат и комбинацща од разни богови (Миловановик, 1994).
Лицето е предниот дел од главата на ко] се сместени очите, носот, устата. Во хебре]скиот ]азик лексемата лице секогаш се употребува во множина. Многубро]ните лица на индиските божества одаваат различни аспекти на нивната сила, мок, херо]ства и функции. На пример, четирите или петте лица на статуите на Брама и Шива ги отелотвоуваат петте основни елементи (водата, огнот, дрвото, металот и зем]ата). Дволичниот Jaнyс ги надгледувал влегувааето и излегувааето, минатото и иднината, заминувааето и вракаьето на патешествениците (Шевалие; Гербран, 2005: 594).
На лицата на болите избраници, а пред сè на проповедниците, но и на останатите луге се откриваат и бож]ите желби и та]ни. Со лицето се означуваат човечките особини и активности, а понекогаш тоа е Pars pro toto за човекот. Лицето ja открива личноста, на него се испишани човековите мисли и чувства. Досега ниюу не си го видел сопственото лице директно, освен со помош на огледало, биде^и тоа не е за себе, тоа е за другите, тоа е за Бога, тоа е нем ]азик. Без наша желба на другите им го покажуваме на]осетливиот дел од нас, нашето внатрешно JAC, делумно соголено, кое оддава многу повеке од самото тело. А во различни култури различно е лицето кое се прави за
одредена работа, различни се гестот и гримасата, така што за да разбереме одредено лице потребно е извесно трпение и лубов.
2.1. Лицето е на]репрезентативниот дел со оглед на фактот што во него се сконцентрирани повекето сетилни органи. Аналогно на таквата позицща, лицето станало синоним, а честопати и супститут за човекот. Во смисла на макрокосмичкото доживуаае на Светот, лицето, посебно женското, се поистоветува со Сонцето или со Месечината.
Лицето често се поврзува со моралните вредности на лугето при што се аналогизира со претставите со лице и без лице. Во народната традицща се познати претставите за луге што немаат лице или пак, и доколку го имале, тие го изгубиле поради постапки што се негативно котирани според обича_|ните правила.
Лицето многупати може да биде само маска: Секое нешто си има две лица под ща се крие нешто што е спротивно на она што се покажува пред другите, па оттука и произлегува концептот поврзан со по]авното, видливото, репрезентативното, мaтериjaлнотo и невидливото, внатрешното, душевното. Тоа се огледа и во некои од народните мудрости: Не гледа] му лицето туку срцето <...> (Ристески, 2003).
3. Tvár I лице во преводите од чешки на македонски jазик
Во нашето истражуваае ке ги разгледаме фраземите во компонента 'лице' во делата од чешката литература преведени на македонски ]азик. Го разгледуваме значеаето на фраземите од аспект на когнитивната лингвистика што се однесува на концептот за телесноста и за соматските фраземи. Целта е да се примени принципот на телесност на конкретен лексиколошки матерщал и притоа да се направи семантичка класификацща на фразеолошките единици. Потоа го разгледуваме начинот и можностите за превод на фраземите на македонски j азик.
4. Ориентацща на телото во просторот
Сещ ден нашето тело работи со просторот во ко] се движиме, ]а восприемаме нашата положба и просторна ориентацща.
4.1. Лицето заедно со грбот ]а симболизира спротивставеноста на она што се наога во просторот пред телото и просторот зад телото. Лицето симболизира директен контакт, па велиме дека со нешто сме се сретнале лице в лице. Да се каже некому в лице значи да се биде искрен, но и храбар. Ако лицето го свртиме / тргнеме од нетто /
некого, тогаш со тоа покажуваме разочаруваае, тага, но и срам или страв од директен контакт.
4.1.1. Чешката фразема IVап V ^аг има значеае 'во непосредна близина; во временска близина; во присуство на оно] на кого се однесува нешто - директно и отворено'. Во нашиот матерщал ]а извлековме во единаесет примери.
Оваа чешка фразема на македонски ]азик е преведена на три начина. Во девет примери имаме превод со целосен еквивалент. За илустрацща даваме само еден пример:
Ted' vsak najednou tvárí v tvár skutecné situaci cítil, ze to nemúze udelat <...> (MK573MK: 193) Tváfí v tvár: 1. v bezprostfední místní blízkosti proti sobe 2. v bezprostrední casové blízkosti 3. v pfítomnosti toho, koho se tyká, pfímo a otevrene (SSJC) v.nesl.
Сепак, сега одеднаш лице в лице со реалната ситуацща чувствуваше дека тоа не може да го стори <...> (MK573MK: 212) Лице в лице: во присуство на два]цата (при соочуваае и сл.) ^PMJ); Лице в лице: соочуваае мегу две личности (К.В.)
4.1.1.1. Во два примери имаме превод со релативен еквивалент, односно промена на компонентата, наместо лице за превод е употребена фразема со компонентата око. За илустрацща ке наведеме само еден пример:
Obe sestry uvefily, ze si tvárí v tvár Stestene nejsou rovny <...> (MK2320MK: 101) ^ап v ^ап 1. v bezprostfední místní Ь^^й proti sobë 2. v bezprostfední Casovë blízkosti 3. V pntommsti toho, koho se ^ка, рпто а otevfenë (SSJC) v.nesl.
Сестрите поверуваа дека очи в очи со срeката не се еднакви <...> (MK2320MK: 119) Лице в лице: во присуство на два_щата (при соочуваае и сл.) (ФРМJ); Лице в лице: соочуваае мегу две личности (К.В.); Очи в очи: 1. непосредно, еден спроти друг 2. два_ща, насамо, лице в лице 3. отворено, искрено (ФРМJ)
4.1.1.2. Еден пример е преведен со аналогна фразема, односно со сосема поинаква фразема, но со соматска клучна компонента око. За илустрацща следи пример:
Klára je tvári v tvár Flajsmanovi tak zkamenelá úzkostí lásky, ze se s ním nemúze vübec milovat. str. 95 Tvárí v tvár: 1. v bezprostrední místní blízkosti proti sobe 2. v bezprostrední casové blízkosti 3. v prítomnosti toho, koho se tyká, prímo a otevrene (SSJC) v.nesl.
Клара е во четири очи со Флагман толку стаписана од шубовен страв, што воопшто не може да води шубов со него. str. 103 MK475MK; Клара лице в лице со Флагман толку скаменета пред стравот од шубовта, што не можеше воопшто со него да се шуби. стр. 100 (МК) Лице в лице: во присуство на два_щата (при соочуваае и сл.) ^PMJ); Лице в лице: соочуваае мегу две личности (К.В.); Во (мегу) четири очи: без сведок, насамо; мегу два_ща кажано ^PMJ)
4.1.2. Глаголската верзща на чешката фразема stanout tvárí v tvár nécemu / nékomu има значеае 'да се биде во директна близина на нешто / некого'. Во нашиот матерщал за издвоивме во осум примери.
Шесте примери што се преведени со целосен еквивалент се извлечени од дело на чешки ]азик што на македонски е преведено од два_ща преведувачи, па оттаму имаме 13 преводни решенща. Рековме дека овие примери се преведени со целосен еквивалент, мегу два_щата преведувачи се разликува предлогот што е употребен во преводните решенща, но тоа не ]а менува смислата или точноста на преводот. Од сите примери, во продолжение следи еден пример, токму со двете варщанти на преводот:
A tak, kdyz stojís tvárí v tvár celé nasí lidové hudební kulture, je to, jako by pred tebou tancila zena z Tisíce a jedné noci a shazovala postupne závoj po závoji. str. 130 Stanout tvan v tvar necemu / nekomu: Dostat se do pnme blizkosti neceho/ nekoho (E.M.)
И така кога стоиш лице со лице со целата наша народна музичка култура, тоа ти е како Лице в лице (со некого) -директно (З.М.); лице в лице -непосредно еден спроти друг
пред тебе да танцува жена од шдада и една нок и да симина постепено превез по превез. str.167 ; И така, кога стоиш лице в лице со целата наша народна музика, тоа е небаре пред тебе танцува жена од Шдада и една нок, постепено отфрла_|ки превез по превез. str.164/165 MK717MK (Сн.В.)1; Лице в лице: во присуство на два_щата (при соочуваае и сл.) (ФРМJ)
4.1.2.1. Во еден пример имаме превод со релативен еквивалент, односно промена на компонентата, наместо лице - превод со компонентата око. Следува примерот за илустрацща:
Ze si ho muzi jen vymyslili, kdyz stali tväri a tvär zenam. str. 306 Stanout ^ап V tvaf nëCemu / nëkomu: Dostat se do рптё blízkosti nëCeho/ nëkoho (Е.М.)
Како мажите да го измислиле кога стоеле очи в очи со жените. стр. 370 MK2519MK Лице в лице (со некого) -директно (З.М.); лице в лице -непосредно еден спроти друг (Сн.В.)
4.1.2.2. Исто така, во еден пример имаме превод без еквивалент:
Neumel jsem stat tväri v tvär Ludvikovu padu. str.148 Stanout tvafi v tvaf necemu / nekomu: Dostat se do pfime blizkosti neceho/ nekoho (E.M.)
Не знав да застанам лице со лице со Лудвиковото пагаае. str. 191; Не можев да се соочам со падот на Лудвик. str.188 MK755MK Лице в лице (со некого) -директно (З.М.); лице в лице -непосредно еден спроти друг (Сн.В.)
5. Изгледот на телото - споредба врз основа на визуелната сличност
Област Koja во голема мера се про]авува во соматските фраземи е изгледот на човечкото тело, значи нашето визуелно искуство со нашите тела. Лицето може да се спореди со месечината ако е округло и
1 Сн.В. - (Velkovska, 2008).
полничко или нещ може да има пропаднати образи ако е прилично слаб.
5.1. Во нашиот матерщал во еден пример извлековме споредбена фразема ^агz патоки ща ]а потврдивме во Речникот на Заоралек. Има значеае 'бледо лице'.
На македонски имаме буквален превод:
Po ctvrthodine nekdo pfichází k plotu; je to bledy nevyspaly chlapec s tvárí jako z tvarohu. str. 292 Tvaf / obliCej jako z tvarohu: dëcka jak z ^агоМ udëlanë; zsinaly, nezdravë Ь^у (LR)
По петнаесет минути приога нещ до оградата. Бледо, ненаспано момче со лице како урда. str. 225 KC303MK Лице како урда - бледо лице
6. Човечко тело=човек / Човечко тело=живот Оваа концептуализацща укажува на деловите на човечкото тело што се ]авуваат како претставник што го симболизира или целото тело или човекот како личност. Лицето како замена за цел човек се по]авува во смисла на лицето како карактеристично за сещ човек, да се запамети нещ значи да се запамети како изгледа неговото лице. 6.1. Чешката фразема némá tvár во нашиот матерщал ]а извлековме во еден пример. Има значеае 'животно'. На македонски имаме превод со целосен еквивалент:
Z boudy vylezl stary pes napolo slepy. "Chlupácku, znás mne?" volám na neho, a on se mi zacal tfít okolo nohou. Já myslila, ze mi srdce lítostí pukne, kdyz mne ta nemá tvár poznala a vítala. Zvífe (Е.М.); ^Ш) г^оаЛ, zvífe (SCFI) V. nesl.
Од кукичката излезе старо куче напола слепо. "Рунтавко, ме познаваш?" го довикувам, а то] почна да се вртка околу нозете. Мислев дека срцето од жал ке ми пукне, кога тоа немо лице ме позна и ме поздравуваше. стр. 82 BN1227MK Немо лице
6.2. Чешката фразема pfed ^ап svëta има значеае 'пред светот, пред ]авноста'. Во нашиот матерщал имаме варщанта на оваа фразема ща ]а извлековме во еден пример, но со два преводи биде]ки станува збор за дело на македонски преведено од два]ца преведувачи.
На македонски и во двата преводи имаме целосен еквивалент:
<...> clovek, ktery se nejak provinil pred tväri strany <...> (MK827MK: 209) Pred tvari sveta: pred svetovou verejnosti, pro jeji informovanost a zprav. s apelem na ni (SCFI) v.neslov.
<...> човек што на нещ начин згрешил нешто пред лицето на партщата <...>; <...> човекот што некако згрешил пред лицето на партщата <...> (MK827MK: 265) Пред лицето (на некого): во присуство на некого, пред самиот него ^PMJ) Пред лицето на светот: во ]авноста (м.з.)
7. Телото претставува карактер - дадена особина
Со посредство на деловите на телото ги изразуваме и ги вреднуваме човечките особини. Може да се изрази неща состсуба, карактер или особеност или слабост.
7.1. Карактер - особина (Charakter - vlastnost)
Лицето го симболизира целиот лик на човекот, а пренесено и човековиот карактер. Лицето може да го открие човекот, да го прикаже неговото расположение, неговите чувства и неговото здраце. Гестовите, муртеаето, насмевката, бледилото или пак обратно, црвените образи... сето тоа кажува за човекот.
7.1.1. Чешката фразема mit mnoho tvari // byt cloväkem mnoha tvari има значеае 'човек што има многу лица, многу страни'. Во нашиот матерщал ]а издвоивме во два примери.
На македонски ]азик имаме четири преводи, биде]ки и двата примери ги издвоивме од дело на чешки ]азик што на македонски е преведено од два]ца преведувачи. Во сите примери на македонски имаме превод со целосен еквивалент. За илустрацща издвоивме еден пример:
Takhle aspon vime, ze mäs vic tväri, tu jednu pro stranu a tu druhou pro jine. str. 39 Mit mnoho tvari // byt clovekem mnoha tvari: Mit mnoho podob, mnoho stranek (E.M.)
Така барем знаеме дека имаш повеке лица, и тоа едното за (Човек) со две лица - се вели за то] што е непостсуан,
партщата, а другото за други. str. бескарактерен, превртлив (Сн.В.);
50; Барем знаеме дека имаш Jанус со две лица - дволичен е повеке лица, едно за партщата и (К.В.) второ за другите. str. 48 MK627MK
7.1.2. Чешката фразема nasadit / иёёШ / 2асквуа арвё. кашеппви IVаг / йfední IVаг / уагпои 1уаг има значеае 'да не се дозволи од лицето да се прочитаат никакви емоции'. Во нашиот матерщал ]а извлековме во еден пример.
На македонски ]азик имаме превод со делумен еквивалент. Ваквата фразема не ]а потврдивме во македонските речници со кои што располагаме, но сметаме дека сепак има слични изрази како лице како (од) камен и сл. што би имале значеае 'лице на кое не се читаат никакви емоции или душевни преживувааа'. Следи примерот за илустрацща:
А рак odtahH zastënu а nad той катеппои ^ап se objevily р^е vlasy <...> (MV2703MK: 18) Nasadit / udëlat / zachovat apod. катеппои tvaf / йfední tvaf / vaznou ^ап Nedat znat zadnë citovë pohnutí, ^ай: se ш:есш (Е.М.)
Потоа ]а потргнаа завесата и над моето скаменето лице се по]ави руса коса <...> (MV2703MK: 20) Скаменето лице Лице како (од) камен (м.з.): лице на кое не се читаат никакви емоции или душевни преживувааа
8. Заклучок
Во нашиот матерщал ексцерпиран од дела на чешки ]азик преведени на македонски извлековме 8 фраземи со соматска клучна компонента лице. Сеща од овие фраземи, во нашиот матерщал се ]авува во различен бро] пати, тоа може да се види од следнава табела:
Бр. Соматска компонента Бр. на по]авува№а на чешката фразема Бро] на македонски еквиваленти
■ ♦ • о □
1. IVап V ^аП 11 9 2 1
2. stanout ^ап V ^аП пёсеши / пёкоши 8 13 1 1
3. tvâr jako z tvarohu 1
4. nëmâ tvâr 1 1
5. pred nëci tvâri nëco udëlat, provést a j. 1 2
6. znâmâ tvâr 3 3
7. mit mnoho tvâri 2 4
8. nasadit / udëlat kamennou tvâr 1 1
■ целосен еквивалент (чешкиот израз е ист со македонскиот)
♦ делумен еквивалент (граматичка промена во изразот)
• релативен еквивалент (промена на компонентата)
о аналог (целосно различна фразема)
□ безеквивалентни (нема македонски еквивалент или не бил надан)
8.1. Од разгледаните примери може да се заклучи дека во наколем бро] чешките фраземи на македонски се преведени со целосен еквивалент, во помал бро] примери преводот е извршен со делумен или релативен еквивалент. По еден пример имаме превод со целосно различна фразема и превод без еквивалент.
Она што можевме да го извлечеме како заклучок е дека и во двата корпуси односот на присуство на фраземи во сеща од шемите е многу близок, што нё наведува да заклучиме дека и во чешкиот и во македонскиот ]азик концептот на образуваае на фраземите и нивната сликовитост е прилично блиска што секако се должи на блискоста на двата ]азика како според потеклото, така и припадноста кон европската култура и сличните географски услови. Сето тоа придонесува деловите на телото на човекот да се поимаат на сличен начин и образувааето и употребата на фраземите со соматска клучна компонента и во двата ]азика да имаат за основа еднаква ]азична слика. Оттаму произлегува и впечатокот дека и во двата матерщали преводите во на]чест бро] случаи може да се извршат со целосни или релативни еквиваленти.
Извори и кратенки
Némcovâ, B. (2008) Babicka. Praha: Academia. (BN1CZ) Njemcova, B. (2010). Babicka. Skopje: Makedonska rec. (BN1MK) Kundera, M. (2007). Zert. Brno: Atlantis. (MK4CZ) Kundera, M. (l969). Sega. Skopje: Nova Makedonija. (MK4MK) Kundera, M. (2007). Sega. Skopje: Tabernakul. (MK5MK) Kundera, M. (200б). Nesmrtelnost. Brno: Atlantis. (MK3CZ) Kundera, M. (2009). Besmrtnost. Skopje: Tabernakul. (MK3MK)
Kundera, M. (2006). Nesnesitelnà lehkost byti. Brno: Atlantis. (MK2CZ) Kundera, M. (2009). Nepodnoslivata lesnotija na ziveenjeto. Skopje: Tabernakul. (MK2MK)
Viewegh, M. (1999). Povidky o manzelstvi a o sexu. Brno: Petrov. Viveg, M. (2000). Raskazi za brakot i seksot. Skopje: Tabernakul.
Литература / References
Delova-Siljanova, J. (2012). Somatskite frazemi vo prevodite od ceski na makedonski jazik i obratno [Somatic phrases translated from Czech into Macedonian and vice versa]: Doktorska disertacija. Skopje: Filoloski fakultet „Blaze Koneski".
Milovanovik, Krsto. (1994). Recnik simbola [Dictionary of Symbols]. Kragujevac: Narodno delo.
Risteski, Ljupco. (2003). Kulturna topografija na coveckoto telo [Cultural topography on the human body]. In EtnoAntropoZum. Skopje: Institut za geografija, Zavod za Etnologija.
Veljanovska, Katerina. (1998). Frazeoloskite izrazi vo makedonskiot jazik (so poseben osvrt na somatskata frazeologija) [Phraseological expressions in the Macedonian language (with special reference to Somatic phraseology)]: Doktorska disertacija. Skopje: Filoloski fakultet „Blaze Koneski".
Vrazinovski, Tanas. (2000). Recnik na narodnata mitologija na Makedoncite [Dictionary of the mythology of the Macedonians]. Skopje: Institut za staroslovenska kultura - Matica makedonska.
Vankova, Irena. (2007). Nadoba plna feci: (Clovek, fec a pfirozeny svet) [Vessel full of speech: (Man, speech and the natural world)]. Praha: Nakladatelstvi Karolinum.
Vankova, Irena. (2003). O tele, smyslech, citech a prozitcich [About the body, senses, feelings and experiences]. In Cestina doma a ve svete [Czech at home and in the world], 11, No 1/2. 7-9.
Mrhacova, Eva. (2000). Nazvy casti lidskeho tela v ceske frazeologii a idiomatice: Tematicky frazeologicky slovnik II [Names of human body parts in Czech phraseology and idiomatics: thematic phraseology II]. Ostrava: Ostravska univerzita Ostrava - Filozoficka fakulta.
Lakoff, George; Johnson, Mark. (2002). Metafory, kterymi zijeme [Metaphors we live with]. Brno: Host.
Cermak, Frantisek. (2007). Frazeologie a idiomatika ceska a obecna [Czech and general phraseology and idiomatics]. Praha: Nakladatelstvi Karolinum.
Речници
Cermak, Frantisek, Hronek, Jin et al. (Eds.) (1983). Slovnik ceske frazeologie a idiomatiky. Pfirovnani [Dictionary of Czech phraseology and idiomatics. Comparison]. Praha: Academia. (SCFI).
Cermak, Frantisek, Hronek, Jiri et al. (1988). Slovnik ceske frazeologie a idiomatiky. Vyrazy neslovesne [Dictionary of Czech phraseology and idiomatics. Nonverbal expressions]. Praha: Academia. (SCFI) Cermak, Frantisek, Hronek, Jiri et al. (1994)a. Slovnik ceske frazeologie a idiomatiky [Dictionary of Czech phraseology and idiomatics]. Vyrazy slovesne A-P. Praha: Academia. (SCFI) Cermak, Frantisek, Hronek, Jiri et al. (1994)b. Slovnik ceske frazeologie a idiomatiky [[Dictionary of Czech phraseology and idiomatics]. Vyrazy slovesne R-Z. Praha: Academia. (SCFI) Dimitrovski, Todor, Sirilov, Tasko. (2003). Frazeoloski recnik na makedonskiot jazik [Dictionary of Macedonian phraseology]. Tom 1: A-J. Skopje: Ogledalo. (OPMJ)
Sirilov, Tasko. (2008). Frazeoloski recnik na makedonskiot jazik [Dictionary of
Macedonian phraseology]. Tom 2: K-P. Skopje: Ogledalo. (OPMJ) Sirilov, Tasko. (2009). Frazeoloski recnik na makedonskiot jazik [[Dictionary of
Macedonian phraseology]. Tom 3: R-S. Skopje: Ogledalo. (OPMJ) Velkovska, Snezana. (2008). Makedonska frazeologija so mal frazeoloski recnik
[Macedonian phraseology with small phraseological dictionary]. Skopje. Zaoralek, J. (2000). Lidova rceni [Folklore sayings]. Vol. 4. Praha: Academia. (LR)
