CC BY
12024
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
ИСТОРИЧЕСКИЕ НА УКИ
УДК 904:739.1(476.5-21)"10/18" DOI 10.52928/2070-1608-2024-69-1-2-5
МЕТАДЫ ДАСЛЕДАВАННЯ Х1М1ЧНАГА СКЛАДУ ВЫРАБАУ З КАЛЯРОВЫХ МЕТАЛАУ Х-XVIII СТСТ. З ТЭРЫТОРЫ1 ПАУНОЧНАЙ I ЦЭНТРАЛЬНАЙ БЕЛАРУС1
канд. dem. навук, дац. I. У. МАГАЛ1НСК1 (Полацт дзяржауны ушверстэт мя Еуфрасшш Полацкай)
У артикуле прадстаулены агляд сучасных метадау даследавання хгмгчнага складу вырабау з каляровых металау Х—XVIII стст. Адзначаецца, што найбольш прыдатным для даследавання археалаг1чнага металу трэба лгчыць безэталонны рэнтгена-флюарэсцэнтны спектральны анализ, як дазваляе атрымлгваць колькасныя i якас-ныя даныя у рэжыме рэальнага часу, не патрабуе папярэдняй падрыхтоук пробы i не паюдае слядоу на паверхнi артэфактау. У вытку праведзенага аутарам анализу статыстычнай хiбнасцi у вызначэнт асноуных складаючых сплавау на меднай аснове з дапамогай t-крытэрыя Сцьюдэнта, устаноулена, што атрыманыя падчас даследаван-няу у розных лабараторыях па розных методыках даныя, магчыма выкарыстоуваць i супастауляць для вывучэння асаблiвасцей каляровай металаапрацо^ую X-XVIII стст. на тэрыторьп Пауночнай i Цэнтральнай Беларуй.
Ключавыя словы: археалогiя Беларусi, гiсторыя старажытнай тэхналогй, ювелiрнае рамяство, археа-металургiя.
Уводзшы. Важнае значэнне для вывучэння ювелiрнай вытворчасщ на тэрыторьп Пауночнай i Цэнтральнай Беларус у X-XVIII стст. мае даследаванне xiMi4rara складу рамеснай прадукцш, сыравшнага металу, нарых-товак i шструментау. Xiмiчныя элементы, яшя свядома уводзшся майстраш у склад сплавау, з'яуляюцца важным вдыкатарам адметнасцей мясцовай металаапрацоуш, прафесшнага узроуню рамесшкау, указваюць на сувязi з пэуныЕШ тэрыторыямг Вывучэнне хiмiчнага складу вырабау з каляровых металау таксама дае магчымасць вызначыць адметнасщ вытворчасщ асобных катэгорый артэфактау, абазначыць асноуныя напрамк1 паступлення сыравшнага металу.
На працягу 2010-2023 гг. намi праводзiлася маштабная работа па вывучэнш элементнага складу каляро-вага металу X-XVIII стст. з тэрыторыi Пауночнай i Цэнтральнай Беларусi. За час працы аутарам у лабараторыях Полацкага дзяржаунага унiверсiтэта íhh Еуфрасшш Полацкай i Шстытуце фiзiкi НАН Беларусi атрыманы даныя аб элементным складзе 1216 абразцоу [1; 2]. Акрамя таго, каляровы метал з даследуемага рэгiёна вывучауся у Леншградсшм аддзяленнi 1нстытута археалогп АН СССР у 1960-я гг. [3].
Асноуная частка. У дадзенай рабоце разглядаюцца толькi актуальныя метады вывучэння элементнага складу каляровага металу, як1я на сённяшш момант маюцца у распараджэнш спецыялютау. Так1м чынам, асноуная увага у артыкуле звяртаецца на оптыка-эмкшны спектральны аналiз (далей - ОЭСА), рэштена-флюарэсцэнтны спектральны аналiз (далей - РФА) i лазерны эмкшны спектральны аналiз (далей - ЛЭСА).
Лазерны эмiсiйны спектральны анал1з для вывучэння археалапчнага каляровага металу з тэрыторыi Пауночнай i Цэнтральнай Беларус выконвауся з дапамогай мабшьнай версп лазернага эмiсiйната спектральнага ана-лiзатара, распрацаванага у 1нстытуце фiзiкi НАН Беларусi iмя Б.1. Сцяпанава. Для выпарэння матэрыялу i генера-цыi спектрау плазмы тут выкарыстоувауся АIГ:Nd3+-лазар з дыёднай напампоукай, яш генерыруе выпрамень-ванне на даужыню хвалi 1064 нм. Энергiя кожнага iмпульса складае 70-80 мДж. Рэпстрацыя эмюшных спектрау праводзiлася у спектральным дыяпазоне 270-390 нм з дапамогай полiхраматара MS2004i (Solar TII, Беларусь), абсталяванага рашоткай 1200 штр/мм i шматканальным рэгiстратарам на аснове ПЗС-матрыцы Hamamatsu S11071-1106, якая працуе у рэжыме сумавання радкоу. Спектрометр мае магчымасць адначасовага шматэлемент-нага аналiзу без папярэдняй падрыхтоуш прадмета.
Важнейшымi асаблiвасцямi лазернага метаду спектральнага аналiзу з'яуляюцца экспрэсны аналiз у рэ-жымах практычна неразбуральнага кантролю, рэальнага часу, in situ; адсутнасць цi мiнiмальная папярэдняя пад-рыхтоука пробы, высокая лакальнасць i магчымасць вызначэння элементнага складу мiкраколькасцi рэчыва, стэхiаметрычнае выпарэнне абразца, выключэнне змянення першапачатковага складу пробы, правядзенне адначасовага шматэлементнага аналiзу, а таксама вызначэнне макра- i мiкраутрыманняу элементау, магчымасць безэталонных алгарытмау аналiзу. З дапамогай лазерных крынщ узбуджэння магчыма аналiзаваць як матэрыялы, як1я праводзяць электрычны ток, так i дыэлектрыш, вырашаць задачы лакальнага, павярхоунага, паслойнага, дынамiчната аналiзу, вывучаць аднароднасць матэрыялау i распаусюджванне элементау [4, с. 27].
Сярод недахопау дадзенага метаду трэба адзначыць магчымасць правядзення тольш якаснага спектраль -нага аналiзу, а таксама нязначнае пашкоджанне аб'екта вывучэння, якое выяуляецца падчас м^аскашчных даследаванняу.
У 1нстытуце фiзiкi НАН Беларуа iмя Б.1. Сцяпанава для удакладнення даных лазернага спектральнага аналiзу таксама праводзшася колькаснае даследаванне элементнага складу сплавау асобных прадметау з дапамогай атамна-эмiсiйнага спектрометра з iндуктыуна-звязанай плазмай IRIS Intrepid XDL DUO INTERTECH
Corporation (INTERTECH Corporation, ЗША), выкананага па аптычнай схеме Эшале з перакрыжаванай дыспер-сiяй. У такой схеме дысперправанне спектра адбываецца у двух вымярэннях.
Рэпстрацыя двухмерных непарыуных эмiсiйных спектрау адбываецца у спектральным дыяпазоне 1651050 нм на пауправадшковую астуджальную матрыцу з iнжэкцыяй носьбггау зараду (CID-дэтэктар), якая склада-ецца з двухмернага масiву фотаадчувальных элементау (ад 0,0001 мг/дм3). Ташм чынам, спектрометр мае магчы-масць адначасовага шматэлементнага аналiза (больш 30 элементау) з тзюш межамi выяулення (от 0,0001 мг/дм3). Крынща выпраменьвання - шдуктыуна звязаная плазма, частата генератара 27,11 МГц, рабочая магутнасць 150 Вт, рэжым назiрання аксiяльны, хуткасць пракачкi пробнага вырабу 4 мл/хв, час прамыуш 40 с, час рэпстрацып агналу 20 с. Для калiбрoукi прыбора выкарыстоуваецца шматэлементныя стандартный растворы (Merck GmbH, Гермашя) з масавай канцэнтрацыяй элементау 0,01-10 мг/л. Для падрыхтоуш аналiтных растворау мжрафраг-менты даследаваных артэфактау вагой 5-15 мг растваралi у азотнай i салянай шслотах [5, с. 98-99].
1стотным недахопам дадзенага метаду, нягледзячы на яго высокую дакладнасць, з'яуляецца неабходнасць ютотнага пашкоджання аб'екта даследавання. У сувязi з гэтым, такi падыход ужывауся тoлькi лакальна i уяуля-ецца непрыдатным для вывучэння вялiкiх серый артэфактау.
Оптыка-эмШйны анализ правoдзiуся у кантрольна-выпрабавальнай лабаратoрыi Полацкага дзяржаунага утверспэта iмя Еуфрасiннi Полацкай на партатыуным ккравым аптычным эмюшным спектрометры SPECTROPORT вытворчасщ кампанii "Spectro Analytical Instruments GmbH" (Гермашя) (401 абразец).
У дадзеным прыборы матэрыял абразца выпараецца выпрабавальным зондам з дапамогай юкравога разра-ду. Выпараныя атамы i iërni, знаходзячыся ва узбуджаным стане, выпускаюць выпраменьванне, якое трапляе у прыборы спектрометра пры дапамозе аптычнага святлавода, дзе раскладаецца на спектральныя кампаненты. З дыяпазону выпушчаных даужынь хваль для кожнага элемента вь^раюцца найбольш падобныя лiнii i вымяра -юцца з дапамогай CCD-матрыцы. Iнтэнсiунасць выпраменьвання прапарцыянальная канцэнтрацыi элемента у абразцы. З дапамогай захаванага у спектрометры набору калiбрoвачных крывых магчыма разлiчыць канцэнтра-цыю элементау i паказаць яе у працэнтах. Правядзенне аналiзу аднаго абразца займае ад 2 да 10 секунд, а сама-наладжвальная аптычная сютэма гарантуе атрыманне стабiльных вынiкау з устoйлiвасцю да змен знешняй тэм-пературы без правядзення стандартызацш [6, с. 64].
Недахопам метаду трэба лiчыць неабходнасць iстoтнай папярэдняй падрыхтоуш пробы для аналiзу (ла-кальная зачыстка паверхнi прадмета), непрыдатнасць для аналiзу легкаплаукiх сплавау i нелшраваных легкап-лаукiх металау у сувязi з выкарыстаннем у якасщ крынщы узбуджэння iскравoга разраду, яш падчас працы ютот-на награвае прадмет, а таксама складанасць даследавання дробных абразцоу, што абумоулена асаблiвасцямi кан-струкцыi спектрометра.
Рэнтгена-флюарэсцэнтны спектральны анализ правoдзiуся аутарам у археалапчнай лабаратoрыi Полацкага дзяржаунага ушверспэта iмя Еуфрасiннi Полацкай на партатыуным РФА-спектрометры Vanta C вытворчасщ кампанii Olimpus (602 абразцы). Дадзены спектрометр працуе па метадзе рэнтгена-флюарэсцэнтнага безэта-лоннага аналiзу, ён мабтны, не патрабуе папярэдняй падрыхтoукi пробы, а таксама не наносщь шкоды абразцу, што асаблiва важна падчас даследавання вырабау з каляровых металау.
Прынцып дзеяння РФА-спектрометра заснаваны на вымярэнш спектру другаснага рэнтгенаускага выпраменьвання. Першасныя рэнтгенаускiя прамянi, што ствараюцца рэнтгенаускай трубкай, апраменьваюць аналiза-ваную пробу i выклiкаюць другаснае рэнтгенаускае выпраменьванне, спектр якога залежыць ад элементнага складу абразца. Разлж масавай дoлi аналiзаваных элементау заснаваны на залежнасщ iнтэнсiунасцi выпрамень -вання ад яго масавай дoлi у пробе. Пры разлiку выкарыстоуваецца безэталонны варыянт метаду фундаментальных параметрау [7, с. 84].
Улiчваючы атрыманне асноунага масiву даных адносна хiмiчнага складу вырабау з каляровых металау Х-XVIII стст. з тэрыторш Пауночнай i Цэнтральнай Беларуа з дапамогай ОЭСА i РФА, важным пытаннем уяуля-ецца ступень карэктнасщ супастаулення ташх матэрыялау i магчымасць iх выкарыстання для вывучэння асабль васцей мясцовай ювелiрнай вытворчасщ.
Статыстычнае даследаванне заусёды дапускае магчымасць памылш i неабходна улiчваць макамальную верагоднасць яе узнiкнення. Вывучэнне дапушчальнасщ выкарыстання даных элементнага складу вырабау з каляровых металау, атрыманых у розных лабараторыях з дапамогай адрозных метадау, правoдзiлася намi на аснаванш t-крытэрыя Сцьюдэнта, якi з'яуляецца агульнай назвай для класа метадау статыстычнай праверкi гiпoтэз, заснаваных на размеркаванш Сцьюдэнта. Найбольш часта t-крытэрый выкарыстоуваецца для праверш рoУнасцi сярэднiх значэнняу у дзвюх выбарках [8, с. 49]. Мэтай выкарыстання t-крытэрыя Сцьюдэнта з'яуляецца доказ щ абвяржэнне так званай нулявой гiпoтэзы, якая з'яуляецца здагадкай, што даследуемыя фактары не аказваюць уплыву на вымераную прыкмету i атрыманыя у ходзе даследавання адрозненш выпадковыя. У сувязi з гэтым, чым менш t, тым больш верагоднасць таго, што выяуленыя адрoзненнi статыстычна не ютотныя. Кры-тычныя значэннi t-крытэрыя Сцьюдэнта фжсуюцца у адмысловай таблiцы крытычных значэнняу цi разлiчваюцца спецыялiзаваным праграмным забеспячэннем. Такiм чынам, калi t разлшовае меней цi роуна t таблiчнаму пры P = 0,05 (95% давяральная верагоднасць, што азначае верагоднасць памылкова абвергнуць нулявую гшотэзу), то астэматычную хiбнасць магчыма лiчыць нязначнай [9, с. 145].
У археалапчным кантэксце падобныя даследаваннi з дапамогай t-крытэрыя Сцьюдэнта праводзшся расш-скiмi даследчыкам^ якiмi было устаноулена, што вынiкi аналiзау хiмiчнага складу вырабау з каляровых металау,
2024
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
праведзеных па метадзе рэнтгена-флюарэсцэнтнага анатзу, оптыка-эмкшнага спектральнага aHani3y, а таксама xiMi4Hara "мокрага" анал1зу супастауныя, а статыстычная х1бнасць не ютотная. Аyтaрaмi працы асобна адзнача-ецца, што даныя aдрознiвaюццa тольк1 па утрыманш свiнцa у сплавах, як не раствараецца у медзi, а вылучаецца у элементарным выглядзе [10, с. 116].
Для выяулення разыходжанняу у вызначэнш асноуных складаючых сплавау нaмi было праведзена выву-чэнне 15 абразцоу зробленых са сплавау на меднай аснове, хiмiчны склад яшх даследавауся з дапамогай юкравога аптычнага эмiсiйнaгa спектрометра SPECTROPORT i РФА-спектрометра Vanta C. Для статыстычнага aнaлiзy нaмi былi адабраныя абразцы з матэрыялау археалапчных работ на тэрыторьп гaндлёвa-рaмеснiцкaгa пaселiшчa Бiрyлi (Докшыцш раён), як1я датуюцца Х-Х1 стст. Статыстычная хiбнaсць вызначалася для асновы сплавау (Cu) i галоуных лепруючых кампанентау, так1х як цынк (Zn), волава (Sn) i свiнец (Pb). Даследаванне прaводзiлaся уручную, а таксама дадаткова правяралася з дапамогай праграмнага комплексу SPSS Statistics (тaблiцa).
Таблща. - Вынш аналiзу сютэматычнай xi6ra^i па вышках РФА-ОЭСА (лабараторьп Полацкага дзяржаунага ушверсиэта iмя Еуфрасшш Полацкай)
Элементы t таблiчнае t разлiчанае
Cu 2,131 0,87
Zn 2,131 1,29
Sn 2,131 0,02
Pb 2,131 0,17
Аналiз паказау, што даныя, атрыманыя падчас даследавання xÎMÎHHara складу металу у розных лабарато-рыях па розных методыках, магчыма выкарыстоуваць i супастауляць для вывучэння адметнасцей каляровай ме-талаапрацоуш X-XVIII стст. з тэрыторьп Пауночнай i Цэнтральнай Беларусь Пры гэтым неабходна адзначыць, што нaмi падчас вывучэння структуры абразцоу на метaлaгрaфiчным мiкрaскопе, было зауважана нераунамернае размеркаванне па шлiфaх свшцовых уключэнняу, што указвае на магчымасць несупадзення вышкау aнaлiзaу па розных метадах у частцы працэнтнага утрымання свiнцу, якi не раствараецца у сплавах медзi.
Заключэнне. Тaкiм чынам, у вышку праведзенага агляду метадау даследавання хiмiчнaгa складу вырабау з каляровых металау X-XVIII стст. з тэрьггорыi Пауночнай i Цэнтральнай Беларуа магчыма зрaбiць наступныя высновы:
1. АсноУнымi метaдaмi вывучэння вырабау з каляровых металау у сучаснай археалапчнай навуцы з'яуля-юцца лазерны эмiсiйны спектральны aнaлiз, iскрaвы оптыка-эмюшны aнaлiз i рэнтгена-флюарэсцэнтны спект-ральны aнaлiз.
2. Кожны з метадау мае пэуныя перaвaгi i недахопы, аднак найбольш прыдатным для вывучэння археала-гiчнaгa каляровага металу уяуляецца безэталонны рэнтгена-флюарэсцэнтны спектральны aнaлiз, яш дазваляе aтрымлiвaць колькасныя i якасныя даныя адносна элементнага складу у рэжыме рэальнага часу, не патрабуе папярэдняй пaдрыхтоУкi пробы i не пашдае на пaверхнi абразца слядоу. Акрамя таго, дадзены метад выкарыстоу-ваецца большасцю даследчыкау старажытнага каляровага металу, таму атрыманыя з яго выкарыстаннем вынш магчыма непасрэдна парауноуваць з дaнымi iншых лабараторый.
3. Аналз з дапамогай t-крытэрыя Сцьюдэнта статыстычнай хiбнaсцi у вызнaчэннi асноуных складаючых сплавау на меднай аснове, хiмiчны склад якiх даследавауся з дапамогай юкравога аптычнага эмюшнага спектрометра SPECTROPORT i РФА-спектрометра Vanta C, выявiу, што даныя, атрыманыя падчас даследавання хiмiчнaгa складу металу у розных лабараторыях па розных методыках, магчыма выкарыстоуваць i супастауляць для вывучэння адметнасцей каляровай металаапрацоуш X-XVIII стст. з тврыторып Пауночнай i Цэнтральнай Беларуси
Л1ТАРАТУРА
1. Магалинский И.В., Райков С.Н. Применение данных лазерного спектрального анализа химического состава цветных металлов при изучении ювелирного ремесла Полоцка X-XVII вв. // Доклады НАН Беларуси. - Т. 58, № 2. - Минск: Белар. навука, 2014. - С. 119-122.
2. Магалинский И.В. Новые данные по химическому составу изделий из цветных металлов X-XVIII вв. с территории Северной и Центральной Беларуси // Доклады НАН Беларуси. - Т. 65. № 2. - Минск: Белар. навука, 2021. - С. 241-246.
3. Наумов Д.В. Химическое и структурное исследование некоторых предметов из Полоцка XII-XIII стст. // Белорусские древности. Доклады к конференции по археологии Белоруссии (январь-февраль 1968 г.). - Минск: Ин-т истории АН БССР, 1968. - С. 298-306.
4. Бельков М.В. Райков С.Н. Козьянковский клад арабских куфических дирхамов IX-X веков из музейного собрания Национального Полоцкого историко-культурного музея-заповедника. - Полоцк: НШКМЗ, 2011. - 40 с.
5. Вынт даследавання хiмiчнaгa складу вырабау з каляровых металау з ювелiрнaй майстэрш XII ст. на тврыторып Запалоц-кага пасада Полацка / 1.У. Магалшсю, М.В. Бялькоу, А.У. Шабуня-Клячкоуская i шш. // Беларускае Падзвшне: вопыт, методыка i вынш палявых i мiждысцыплшaрных даследаванняу: зб. навук. арт. III мiжнaр. навук.-практ. канф., Полацк, 14-15 крас. 2016 г.: у 2 ч. / Полацю дзярж. ун-т ; пад агул. рэд.: Д.У. Дука, У.А. Лобача, А1. Корсак. - Наваполацк, 2016. -Ч. 1. - С. 98-100.
6. Магалинский И.В., Кенько П.М. Химический состав сырьевых слитков из цветных металлов X-XI вв. (по материалам археологических исследований торгово-ремесленного поселения Бирули) // Матэрыялы па археалоги Беларуси Даследванне бела-русюх старажытнасцей (да 80-годдзя з дня нараджэнна А.Г. Калечыц). - Вып. 31. - Мшск: Белар. навука, 2020. - С. 64-69.
7. Нехин М.Ю., Мамедов С.Б. Рентгенофлуоресцентная спектрометрия: высокоточный экспрессный элементный анализ для науки и промышленности // Лаборатория и производство. - 2019. - № 4. - С. 84-88.
8. Берестнева О.Г., Марухина О.В., Шевелёв Г.Е. Прикладная математическая статистика: учеб. пособие. - Томск: Изд-во Томск. политехн. ун-та, 2012. - 188 с.
9. Ван дер Варден Б.Л. Математическая статистика. - М.: Иностранная литература, 1960. - 434 с.
10. Ениосова Н.В., Митоян Р.А., Сарачева Т.Г. Химический состав ювелирного сырья эпохи средневековья и пути его поступления на территорию Древней Руси // Цветные и драгоценные металлы и их сплавы на территории Восточной Европы в эпоху Средневековья. - М.: Издательская фирма «Восточная литература РАН», 2008. - С. 107-188.
Пастуту 02.10.2023
МЕТОДЫ ИЗУЧЕНИЯ ХИМИЧЕСКОГО СОСТАВА ИЗДЕЛИЙ ИЗ ЦВЕТНЫХ МЕТАЛЛОВ X-XVШ ВВ. С ТЕРРИТОРИИ СЕВЕРНОЙ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ БЕЛАРУСИ
канд. ист. наук, доц. И.В. МАГАЛИНСКИЙ (Полоцкий государственный университет имени Евфросинии Полоцкой)
В статье представлен обзор современных методов исследования химического состава изделий из цветных металлов Х—ХУШ вв. Установлено, что основными методами изучения элементного состава археологического цветного металла являются лазерный эмиссионный спектральный анализ, оптико-эмиссионный спектральный анализ и рентгено-флюоресцентный спектральный анализ. Отмечается, что наиболее пригодным для изучения изделий из цветных металлов Х—ХУШ вв. следует считать безэталонный рентгено-флюоресцентный спектральный анализ, который позволяет получать количественные и качественные данные в режиме реального времени, не требует предварительной подготовки проб и не оставляет следов на поверхности артефактов. В результате проведенного автором анализа статистической погрешности определения основных компонентов сплавов на медной основе с помощью икритерия Стьюдента установлено, что данные, полученные в ходе исследований в разных лабораториях разными методами, являются сопоставимыми и могут быть использованы для изучения особенностей цветной металлообработки на территории Северной и Центральной Беларуси в X—XVШ вв.
Ключевые слова: археология Беларуси, история древней технологии, ювелирное ремесло, археометаллургия.
METHODS FOR STUDYING THE CHEMICAL COMPOSITION OF PRODUCTS FROM NON-FERROUS METALS OF THE X-XVIII CENTURIES FROM THE TERRITORY OF NORTH AND CENTRAL BELARUS
I. MAHALINSKI (Euphrosyne Polotskaya State University of Polotsk)
The article provides an overview of modern methods for studying the chemical composition ofproducts made of non-ferrous metals of the X-XVIII centuries. It has been established that the main methods for studying the elemental composition of archaeological non-ferrous metals are laser emission spectral analysis, optical emission spectral analysis and X-ray fluorescence spectral analysis. It is noted that the most suitable for studying products made of non-ferrous metals are the X-XVIII centuries should be considered standard-free X-ray fluorescence spectral analysis, which allows obtaining quantitative and qualitative data in real time, does not require preliminary sample preparation and does not leave traces on the surface of artifacts. As a result of the author's analysis of the statistical error in determining the main components of copper-based alloys using the Student's t-test, it was established that the data obtained during research in different laboratories using different methods are comparable and can be used to study the characteristics of non-ferrous metalworking in the Northern and Central Belarus in the X-XVIII centuries.
Keywords: archeology of Belarus, history of ancient technology, jewelry craft, archaemetallurgy.
