CC BY
4_оригинален научен труд
УДК: 821.163.41.08-31 ЪопиЙ Б.
821.163.41.03-31=163.3
ИЗВИЦИТЕ ВО КОПИКЕВИТЕ ПРИКАЗНИ ЗА ДЕЦА НА МАКЕДОНСКИ JA3M
Лидща Тантуровска
Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков", Македони]а
Key words: Macedonian language, interjections, CopiC's novels
Summary: We have chosen the subject interjections in Copic's novels for children in Macedonian language having in mind few reasons: 1. Branko Copic is one of the most famous writers for children in former Yugoslavia; 2. From the sociolinguistic point of view, regardless of the fact that his books had been translated into many languages (Russian, Ukrainian, Polish, Czech, Bulgarian, Hungarian and German), the books translated into Macedonian language are not many, which is a rarity for us; 3. The interjections, as a special word class, are a subject of discussion in the modern researches regarding their classification, as well as regarding their functional-semantic realization; 4. Analysis of the interjections in the novels translated in the fifth decade of the 20th century indicates the synchronic frame of the Macedonian language in that period of time; 5. From the stylistic point of view, Branko Copic is a writer who is using the interjections very often, not only in his works, but also in his linguistic (personal) style.
The interjections found in the 22 analyzed novels in Macedonian were put in alphabetical order and, generally, in three groups: interjections expressing feelings, interjections calling someone, establishing contact and interjections used to imitate sounds.
The executed scientific research has justified the reasons taken into consideration for choosing this actual subject.
Клучни зборови: македонски ja3rn, извици, Копикеви приказни за деца
Резиме: Се определивме за темата извиците во Копикевите приказни за деца на македонски ]'азик од неколку причини: 1. Бранко Копик е еден од наjпознатите писатели за деца во поранешна Jугославиjа; 2. Од совиолингвистички аспект, факт е дека неговите дела биле преведувани на многу jазици (на: руски, украински, полски, чешки, бугарски, унгарски и германски jазик), за разлика од што биле реткост оние што биле преведувани на македонски; 3. Извиците, како посебна зборовна група, се предмет на дискусща и во современите истражувааа, како поради нивната класификацща, така и поради нивната функционалносемантичка реализацща; 4. Преку анализата на извиците од преведените приказни во петтата деценща од 20-тиот
век може да се види синхрониската рамка на македонскиот ]азик во то] период; и 5. Стилистички гледано, Бранко Копик е автор што ги употребува извиците во голема мера1, не само во сво]ата творечка де]ност, туку и во сворт индивидуален ]азичен израз.
Се анализирани 22 приказни на македонски ]аик, каде што ексцерпираните извици се подредени по азбучен ред, општо поделени во три групи: извици што изразуваат чувства, извици што привлекуваат внимание и со ко] се воспоставува контакт и извици што имитираат звуци.
Од резултатите на извршената научноистражувачка работа се гледа оправданоста на изборот на темата.
Во ово] труд ке се обидеме да ги анализираме извиците што се употребени во преведените приказни за деца на македонски, поага]ки од фактот дека и извиците можат да бидат препознатлива карактеристика на еден ]азик. Тоа се покажува особено преку преводите кога, на местото од извикот во оригиналниот текст, треба да се употреби соодветен извик на ]азикот на ко] се преведува (во случаев, на македонски).
Се определивме за оваа тема од неколку причини: 1. Бранко Копик е еден од на]познатите писатели за деца во поранешна Jугославиjа, ко], самиот, за пишувааето за деца вели: Писате за д]ецу за мене ]е на]лепши посао, на]при]атни]а забава и на]боли одмор. Кад завршим }едну ктигу за д]ецу, ]а се ос]екам тако весео и расположен као да се вракам с неке велике ма]ске свечаности (Копик, 1963: 16); 2. Неговите дела биле преведувани на повеке ]азици, за што и самиот пишува: Ктиге су ми прево^ене на руски, украински, полски, чешки, бугарски, ма^арски и темачки ]език (Копик, 1963: 16). Мегутоа, погледнато од социолингвистички аспект, преводите на македонски ]азик се во мал бро], што за нас претставува раритет од причина што српскохрватскиот ]азик беше службен ]азик за федерацщата Jугославиjа и не се преведуваа сите дела на македонски2; 3. Извиците,
1Доволно е да се погледне кое било дело на Бр. Копик (на пример, Орли рано лете) и да се забележи дека нема страница без барем еден извик, што секако зборува за неговиот стилистики израз.
2 Како што е познато, македонскиот (покра] српскохрватскиот и словенечкиот) беше еден од трите службени ]азици на Jугославиjа. Во Уставот на ФНРJ (1946 год.), во членовите 65 и 120 пишува за употребата на ]азиците, мегутоа тие се однесуваат на употребата во законодавството и судството: Члан 65: закони и други општи прописи Федеративне Народне Републике .7угославц1е об1авлу1у се на ]езицима народних република; Члан 120: Поступак пред судовима води се на ]езицима република, аутономних покра]ина и аутономних области где се суд налази. Грабани щи не зна]у ]език на коме се води поступак могу се служити сво]им ]езиком. Тим гра^анима обезбе^у]е се право да се упозна]у са целокупним материалом и да преко преводиоца прате рад суда. Во Уставот НА СОЦИТАЛИСТИЧКА ФЕДЕРАТИВНА РЕПУБЛИКА
како посебна зборовна група, се предмет на дискусща и во современите истражуваша, како поради нивната класификацща, така и поради нивната функционалносемантичка реализацща; 4. Преку анализата на извиците од преведените приказни во петтата деценща од 20-тиот век може да се види синхрониската рамка на македонскиот ]азик во то] период; и 5. Стилистички гледано, Бранко Копик е автор што ги употребува извиците во голема мера3, не само во сво]ата творечка де]ност, туку и во сво]от индивидуален ]азичен израз. Доказ за ова е и белешката за животот и делото за авторот напишана во прво лице еднина, насловена како „Мо] живот и кшижевни рад", во книгата „Орлови рано лете", издание на „Просвета" од Белград (1963 год.), ща е напишана со жив и колоритен ]азик, во ко] се присутни и извиците: -Аха, док мене зову напри]ед, богме су дошле гаке на решето, вала негд]е проби]ати обруч! - гракну делц/а с митралезом и журно закорачи према челу колоне (Копик, 1963: 16).
На самиот почеток, сумирано од повеке дефиниции4, можеме да извлечеме дека извиците (ишэдекциите) се непосредни изразувачи на емотивната или експресивната функцща на ]азикот. Како што е познато, извиците се изделуваат како посебна зборовна група, не само според своето значеше и служба во реченицата, туку честопати и според невообичаениот гласовен облик (псст, шшшт, еее], ахааа).
Со извиците се изразуваат чувства (оф!, ех!, ах! леле!), се привлекува вниманието, се повикува неко], се воспоставува контакт (е]!, ехе]! бре!) и се имитираат звуци (бум, трас, крц). Всушност ономатопе]ските форми ги употребуваме за имитираше звуци, кои можат да бидат од различен вид: имитираше звуци што ги произведуваат животните, птиците (м]ау, ав-ав, кукурику) и сл., како и имитираше звуци на природата и друго (крц, клоп-клоп). Често пати извиците што имитираат звуци (ономатопе]ските извици) се употребуваат на место од личноглаголската форма, односно добиваат предикативен карактер (Го фатив и трас од зем]а!). Од
JyroCTABHTA (1974 год.), пак, пишува за слободното изразуваше и слобода за употреба на ]азикот и за писмото на народите и на народностите (Члан 170. Гра^анину ]е за]емчена слобода изражаваша припадности народу, односно народности, слобода изражаваша националне културе и слобода употребе свог ]езика и писма.)
3Доволно е да се погледне кое било дело на Бр. Копик (на пример, Орли рано лете) и да се забележи дека нема страница без барем еден извик, што секако зборува за неговиот стилистики израз.
4Enciklopediski recnik lingvistickih naziva; D. Kristal, Lingvisticki recnik; Бл. Конески, Граматика на македонскиот литературен тазик; Л. Минова-Гуркова, Синтакса на македонскиот стандарден тазик; Л. Минова-Гуркова, Граматика на
МАКЕДОНСКИОТ СТАНДАРДЕН JA3MK ЗА СТРАНЦИ и др.
ономатопе_|ските извици се изведуваат ономатопе_|ските глаголи (mрасне, пласне, крцне, крека). Од друга страна, и полнозначните зборови можат да се употребуват како извици, односно изговорени со извична интонацща да извршат функцща на извици (маjчицe!, Боже!, помош! и сл.).
Според функционалната раслоеност на ]азикот, извиците можат да се сретнат на]многу во разговорниот и во уметничколитературниот функционален стил (во прозата, во поезщата и особено во драмските текстови), а во другите функционални стилови ваквата употреба е ограничена (односно, извици во извесен степен можат да се сретнат во публицистичкиот функционален стил; во научниот, ако стане збор за металингвистички приод), а наспрема сето ова, извиците не се сво_|ствени за административниот функционален стил.
Во говорена форма тие се проследени со интонацща, со изразот на лицето, на рацете и сл., односно со помош на кинетичката комуникацща, а при пишувааето на извиците се користат извичникот и запирката, со што се изделуваат од другите делови на исказот.
Од прегледната литература се констатира дека извиците можат да се разгледуваат од различен аспект како дел од сещдневната комуникацща на еден ]азик.
Повеке автори се обиделе да ги анализираат и да ги класифицираат извиците по различни поводи.
Во 2010 година лингвистичката сесща на XXXVII научна конференцща, во рамките на Мегународниот семинар за македонски ]азик, литература и култура, во Охрид, беше посветена на формалната и на функционалната класификацща на неменливите зборови во македонскиот ]азик во споредба со другите ]азици, каде што зазедоа добар простор и извиците. Ако се направи пресек на научните трудови, можат да се забележат: разлики во изнесените дефинирааа, како од самите автори, така и од цитираните автори во нивните статии; потоа разлики во врска со нивната внатрешна поделба на групи и на подгрупи; сето тоа произлезено од формалните, содржинските и функционалните карактеристики на самите извици. Наспрема рефератите каде што се анализирани извиците од научноистражувачки аспект, во некои истражувааа акцентот беше ставен на лексикографската поставеност на извиците, односно на нивната важна улога во преведувааето. Како и да е, ако се земат предвид сопоставувааата од сите реферати, може да се до]де до една предлошка, а тоа е дека станува збор за одделна зборовна група со растеглива дефиницща во однос на: формалната, семантичката и функционалната поставеност. Големо е значеаето на споменатата
дискусща поради фактот што се даде инициатива за изработка на речник на извиците во македонскиот ]азик, ко], се надеваме, наскоро ке биде изработен.5
Како илустративен пример ке го земеме случало избраниот извик а-ха, ко], при негова употреба, може да означува дека соговорникот разбрал, сфатил, потврдил: А-ха, те сфатив; потоа, дека соговорникот неочекувано го пресретнал соговорникот: А-ха, те фатив (во лага)!; односно, може да изразува незаинтересираност на соговорникот, ща сака да ]а прикрие одржува]ки ]а комуникацщата привидно: А-ха ... а-ха ... така де ... итн. Во сите три случаи извикот а-ха се изговара со различна интонацща. Од примерот може да се види дека е особено важен контекстот (односно конситуацщата) за да му се припишат карактеристиките на еден извик.
Во нашето излагаае6, на споменатата научна конференцща, регистриравме околу седумдесет извици во рамките на детската литература / литературата за деца. При обидот за класификацща на извиците', наJпрвин, ги презентираме извиците што изразуваат чувства, потоа оние за повикуваае, воспоставуваае контакт, привлекуваае внимание итн., и накра] ги презентираме ономатопе] ските извици, односно извиците со кои се имитираат звуци. Во третата група, вклучивме неколку подгрупи. Во нашата анализа подвлековме дека некои од извиците можат да бидат употребени и за изразуваае емотивна, експресивна функцща на ]азикот, а истовремено, со нив, може и да се повикува, да се воспоставува контакт. При класификацирааето се ]ави тешкотща да се одвои емотивноста на некои извици од привлекуваае внимание и сл. Такви ситуации, одделно беа разгледувани. Од друга страна, често пати се случуваше да се употребуваат по два извици (Е, де), па и по повеке, во една дел-реченица, односно реченица.
5 Во заклучоците на конференцщата беше даден предлог (од Л. Тантуровска) да се напише и речник, што беше срдечно прифатен. За изработка на речникот се нафати)а колешките од Руси)а: Елена Верижникова, Наталща Бороникова и др.
6 Л. Тантуровска, „Нешто за извиците во детската литература / литературата за деца", XXXVII научна конференцща, 2010 год. (По случаен избор беа ексцерпирани четириесетина книги со различен жанр: роман, проза - расказ, драма и поезща, главно, од македонски автори, кон кои беа вклучени и списанщата за деца, што се публикувани во издавачката кука ,Детска радост" во учебната 2009 - 2010 година. Во ексцерпираниот материал се на]доа и текстови што биле адаптирани на детската програма „Шарена приказна„ на Радио Скоще.
7 Во нашето истражуваше извиците беа подредени по азбучен ред во трите групи.
По ово] повод ce определивиме дa ги aнaлизирaмe извиците во дел од Копикевите прикaзни зa деда cо оглед нa фяктот што cмeтaмe дeкa и ово] мaтeриjaл може дa биде прилог кон няучните иcтрaжyвafta поcвeтeни нa мaкeдонcкитe извици. Haмeрно ги нaрeкyвaмe мaкeдонcки повикyвajKи ce нa фяктот декя извиците ce дел од гациогално-културниот идентитет нa еден нaрод.
Постоеаето нa иcти или нa стични извици во други, пред cè, cловeнcки, одноcно бaлкaнcки jaзици, зaвиcи од мefyceбнaтa врcкa I комyникaциja што може дa биде изгрaдeнa и преку преведувяаето. Со овa ce зaгaтнyвa уште еден aгол кон проучувяьето нa извиците, зa ко] веке имa пишувяно.8
Екcцeрпциjaтa е нaпрaвeнa врз мaтeриjaл од двaeceт и две прикязни преведени ня мaкeдонcки (во 1956 годиня), мefy кои и од збиркятя Вpaтоломни щиказни и npиказни nод змеjовите кpилja. Тоя ce прикязните: 1. Жолтко сметачот, Живиот огин и pисот Усаменик, Сончевиот rnja4, Последниот ттомок на Големиот Боpец, Косовницата и син и, Рaзговоp над pекaтa, Мaчоp отишол ajдут, Фалбаци)а и rnmap, Цpцоpецот го 6apa сонцето и Воденичapот и неговиот мaчоp. 2. Од збиркятя Вpaтоломни npиказни: Како тшував за деца во воjнaтa, Kpистоф Колумбо, Каттанот Кук и небpежниот читател, Бате и милиционеpи, Волшебникот Микица, Големата офанзива, Сказна за котекот, Гаволштините на чичко Мapк; 3. Од збиркятя npиказни nод змеjовите ^rnja: Стpaшниот змеj, Бpко и Шмpко, Гостин на месечината, Haсaмapениот воден гавол, npеживелиците на чичо Зимpко. Дел од текстовите се нanишaни во вид на басни, каде што, npед сè, животните се npетставени со кapaктеpистиките на лугето.
По извршeнaтa eкcцeрпциja и по няучните от^е^вям ja рeaлизирaвмe првичнопоcтaвeнaтa цел: извиците дя ги подредиме по aзбyчeн ред и, глявно, дя ги грyпирaмe во трите ^омегата групи9: 1. извици што изрязувяят чувствя, 2. извици œ кои ce повикувя неко_ь ce воcпоcтaвyвa контэкт, 3. извици œ кои ce имитиряят звуци. Со оглед ня фяктот што некои од извиците можят дя ce ня^ят и во две групи, ке ce обидеме дя ги прокоментиряме нивните знячем и контекстот во ко] ce употребувяят.
1. Ня_|првин ке ги издвоиме извиците што изрязувяят чувствя, емоции, од типот: оф!, ех!, ах! леле !:
- А, така значи, -pече дедото (Волшебникот Микивд:??);
8 Обуховя 2010: 107 - 113.
9 Требя дя ce нaглacи декя можят дя ce нajдaт богати групиря^я ня извиците (ня пр., Недя Пинтярик (N. Pintaric, Zagreb, 2010) издвс^увя оcyм кятегории извици).
- Ax, mие криле^и сyшmeсmва; нив човек никогаш не mpeба да ги слyша. (Црцорецот го бара сонцето: 42) Ax, ax, сега дypи чyвсmвyвам колку ми се драги брака ми и цeлиom мoj род, замижypка moj гomoв да заплаче (Живиот огин и рисот усаменик: 14);
- Axa, сега знам, moj далеку mи побегнал. (Жолтко сметачот: S); Axa, axaí-извика Жoлmкo (Жолтко сметачот: 7)
- Aуф, па веднаш се гледа дека си го пре^игнал и moа мошне многу (ЖОЛТКО СМЕТАЧОТ: 8). - Aуф, оуф, шmo трашна &'верка, шmo крашен опашар! - се сшаписа Дваnаmи По Два Се mm (Жолтко сметачот: 7);
- Де, о^ави ги дemиншmиниme, не гледаш дека pабomам (Страшниот зме_|: 100);
- Иxa, па, mu си, значи, сам (Живиот огин и рисот усаменик: 12);
- Леле, леле, mа не е возможно, - се почуди крmom (Жолтко сметачот: 7); Леле, леле колку mu се оддалечил само, - се почуди малuom крm (Жолтко сметачот: S);
- [...J E, rnj да живее moгаш со вас f...] (Живиот огин и рисот усаменик: 10); E, мoj зеленко! -воздивна Ржшо Усамненик, -зелен си како годинежниве лис}е (Живиот огин и рисот усаменик: 13); -Побегнал! E, mu си ви^ински Дваnаmu По Два Се Седум (Жолтко сметачот: S); E, нема mака, дедо, не дозволувам jас да бидам menан (Воденичарот и неговиот мачор: 47); - E, морам да го npoнаjдам moj Андерсен, па шmo сака нека биде! - реши сmаpeцom, па ympuнаmа го зеде сmаnom в раце и mpгна в село (Волшебникот Микица, 76);
- Ej, тарко, шmo ке mu moлкав колец? (Воденичарот и неговиот мачор: 4S); - Ej, е}, по луп>а сoнцemo секогаш повесело уае f...] (Сончевиот пе]ач:15); Ej, еj, дpжeme го кpадeцom, дpжeme го uзмамнuкom! (Воденичарот и неговиот мачор: 49);
- Ex, mu и mвojаmа река,- jа брецна од гpанчemo еден долгоножец комарец, кojшmo однекаде се заmeкoл myка, - каква убавина ми има во mаа mвojа река, шmo вечно жуберка и некаде брза (Разговор над реката: 2S);
- Ex, шmo mu вреди moлкy кpаmoк жuвom f...] (Разговор над реката: 30); - Ex, ке видиш сега, - се noдлymu чyчyлuгаmа и ожкако го о^ави гнeздomo се дигна во сoнчeвuom воздух (Фалбацща и песнар: 3S).
Извикот о во себе содржи и чувство, но од контекстот може да се види дека има карактеристики на извици со кои се повикува некого:
- О, благодарам, благодарам, добра реко, одам да го побарам f...] (РАЗГОВОР НАД РЕКАТА: 27); Ке jа бранам нашава кука жшо онака како и mu, о, Голем Борче (Последниот потомок на големиот борец:
19); - О, о, noглeднeme сите, цpнаmа мравка jа дави свojаmа жoлmа роднина, а над нив nаmyва бела крилеста топка и mue не jа глeдааm (Црцорецот го бара сонцето: 40);
- Ox, колку се сите сериозни и молчеливи f...] (Косовницата и син и:
24); - Ox, ox, сончев nejачy, колку е весело срцево мое од mue mвou зборови, зазбuвmлuвo воскликна една мравка (Сончевиот пе]ач: 16); Ox, ox, драга реко, колку ми сшанува срцево големо од mвoume зборови (Косовницата и син й: 27);
- Oxo, син на Старата Предачка, jа знам добро f...] (Живиот огин и рисот усаменик: 12); - Oxo, колку е красен модриов сончев ден, - се jавu од под поросениот бозелов лист еден воден цвет, мала добра пеперуга, што се беше скрила тука од дождот (Разговор над реката:
25); - Oxo-xo, - извика таа кога стигна на чистинката пред пештерата, - еве красно засолниште, баш такво ми треба да го подредам за зимувате. Ej, mu шарена мачко, вumuсаj се одовдека (Последниот потомок на големиот борец: 20); Ox-xo, глeдаj! - се почуди првиот болничар (Брко и Шмрко: 112); - Oxo-xo, oxo-xo, ама ке m освежи oвoj пороен дожд, - запеа црцорецот (Сончевиот пе]ач: 16); - Oxo-xo, oxo-xo! - се радуваше потокот глeдаjKu низ лис)ето во светлото летно небо, - баш е убаво да се живее под вечно насмеано небо (Косовницата и син и: 24);
- Пфи, тоа го знам и jас! - се исмеа Жолтко f...] (Гостин на Месечината: 117);
- Пуф, чудно ми чудо, - кисело рече овчарот Жолтко (Гостин на Месечината: 117);
- Ypaa, ypaa, оваа пак е за втерувате знаете в глава! (Сказна за котекот: S7);
- Уф, еве ангел! - воскликна празноверната бабичка f...] (бате и милиционери: 70);
- Xa, xa, xa, xa оди си само оди, кавгацио ниеден (Живиот огин и рисот усаменик: 10); - Ха, гледаш ли сега каков внук родило мочуриштето10 (Разговор над реката: 30);
- Хм, баш би било добро да се овдека сега оние арамии (Живиот огин и рисот усаменик: 11); - Хм, нешто убаво, -се замисли доброкудниот jазoвeц. -Eme, била еднаш една нова полна со жолти зрели пченки [...] (Живиот огин и рисот усаменик: 11); - Стара предачка? - се замисли свитата f...] Хм, ова, жал ми е што не знам ништо да ти раскажувам (Живиот огин и рисот усаменик: 11); - Хм, ваква
10 Овде не треба да има точка.
вистина! - налутено им оговоpи полскиот стaоpец (Сончевиот пе]яч: 15); - Хм, a rnj игpa со тебе дома? Кажи гобapем тоа (Бяте и милиционери: 69);
- Пченки! Тхе, зap ми е тоа нешто убаво, - кисело npоцеди Живио Огин (Живиот огин и ришт ycaмeник: 11). Конкретно, ово] извик не cмe го cрeтнaлe во мaкeдонcкиот ]язик.
- Ете, ти велам jaс, - закука nолскиот стaоpец, ке удpaт такви nоpоjници и nоnлaви, коишто ке уништат сè што се наога во nолето. А водата ке навлезе и во моjaвa дупка, ке го навлажи житото што летоска го у^а ... хм, ова ... го собpaв, и тоа уште npед зимата ке изгине [...J Леле, леле, ке npоnaдне тогаш целиот свет (Сончевиот пе]яч: 16).
Овя е пример зя контекст то повеке извици. Со оглед ня тоя што cтaнyвa збор зя животно, кое требя дя го имитиря cмeefteто ня човек, дяли овие двя cврзникa не ce ономaтопejcки извици (?!):
- Axa, xa, xa! - се засмеа мечеpиштето (Живиот огин и ришт ycaмeник: 11).
2. Во cлeднaвa груш извици ce привлекувя внимянието, ce повикувя неко_ь ce воcпоcтaвyвa контэкт итн., од типот: еj!; еxеj!; бpе! и др.:
- Ej, щ е, ко<] pече дека има npаво ? -сpдито зaбpмче комapецот и се спушти ниско над водата да го види непознатиот говоpник (Рязговор няд рекятя: 30); - Ej, што си тажно момче? -зацивцика од гpaнкaтa една лубопитна xpстоклунка (Живиот огин и ртеот ycaмeник: 12) -Ej, ко<] си ти? - сpaдувaн викна мaчоpот (Живиот огин и ртеот ycaмeник: 12); - Ej, деца, де скокнете na избpкajте го тоа глуnaво nтичиште (Фaлбaциja и пемяр: 39); Ej, каде толку pam, nеjaчу? (Црцорецот го бяря тонцето: 42); Ej, каде си ти, мpзливецу, apaмиjот, никаквецу, npедaвнику?! (Воденичярот и неговиот мячор: 45); Ej, pудapче, што зaбоpaви! (Кристоф Колумбо, Кяпетянот Кук и небрежниот чигател: 60).
Во стедниов пример œ извикот еj не ce привлекувя caмо внимянието, туку ce покяжувя и yплaшeноcт:
- Ej, щ иде? - се штpекнa тоj (Црцорецот го бяря тонцето: 43);
- Ojxoj, бидете npетnaзливи сите што минувате по nолето (Фaлбaциja и пеетяр: 39).
3. Следувяят извиците œ кои ce имитиряят звуци, од типот: бум, тpaс, ^ц ... итн.
a) Ономaтопejcкитe изрязи ce употребувяят зя имитиряъе звуци, кои можят дя бидят од рязличен вид:
а. имитираае звуци што ги произведуваат животните:
- Ay-eay, rnj ке живее вака сам, - се про&'евна moj (Л. Т.: песот Жолтко) од пустата досада гoлmнyваjKu патем една безобразна мува (Жолтко сметачот: 5);
- Bjay^jay! - растегна мачорот со така необичен глас f...] (Гаволштините на Чичко Марк: 94);
- Ипи-пи-пи, вади ме од водава, ке се удавам! (му вели коаот на авторот - заб. Л. Т.); Ип-ипи, поведете ме и мене! Малечкиов слабо ме тимари, ме изеде правот (Кристоф Колумбо, Капетанот Кук и небрежниот читател: 62);
- Клик, клик! - воскликна неговиот пр^ател орел, па наспроти œojom oбuчаj се подигна над планината, да jа испее горе во височините, каде што имаше уште сонце, посмртната песна каква што им се пее само на орлите (Последниот потомок на големиот борец: 23);
- Ко-ко-ко, (имитираае на квачка - заб. на Л. Т.) што е тоа? Станаа пилитата мои ав^атичари! (Живиот огин и рисот усаменик: 7S);
- Ум^рум, ко<] е тоа? - скокна свитата со накострешените влакна, веке спремна за битка (Живиот огин и рисот усаменик: 11); Ум^рум, фащ друм! f...] гровна престрашената свита и му jа спрашти по друмот mаmнejKu како mалjанскu тенк (Сказна за котекот: 90);
- Ej, е}, цр-црц, облаците ке се растурат и пак ке има сонце, - ^ejm му одговара црцорецот (Сончевиот пе]ач: 15).
б) имитираае звуци што ги произведуваат птиците и сл. :
- Цив-цив, им се восхитувам на оние што имаат храборст, - зацивка од блиското дрво едно врапче (Црцорецот го бара сонцето: 42).
Во примерите што следат соната изговара кре-кре, мjаy, што ж става во дилема за овие ономатопе]ски изрази, зашто првиот израз е извик очекуван од жаба, а вториот е извик очекуван од мачка (според досегашната употреба во македонскиот ]азик):
- Уха-ха, кре-кре, ама лаже оваа, - фати да се смее сojкаmа (Фалбацща и песнар: 3S);
- Хе, кре-ре, мjaу - фати да реве сojкаmа сета растреперена од злоба и завист (Фалбацща и песнар: 39).
Во следниве примери се изразува задоволство на птица (во ба]ка), со што, ваквите извици, ке бидат третирани како подгрупа на ономатопе]ските изрази или пак, ке ги ставиме на исто рамниште со извиците со кои се изразува некакво чувство (односно задоволство):
- Цири-цири, големото мокно сонце блескоти над политата, се бранува на ветерот златното жито и пчелката брмчи околу црвениот цвет на детелината (Фалбацща и песнар: 3S); Цири-вири, -
npодолжувaше чучулигата, - шумата се paсnpостpaлa како зелен килим на pидот, во неа живее веселиот кос со цpно око, а по дното од pидот вечно патува потокот (Фaлбaциja и пе^яр: 38); Цири-рици, по npостpaното поле се движат овци бели како снег, гледам овчapи со немиpни кучита и се надевам дека ниедна неnpетnaзливa нога не ке застане во моето мало гнездо со шapени ]а]ца (Фaлбaциja и пе^яр: 38).
Пaпaгaлот што зборувя е прeтcтaвeн то зявлекувяае во зборувяъето, кое е изрязено œ повторувяъе ня букви:
- Глушецот Муссстачо прррави дупппка! - затеска од дpугaтa книга Робинзовиот папагал (Кристоф Колумбо, Кянетянот Кук и небрежниот чигател: 61);
в) имитиряае звуци што ги произведувяят инceктитe:
- Зззуу! ... - зaбpмчи бубачката [...J (Гяволштините ня Чичко Мярк: 95);
г) имитиряъе звуци од природятя и др., од типот: ^ц, клоп-клоп:
- [...J тpуnaaт ]аглен во пченката, а чичко Зимоpко бега нaдвоp, зашто милионеpкaтa печка ке фати гpомко да баботи: - Бу-бу-бу, држ-држ-држ, apampa в соба! (Стряшниот зме_|: 123);
- Бррр-бррр! - се тpесеше и бpбоpеше студеното поточе [...J (Гяволштините ня Чичко Мярк: 94);
- [...J и со шушкавиот глас на вечеpниот ветеp викна низ отвоpениот npозоpец: - Шшии-шуш, сега ке npофучи, момченце, од шумова стpaшното стpaшило лил]ак! (Гяволштините ня Чичко Мярк: 91).
Честопяти извиците што имитиряят звуци (ономaтопejcкитe извици) ce употребувяят ня местото од личноглaголcкaтa формя, одноето добивяят предикятивен кяряктер11:
Дpугnaт, пак, токму бев напишал во една песна дека мечеpот Живко се качил на стебло да беpе ^уши, а под щ'ушата стои мaгapето Сивко и pикa, кога, гаволот ни оpa ни копа, Швабите однекаде потегнаа со голем топ, па тешка гpaнaтa бувна баш по^а] нашата кукичка. Фиууу-грум! (Кяко пишувяв зя деця во во^ятя: 55);
- Ки-у! - викна дедо-Mpas и нелубезно npотpесе со шубapaтa од укит. (Кристоф Колумбо, Кяпетянот Кук и небрежниот чигател: 64). Ияко ретко, ce cрeKaвaaт и примери œ извици, ня пример, зя бркяае:
- Уху, ши, ^адци ниедни, ]ас ке ве научам на ум! (Стряшниот зме] : 102).
11 Од извиците во вяквите примери: Го фатив и трас од зем/а! ce изведувяят ономятопе^ките гляголи: тpaсне, пласне, ^цне, tpека....
Во следниов пример е прикажана императивна форма од глаголот е изведен од ономатопе]ски извик:
- Ухни уште еднаш, тетин-буф! (Гаволштините на Чичко Марк: 90);
Сретнавме и извик употребен метафорички:
- Трас-плус и готова е приказната! (Како пишував за деца во во]ната: 54).
Од друга страна, и полнозначните зборови можат да се употребата како извици, односно изговорени со извична интонацща да извршат функцща на извици (ма]чице!; Боже!; помош!; марш! и сл.):
- Помош! Нека до]де болничарката да ме преврзе! Ме гризна Жолтко за торбата! - фатив да ревам]ас од крушата [...] (Како пишував за деца во во]ната: 54);
- Сто}! - му викнав на старецот. (Како пишував за деца во во]ната: 56);
- Право! - покажа другарот сообракаец повешто и од магесник (Бате и милиционери: 66).
Во еден текст е дадена една строфа на песна напишана на српскохрватски ]азик, ща долу, на страницата, е препеана. Сакаме да обрнеме внимание дека употребените извици во строфата на српскохрватски: Зви]у, фщу, фике-фике, | Причека]те, бике цике! | Првокласно пршим ¡а, | ]едан-два, ]едан-два! се приспособени на македонски, односно се напишани според нормата на македонскиот правопис: Звиу, фиу, фике-фике, | почексуте, ке има писок! | Првокласно плускам ]ас, | едно-две, едно-две! Прев. (Сказна за котекот: 88).
На кра]от, само да додадеме дека ово] преглед на извиците во преводната детска литература на македонски од Бранко Копик сметаме дека ке претставува гоудовна точка за идни научноистражувачки потфати.
Литература:
Ъопи^. Бранко. 1963. Орлови рано лете. Просвета. Београд. Конески. Блаже. 1982а. Граматика на македонскиот литературен]азик. Скоп|е.
Конески. Блаже. 1986а. Македонскиот ]азик во разво)'от на словенските
литературни]азици. Скоп|е. Минова-Гуркова. Ливана. 2003. Синтакса на македонскиот стандарден ]азик. Скоп|е.
Минова-Гуркова. Ливана. 2003. Стилистика на современиот македонски ]азик. Скоп|е.
Минова-Гуркова. Ливана. 2003. Граматика на македонски стандарден]азик за странци. Скоп|е.
Никодиновски. Звонко. 2011. Извиците во ]азикот и во говорот. In: XXVII
научна конференици/а. Скоп|е: 159-164. Обухова. С. Елена. 2011. Особености на функционирааето и преводот на извиците во македонските преводи на А. П. Чехов. In: XXVII научна конференици/а, Скоп|е: 107 - 114. Тантуровска. Лидща. 2011. Нешто за извиците во детската / литературата за деца. In: XXIXнаучна конференци/а. Скоп|е: 203-216. Шанова. Зо]а. 2011. Експресивно-семантички функции на извиците во македонскиот и во рускиот ]азик. In: XXVII научна конференицщ'а. Скоще: 13-18.
Kristal. David. 1997. Enciklopediski recnik lingvistickih naziva;
Lingvisticki recnik, Beograd. Pintaric. Neda. 2010. Pragmaticni svijet osjetlivosti. Zagreb.
