CC BY
11ГТАХР 18.41.01
ЖОГАРЫ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНЬЩ БОЙЫНА ЭМ1РШЕЦД1К Ц¥НДЫЛЫЦ НЕГ1ЗДЕР1Н ЦАЛЫПТАСТЫРУДАГЫ ПЕДАГОГ- М¥ГАЛ1МНЩ ОРНЫ
Н.Т. Айнабекова1, Ш.А. Умирханова2
1 ага оцытушы,
2 ага оцытушы,
^азац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетi, Казацстан, Алматы ц., e-mail: [email protected]
Ма;ала жогары сынып окушыларыныц eMip суру салтын ;алыптастырудагы педагог о;ытушылардыц педагогикалы; -уйымдастырушылы; мэселелерше арналган.Сонымен ;атар психология жэне педагогикадан материалдар сарапталады.Музыка муFалiмдерше жогары шыгармашылык; белестерге жету ма;сатында жаца инновациялы; зерттеу эдiстерiн ;олдану жолдары усынылады. Окушылардыц жас ерекшелiктерiне байланысты тэрбие жумыстарына iс шаралар тiзбегi берыед^
Тушн свздер: мэдениетаралы; эрекет, k-шаралар, ма;сат ;ою, о;у Yлгерiмi, толеранттылы; комуникабельдiлiк.
Президенттщ Казацстан халцына Жолдауында цогамныц сапалы api бэсекеге цабшетп мYшесiн тэрбиелеу мiндетi цойылды. Сондыцтан жастарды оцыту мен тэрбиелеу жYЙесiн, мамандарды дайындау жэне тулгалардыц цажеттшктерш цанагаттандыруды тYбегейлi езгерту цажеттшп туындап отыр [1]. Мунда мэдениетаралыц жэне ултаралыц езара эpекеттi кецейту басымдылыц танытып отыр. Элемдiк цауымдастыцтагы ынтымацтастыц барысында осыган байланысты адамдардыц коммуникабелдшш жэне толеранттылыгы жогары мацызга иеленш отыр. Сондыцтан да цажеттiлiктеpiн цанагаттандыруды жагдайында жYзеге асатын оцушы ынтымацтастыгына деген жаца емipлiк цажеттiлiктеp мен цабшеттердщ цалыптасуы Yшiн педагог-муFалiмге жауапкершшк жYктеледi. Демек ХХ1 Fасыp мектебшщ тYлегi экономика, Fылым, мэдениет салалаpындаFы Yлкен езгеpiстеpге дайын болуы цажет. Дэл осындай еpкiн цоFамда емip CYPУ Yшiн оцушылар муFалiммен ынтымацтаса отырып, констpуктивтi эрекеттрге ашыц болулары тиiс. Педагог-муFалiм тYлектеpге езшщ тулгалыц коммуникативтiлiк мэнiн аша отырып, айналасындаFылаpмен царым-цатынасында басца адамдардыц жацсы цасиеттерш жетiстiкпен ашуFа Yйpетуi тиiс. Мектептеп цазipгi жоFаpFы сынып оцушысыныц беделi бipмэндi емес. Бip жаFынан, Yлкеннiц дэpежесi жасеспipiмге цосымша жауапкеpшiлiк жYктейдi, оныц алдына кYPделi мiндеттеp цойылып, одан сураныс кебipек болады. Бip шетiнен, ез цуцы^ы бойынша оар толь^ымен муFалiмге жэне мектеп эюмшшшне тэуелдi болады [2]. Олай болса, жоFаpы сынып оцушысыныц мектепке деген царым-цатынасыныц iшкi устанымы оныц мекемеге деген, оцу жэне бшм алу YДеpiсiне деген царым-цатынасынан, муFалiмге жэне сыныптастарына деген цатынасынан цалыптасады. Жасеспipiм сынып оцушысы жэне бул нэpселеpдi тYсiнбейдi, олар тек мектепт не «жацсы кередЬ>, немесе «жек кередЬ>. Ол - жоFаpы сынып оцушысыныц жетекшi эpекетi болып табылады. Демек, оцудыц мотивтеpi жас келген сайын езгеpедi.
Оцу, бiлiм алу алдымен келешек эрекетке деген дайындыц цуралы. ОсыFан байланысты жасеспipiмдiк кезецдеп оцушыныц педагог-муFалiммен царым-цатынасы неFуpлым кYPделi жэне жiктемелi болады. «Идеалды муFалiм» бейнесiнде - эрдайым тYсiнуге даяр, жауабы эмоционалды, сезiмталдыцца цасиетi бар, яFни олар муFалiмнiц бойынан оныц жеке адамгершшк цасиеттеpiн, яFни ец алдымен Yлкен досын кеpгiсi келедь Екiншi орында педагог-муFалiмнiц кэсiптiк цузipеттiлiгi, бiлiм децгейi мен оцыту сапасы, Yшiншi орында - билiктi адал игеру цабiлетi болып табылады. Егер муFалiм оцушылармен эмоционалдыц жацындыцта болмаса да ез пэнш ете жацсы мецгере оцытатын болса онда сыйластыцца ие болып табылады. Сонымен бipге, жоFаpы сынып оцушысы педагог-муFалiмнiц бойынан наFыз дос бейнесiн керпс келедi, мундай достыцца оныц талаптары ете жоFаpы болып келедi. Педагог-муFалiм тек оцу-тэрбие беру YДеpiсiн цурал ететiн царапайым психологиялыц климатты керпс келедi, ал оцушы эмоционалдыц жылулыцты цалайды.
Педагог-муFалiм оцушыныц оцу Yлгеpiмiне кецiл белiп, баFаныц аpтындаFы жеке даралы^ын кеpмейдi. Оныц тYсiнiгiндегi идеалды оцушы «эрцашан муFалiммен ынтымацтастыцта болады, бшм
anyFa тырысады, ca6aKraFbi тэртшт б¥збaйды». Бaрльщ rçaтынaстaFы идеaлды о^ушы бейнесi rçaрaмa-^рсы 6ac^a бейне бaр: жaлrçay, енжaр, тiлaзaр, мектепке жэне м¥Faпiмге жay боп rçaрaйтын о^ушы. М¥ндaй rçaрaмa-rçaйшыльщтaр педaгог-м¥Faпiмнiц ^н^дшен шьщтайды. Егер «идеaлды» о^ушы педaгог-м¥Faлiмнiц орнын бaсaтын, оныц ж^мысыта жaFымды болaтын, сэйкестште болып жaтсa оныц Мен-т¥жырымдaмaсынa оцгайлы эсер етiп, ондa «жaмaн» о^ушы терiс эмоция негiзi болып тaбылaды. Сол себептермен м¥Faлiмдер м¥ндaй оrçyшылaрды немк¥рaй, ызaлы, бейiмделмеген, тiптi олaрдыц бойынaн к^кы^б^зушы бейнесiн кeредi. «М¥ндaй керi бaйлaныс e3i тYзiлетiн эулиелшкп сирек тyдырмaйды» [3]. Б^л бiржa^ты кeзrçaрaс тек оrçyшылaрдыц бiр-бiрiнен aйырaтын жеке ерекшелiктерiн ескеру емес. Б^л бэрiнде болaтын о^ушьта т¥ЛFa ретвде rçaрay деген, жayaпкершiлiктi, ю-эрекеттщ сaнaлы сyбъектiсi ретiндегi rçaтынaсыныц бiрiздiлiгi. К.Д.Ушинскийдщ сeзiмен «бaпaцдьщты жaлындaтaтын оттa aдaм мiнезi ¥штaлaды. Сол Yшiн б^л отты eшiрyге, одaн rçорrçyFa, rçоFaмFa зиян нэрсе ретiнде rçaрayFa, оныц еркш жaнyынa rçaрaп, оны ¥ялтyFa болмaйды, тек бaпaцдьщтыц жaнынa ^йылып жaтrçaн жarçсы сaпaлы мaтериaлды rçорFay rçaжет» [4]. Сол себептен о^ушыныц жеке мiнезiн бiлy негiзiнде жYзеге aсырылaтын тэрбиедегi жеке дaрa тш тaбy rçaжеттiлiriнiц мaцызын aтaп eтy ^жет.
Жеке дaрa тiл тaбy эрекетi педaгопыц тактыль^ы мен тaктiсiн болжaйды, e3 эрекетшщ психологияльщ сaлдaрын aлдын aлa кeре бiлy ^биет-гшин кeздейдi. О^ушыныц ерекшелiктерi мен оныц дэл rçaзiрri т¥рFaн жaFдaйынa сэйкес болaтын тэрбие iс-шaрaлaрыныц жYзеге aсырылyы мен тaндayды тaлaп етедi. Бiр о^ушьта тэрбиелеyшiнiц сэттi rçолдaнFaн rçызьщтырa-ынтaлaндырy шaрaсы тиiмдi нэтиже бермеyi немесе rçaнaFaттaндырaрльщсыз нэтиже берyi мYмкiн. Мы^лы, оrçyшылaрFa ынтaлaндырy тYрлiше эсер етyi мYмкiн. Бiр о^ушыны оныц e3 кYшiне сенiмiн кeтермелеy Yшiн мa^тaп rçоюFa болaды, сыныптaстaрымен ^ты^с бaрысындa оныц eзiмшiлдiгiн кeтермеy Yшiн rçолдaнyFa болмaйды. ОrçyшылaрFa дa тaлaптaрды тYрлiше ^ою керек. Негiзiнен элдебiр rçaлыптaсrçaн мiнез жеке жaFдaйлaрды ескеру ^жет. Демек, педaгогтыц тaбaндыльщrça деген ^a^ma^i оныц туу себебiне бaйлaнысты тYрлiше болуы тиiс. Олaй болсa бaлaныц бойындa бaр к^нды ^сиет-терт дaмытa отырып, соFaн тэртiбiн, оныц эрекетш бaFыттaй отырып, оцтaйлы rçaдaмдaрFa ынтaлaндырy aрrçылы педaгог мiнездiц терiс сипaттaрын жецуге ^ол жеткiзе aлaды. Олaй болсa жaсeспiрiмдiк жaс -«eмiрге дaйындьщ» фaзaсы емес, тек eте мaцызды, eмiрлiк жолдыц eзiнше aбсолюттi ^ОДышь^^ ие сaтысы. Жaсeспiрiмдiк жылдaр шыFaрмaшыл эрi бarçытты болуы, немесе ^arç шиеленiстерге толы, зерiктiретiн эрi ^ызьщсыз естелiктер rçaлдырyы мектептегi ^йге, оныц м¥Faлiмдермен жеке ^рым-rçaтынaсынa бaйлaнысты.
Жaсeспiрiмдiк т¥ЛFa - эрrçaшaн дa rçaрaмa-rçaйшыльщты жэне eзгермелi. М¥Faлiмдердiц кец тaрaлFaн жэне типтiк кзтелш - о^у Yлгерiмi, iшкi тэртштшк сия^ты ресми, iшкi ортaлaндырылFaн кeрсеткiштер aрrçылы бaFaлayы жэне оrçyшылaрдыц тya бiткен rçaсиеттерiне терец Yцiлмеy rçaбiлетсiздiгiнде. Мысaлы: Т.Н.Мaльковскaя бiр сыныптыц <^шпен о^итын» м¥Faлiмдер rçaнaFaттaнaрльщ деп сaнaйтын бaлaлaрыныц eмiр стилi мен rçызыFyшыльщтaрын зерттеуде, ¥лдaр мен rçыздaрдыц бэрi eте жaрrçын, эрбiрiнiц мектептiц бaFдaрлaмaсынa сыймaйтын жэне сыныптa кeрiнiс тaппaйтын eзiнше ерекше rçызыFyшыльщтaры мен эyесrçойльщтaрыныц шецберi бaр екенi aньщтaпды. О^ушыныц бойынaн элдебiр ^нды жэне ^ызьщты ешнэрсе кeрмей жaтып м¥Faлiм оны тэрбиелей aлмaйды. Алaйдa жоFaры сыныш^ы м¥Faлiм мен оrçyшылaрдыц rçaрым-rçaтынaсы eзaрa тYсiнyшiлiк жэне бiр-бiрiне деген ^i^aera^ негiзiнде ^рылуы мYмкiн, eзaрa rçaтынaстыц б^рьюты тYрлерi тек ^ты^с орштуы Yшiн м¥Faлiмнен жaтсынy мен негативизмшц тyyынa себеп болaды. Олaй болFaндa жоFaры сынып м¥Faлiмдерi ж^мыс ыцFaйыныц бiртектi еместiгiмен, ой ецбегiнiц жостарль^ы мен интенсивтiлiгi, мiндеттiлiк пен орындayшылыFымен ерекшеленедi. Сонымен психологияльщ - педaгогикaльщ зерттеулерге жaсaFaн тaлдay жэне жоFaры педaгогикaпьщ о^у орындaрындa мyзыкa м¥Faлiмiн о^ыту процесiнiц дэстYрлi бaFдaрлылыFы бшм aлyшылaрдыц шыFaрмaшылыFыныц eздiгiмен дербес дaмымaFaндыFын, кэсiби - шыFaрмaшыльщ белсендiлiктi rçaлыптaстырyFa мотивaцияльщ дaярлыFыныц тeмендiгiн, стyденттердiц шыFaрмaшыльщ элеyетiнiц жеткiлiктi жYзеге aсырылмaйтынын гарсетед^
Демек, бYгiнгi жоFaры педaгогикaпьщ о^у орындaрындa болaшarç мyзыкa м¥Faлiмiнiц кэшби -шыFaрмaшыльщ белсендiлiгiн ^лттьщ хор репертyaрын о^у YДерiсiнде игеру жолдaры aрrçылы rçaлыптaстырy кзжеттш мен aтaлFaн ^сиеттердщ мarçсaтты бaFыттыльщтa зерттелмеyi aрaсындa;
болaшarç м¥Faлiмге мецгертiлетiн aрнaйы пэндердщ шыFaрмaшыльщ элеyетiнiц мaцыздылыFы мен олaрдыц о^у процесiнде жеткiлiксiз жYзеге aсырылyы aрaсындa;
болашац музыка мугатмшщ кэшби - шыгармашыльщ белсендшгш арнайы пэндердi мецгерту барысында цалыптастыру цажетпп мен оган практика жузшде аса назар аударылмайтыны арасында царама -цайшылыц аныц байцалады.
Каирп танда отандыц бiлiм беру саласында болып жатцан тYбегейлi цайта цурылулар, оныц элемдiк бiлiм беру кещсттне енуi кептеген тыц педагогикалыц мэселелердщ шешiлуiн талап етуде. Мэселен, тулга шыгармашылыгыныц жYзеге асырылуыныц езектi мэселелерi жэне оныц музыка муFалiмшщ кэшби - шыгармашылыц белсендiлiгiн улттыц хор репертуарын оцу Yдерiсiнде игеру жолдары арцылы цалыптастыру мен дамыту, аталып отырFан талаптар зерттеу жумыстарыныц баFытын белгiледi. БYгiнгi педагогика Fылымында шытармашылыц мазмуны, мэнi, цурылымы туралы нацты тYсiнiктер цалыптасцан: шы^армашылыц тулFанын цоршаFан элеммен езара эрекеттесу эдiстерi, езiн-езi дамыту, езгерту элеуметтiк iс-эрекетi, рухани жэне материалды цундылыц-тарды жасау, рухани жэне материалдыц цундылыцтарды игеру сияцты, жоFары психикалыц жэне психофизикалыц цубылыстардыц тутас кешенiн цурайды.
Ка^рп педагогикада муFалiм шыFармашылыды белсендiлiгi тулFа дамуы мен езiн-езi дамытуы цажеттiлiктерiнiн белгш бiр денгейi, бiлiм беру жэне Fылымда болып жатцан инновацияларFа сай тулFалыц-баFдарлыц бiлiм берудегi субъекттiн саналы iс-эрекетi белгiсi ретiнде царастырылуда «Шы^армашылыц» уFымынын мэнi философиялыц жэне психологиялыц - педагогикалыц эдебиеттерде екi кезцараста царастырылады: шыFармашылыц - материя атрибуты ретвде жэне шыFармашылыц - ю -эрекеттiн жоFары формасы ретiнде.
Психология мен педагогикада шы^армашылыц, iс - эрекетпк кезцарас аясында кептеген жаFдайда себеп-салдар логикасында iс - эрекет процес ретiнде, эрекеттiн амал - тэсш, эрекеттiн енiмi мен нэтижес ретiнде сарапталады [5].
Кернектi психолог Л.С.Выготский шы^армашылыцты «цоршаFан ортаныц шыгеармашылыц эрекетпен жасаFан цайсыбiр заты болсын, адамныц ойымен, сезiмiмен цурылFан нэрсе болсын, эйтеуiр бiр жаца нэрсеш жасайтын iс - эрекет ре^нде царастырады». С.Л. Рубинштейн болса, шы^армашылыцты адамныц тарихи даму барысындаFы Fылым мен енерде жаца бiр ерекше нэрсенi жасайтын эрекетi ретiнде аныцтайды. О.К.Тихомиров шыFармашылыц эрекетiнде мацсатты болжамFа аса мэн бередi. Я.А.Пономарёвтыц пшршше шыFармашылыц деген дамыту, жаца цурылымныц, жаца iс - эрекет тэсвдершщ пайда болуы.
Егер, болашац музыка муFалiмiнiн кэсiби - шыFармашылыц белсендшгш улттыц хор репертуарын оцу YДерiсiнде игеру жолдары арцылы цалыптастыру музыка - педагогикалыц факультетшщ бiлiм беру процесшщ мацызды баFытынын бiрi болса, болашац музыка муFалiмiнiн кэсiби - шы^армашылыц белсендiлiгiн цалыптастыру моделi жасалып, практикада педагогикалыц шарттар арцылы тиiмдi жYзеге асырылса;
кэсiби - шы^армашылыц белсендiлiктiн дамуына, соныц iшiнде музыкалыц шыFармаларды керкемдеп жасауFа баFытталFан эдютеме цолданылса, онда бул болашац музыка муFалiмдерiнiн кэсiби iс - эрекетке шы^армашылыц белсендiлiгiн арттырады, демек, шы^армашылыц ойлау цабiлетi жетiлген, кэсiби тапсырмаларды ездiгiмен дербес шеше алатын туетаныц цалыптасуын цамтамасыздандырады.
Каирп кYнгi мектеп сабацтарыныц жаца формалары, тYрлерi оцушылардан Fана емес, ец алдымен муFалiмдерден ^ш жiгер жумсап, психологиялыц жаFынан цайта бешмделуд^ яFни шыFармашылыцты, iзденудi, зерттеудi талап етуде, - дейдi С.Б.Бабаев [8]. Олай болса, мектеп сабаFы бул муFалiм мен оцушыныц нацты, ацицатты, мазмунды жэне мэндi, бiрлескен белсендi жумыс нэтижесi, бiлiмiн толыцтыруFа цуштарлыц жэне таFы басца. Оцушы белсендшп екi аспектте керiнiс табады. Оцу жаFдайындаFы белсендiлiк жэне туета сапа-цасиетi ретiнде, бiрiншiсi екiншiнiн цалыптасуына эсер етедi [4]. Белсендiлiк ю--эрекет тYрiнде жYзеге асып, практика арцасында турацты мiнез-цулыц ретiнде цалыптасады. Осылайша оцушы белсендiлiгi - оцушыныц оцу ю-эрекетше деген цатынасы, шектеут уацыт аралыFында цойылFан мацсатца жету ынтасын сипаттайды, - дейдi В.И.Орлов [6]. Осылайша цажеттшк мотивациясыныц цурылымы кYрделенiп, оцушыныц ез бетiнше саналы эрекеттену денгейi жоFарлайды. Л.И.Божовичтыц пшршше «болашац маманныц жоFары оцу орнында табысты оцуы мен бiлiмге деген ой-пiкiрi тiкелей туындайды. Ал олар К.К.Платоновтыц бiлiмi, даFдырлар мен ептшк студент белсендiлiгiне эсер етедi [7].
Бшм, ептшк, цабшет пен ынтаны дамытатын т^лга белсендiлiгi шыгармашылыц бастамасы, ол деген идеалды емес шынайы турде шындыцты взгертiп тYрлендiру iс-эрекетi. Сол себепт «белсендшк» бiлiм беру мацсатын жузеге асыру шарты мен ц^ралы деп цабылдауымызга болады.
Музыка м^гагамшщ кэсiби шыгармашылыц ептiлiгi тек оган цажетп теориялыц бшмшщ мазм^нымен, жуйешмен гана шектелмей цалуы тиiс оцу-тэрбие цызметш атцаруга цажетп бiлiктi де мецгеруi цажет, ягни оцытатын пэнше царай (музыка) оныц ерекшелiктерiне царай бiлiктiлiктi де мецгеруi тиiс. Ец бастысы болашац педагог-музыкант музыканы оцытуда взiндiк ерекшелiгi бар эмоционалды танымды эрекет-музыканы цабылдау iс-эрекетiн ^йымдас-тыру мен осы танымды дамыту эдiстемесiн бiлуi цажет. Болашац педагог-музыкант кэсiби ю-эрекетшщ мацызды тYрлерiнiц бiрi - музыканы оцытудыц теориялыц негiздерiн бiлiп, оны мектеп музыка сабагы тацырыптарын оцытцанда, оларга музыканы тандату, музыка туралы эцгiме айтуда, орындап беруде цолдана бiлу цажет, ал ол ушш оныц эдiстемелiк даярлыгы болуы цажет, - деген ойда Т.Ш.Ахметова [2]. Солай болгандыцтан жогары оцу орны студентiн оцыту мен тэрбиелеудегi басты мiндет взбетiнше шыгармашыл эрекеттенетiн белсецщ т^лга цалыптастыру студенттердi кэсiби практикалыц ю-эрекетке даярлауда негiзгi нысан олардыц шыгармашылыц элеуетiн дамыту барысы болуы тиiс, ал оныц шешiмi тугастыцтагы кэсiби дайындыц YДерусi: оцыту мазм^ны, кэсiби бiлiмдер жYЙесi, оны мецгеру эдютемеш, взбетiнше элемдiк мэдени ц^ндылыц-тарда бага беру ептiлiгi. Осылайша, музыкалыц мэдениеттi мецгеру кэсiби - шыгармашылыц белсендiлiгiн ^лттыц хор репертуарын оцу Yдерiсiнде игеру жолдары арцылы кэсiби багыттылыцтыц белсендiлiгiн арттырады.
Жогарыда айтылган галымдардыц ой тYЙiнi педагог-музыкант шыгарма-шылыц iс-эрекетiн дамыту, оныц педагог-музыкант шыгармашыл т^лганы дамытуга багыттау, нацтысы, жасампаздыц ю-эрекетке даярлау мацызын айцындайды. Ал ол Yшiн психикалыц, психофизиологиялыц цасиеттерд^ ягни сезiмталдыцты, эмоцияларды музыка арцылы взiн таныту ниетш жэне т.б. музыка внерiн тануга квмектесу цажет.
М¥Fалiм мен оцушы - мектептегi екi негiзгi т^лгалар. Т^лгалардыц взарацатынасы бYкiл оцу-тэрбиелш YДерiске оларга тiкелей эсер ететш сабацта жэне сабацтан тыс тшелей жэне шешушi жетiстiгiн аныцтайды. Мектептеп взара терец тYсiнiстiк, мейрiмдiлiк, сыйлау, ынтымацтастыц атмосферасыныц ц^рылуы кездейсоц емес. Каирп кезде жасалып жатцан реформалар, цогамныц экономикалыц - элеуметтiк, саяси багыттагы врлеулер шыгармашыл т^лганыц мэртебесш квтерiп, мерейiн Yстеметуде. Бiлiм саласына жYктелiп отырган мiндеттердi, барлыц реформаларды жYзеге асыратын т^лгалар - жаца формация м¥Fалiмi болып табылады жэне рухани адамгершшш мол, азаматтыц белсенщ, рефлексияга цабшетп, шыгармашыл, ацпаратты - коммуникативтш, элеуметтiк -т^лгалыц цузырлы, эдюнамалыц, зерттеушiлiк, эдiстемелiк децгейiнiц жогарылыгымен сипатталады [3;80]. Демек, м¥Fалiмнiц жогары сынып оцушысына, оныц педагогикалыц цызметше эсерi м¥Fалiмнiц беделiне байланысты десек ал педагог-м¥Fалiм-тэрбиелеушi сынып оцушыларыныц не нэрсеге цызыгатынын, цалай вмiр CYретiнiн бiлуi керек. Осыныц бэрiне квп уацыт цажет емес, б^л Yшiн тек балаларга жэне олардыц вмiрiне квцiл бвлу керек.
Баланыц вмiрiнде оныц кецестi, квмектi цажет ететш, цалай iстеу керек екенiн бшмейтш кездерi болатын квптеген жагдайлары болады. Егер ол педагог-м¥Fалiмге кецес беруш с^рап жYгiнсе, оныц оган сенгеншщ белгiсi, ягни м¥Fалiм ол Yшiн беделдi болып табылады. Бала цоргауды сезiнетiн болады, бiрац ол педагог-м¥Fалiм одан элденеш талап ететiнiн, жауапкершшкп оныц бойынан алмайтынын тYсiнедi. Беделдi педагог-м¥Fалiм Yшiн мiндеттi талап - моралдыц тазалыц. Ал педагог-м¥Fалiм мен оцушыныц внегелiк цатынастары араласудыц барлыц жагын бередi. Кез-келген жацсы немесе жаман эрекет внегелiк аспекпге ие. Егер оцушылар сабацта жацсы ж^мыс iстеп отырып, Yзiлiске цоцырауды естiмесе, царсылыц бiлдiрместен оныц барлыц тапсырмасын орындаса педагог-м¥Fалiмнiц беделi жогары болады. Осындай себептермен эр мамандыц иесiнен белгiлi бiр сапаны талап етедi десек цателеспеймiз. Оцушыларына деген сенiмдiлiк жэне сыйласымдылыц - м¥Fалiм беделiнiц т^лгалыц мацызды компонента М¥Fалiм жасвспiрiмдер Yшiн де, твменп сыныптар Yшiн де б^лжымайтын бедел бола алмайды. Жасвспiрiмдер iс-эрекетте жогары талаптар кврсетедi, м¥Fалiм т^лгасы мен юшде. Олар эрдайым м¥Fалiмдi багалайды жэне взiнiц оган деген цатынасын багалыц пiкiр ретiнде ц^рады. Жасвспiрiмнiц вз ойыныц жолдастары мен ^жымныц ойымен сэйкес келуi жэне м¥Fалiмнiц ойымен ^цсас болуын вте цажет етедь Тек осы жагдайда гана туындаган царсылыцатарды шешуге болады жэне жасвспiрiмнiц цалыпты дамуы Yшiн цолайлы шарт туындайды.
Нацты жаFдайда муFалiмнщ релi - жасеспiрiмдердщ туындаFан мэселелерiн ескеруге тырысу, OFан сыйластыцпен жэне сенiмдiлiкпен царау, оцуда кездесетш циындыцтарды жецуге кемектесу, достарымен езара царым-цатынас орнату, олармен байланысын сацтау, оныц сансыз сурацтарына жауап беру, оныц ойлауы, дамуы Yшiн цолайлы жаFдай жасау. Орта жэне жоFары жастаFы оцушылар ездерiнiн муFалiмдерiн олардыц мiнез-цулыц (тiк мiнездiлiк, талапшылдыц, сезгiштiк, оцушылармен цайрымды царым-цатынаста болуына, шынайылыFы жэне т.б.) ерекшелiктерiне, ез пэнш бiлетiндiгiне, педагогикалыц шеберлiгi мен цоFамдыц беделiне царай баFалайды. Демек, оцушыларды терец жэне турацты бшммен царуландырFан муFалiм Fана беделге ие бола алады. Сонымен, оцушылардыц кезцарасы бойынша муFалiмнiн беделi педагогтыц тулFалыц жэне кэсiби сапасымен тыFыз байланысты екеш эбден аныц. Эрбiр педагог тэжiрибеде езiнiн оцушысыныц жYрегiнен езшщ жеке орнын таба бiлуi керек жэне олардыц кемепмен езi Yшiн беделдiн жумбаFын шеше бiлуi керек. Олай дегенiмiз педагогикалыц оптимизм - жацсы педагог-муFалiмнщ цажеттi сапасы. МуFалiм аяFына дейiн табандылыцпен талап етуi тиiс.
МуFалiмнiн талабы барлыц жаFынан керiнiуi тиiс - YЙ тапсырмасын орындаFанда, оцушылардыц бiлiмiн баFалауда, сабацта жэне сабацтан тыс уацытта езiн-езi устауы. ОFан: кэсiби бiлiм, педагогикалыц такт, муFалiм мен тэрбиешiнiн жэне бшм алушылардыц арасындаFы царым-цатынас CTrai жатады. Сол себептен педагог- муFалiмнiн цабiлеттiлiгi сыныпта жэне сыныптан тыс оцу YДерiсiнде бэрiн керу, бшу, эр оцушыныц жэне сыныптыц анда-санда керiнетiн ерекшiлiктерiн олардыц кещл кYЙiне царай талцылау цажеттiлiгi туындайды. Олардыц тYсiнгендiгi жэне тYсiнбегендiгi жешнде, сабацца деген дайындыFы туралы, бшм алушылардыц басцада толыц эрекеттерiн жацсы педагог-муFалiмнiн тYсiне бiлуi кэсiби-психологиялыц сапасы болып табылады. Демек муFалiм - ез юшщ шеберi Fылыми бацылаушылыц цабiлетi бар жэне психолог бiлiмiмен -езiнiн оцушыларыныц жан ^йзелюше уайымдайды, тYсiнедi.
Тэрбие YPДiсiнде муFалiмдер оцушылардыц жалпы бiлiмге жэне жас психологиясына, педагогикаFа, педагогика тарихына жэне эдютемеге Yлкен мэн бередi. Бул Fылымдарды цолдана оцыту жэне тэрбиелеу YДерiсiнде оны уйымдасцан жэне мацсатты турде жасайды. Fылымда керсетiлген бшм муFалiмге езiнiн оцушысыныц эр эрекетш дурыс баFалауFа кемектеседi жэне Fылыми тYсiндiрiлген эдiстермен эр баланыц жэне балалар ужымыныц барлыFын бiлiп алуFа болады. Жацсы педагог-муFалiмдер эр оцушыныц жеке ерекшелштерш бiледi, бала психологиясын тYсiнедi, езiнiн тэрбиеленушiлерiнiн жYрегiне жол табады жэне осыдан педагогикалыц шы^армашылыц енбегiнiн цызыFын кередi. Ол дегенiмiз педагог-муFалiм кэсiби-психологиялыц жYЙесiнде сапалы жумыс жасай тэрбиеленедi жэне басца педагогтардыц тэжiрбиесiмен байланыста болады. Жацсы муFалiмнiн - тэрбиешiнiн мiнез ерекшелiгi педагогикалыц ужымда цалыптасады.
Педагогикалыц мамандыц муFалiмнiн ез бiлiмiн, тэжiрибелiк бiлiгiн жэне даFдысын эрдайым жетiлдiрiуiн талап етедг Мектеп жэне цоFамдыц жумыс педагог-муFалiм бiлiмiнiн жан-жацты болуына цажеттi жаFдайлармен цамтамасыз ету цажет. Педагогикалыц такт - муFалiмнiн ез пэнiнде, педагогикалыц психологияны бiлмей, эсiресе жас ерекшелштерш педагогика Fылымынсыз ескермеуi мYмкiн емес. Педагогикалыц - такт муFалiмнiн таза кэшби сапасы. Педагогикалыц такт - муFалiмнiн бiлiм алушылармен цатынасындаFы кэшби, психология-педагогикалыц езiн-езi устау ерекшелiктерi, шы^армашылыцта керсететiн мацсаттары мен мiндеттерiнiн сэйкестш, педагогикалыц тапцырлыц, зеректiк, бастамашылдыц, ойланып эрекет жасау, сабырлылыц, шыдамдылыц, балаларFа деген кiшiпейiлдiлiк жэне талапшыл цатынас. Педагогикалыц такт - бул педагогикалыц мацсатца лайыцтылыц жэне муFалiм эрекеттершщ пайдалыFы, оныц сезiнiн, цуралдары жэне бшм алушыларFа деген царым-цатынасы. Педагогикалыц мацсаттылыцтыц шектен тыс шыFуы, муFалiмнiн эрекеттерi мен цылыцтары тэрбие жумыстарына царсы шыFады, бул педагогикалыц такпш бузушылыц болып табылады. Педагогикалыц такт - бшм алушылардыц жеке жэне жас ерекшелштерше царай муFалiмге оцу-тэрбие мэселелерш нацты жаFдайда шешуге руцсат береди МуFалiмнiн тецдей дэрежеде жоFарFы децгей талаптарына сэйкес бiлiм алушыларFа деген сыйласымдылыц цатынастарымен наFыз беделш керсетедi ал олар ез тарапынан OFан сенедi жэне оныц птрш тыцдайды, жиi кенесiп, кемек сурайды. Корыта келе беделдiк цатынасты сипаттауFа себепшi болFан, муFалiм тулFасынын педагогикалыц цатынастаFы жан-жацтылыFы жэне жеткiлiктiгi, ол тек бшм Fана берiп цоймайды, тулFалыц маFынаны бiлдiредi жэне сирек кездесетш езшщ жеке бас ерекшелштерше лайыцты бiлiм алушыларды тэрбиелейдi демектз.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Жаца формациядагы педагогтьщ Yздiксiз педагогикалыц бшм беру концепциясы «Егемендi Казацстан». 01.10.05
2 Рубинштейн С.П. Основы общей психологии: в 2 т. М., 1989 - Т.1 (Развитие мышления ребенка: 400 - 442. Развитие речи у детей: 460 - 482)
3 Берне Р. Развитие Я-концепции и воспитание. М.: Просвещение, 1986. С. 276
4 Булацбаева М.К. «Шыгармашылыц сипаттагы сабац тYрлерiн «Педагогикалыц мамандыцца юрюпе» пэншде уйымдастыру» // Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетшщ Хабаршысы, 2016, №5
5 Фрейд З. Неудовлетворенность культурой. М., 1990. С. 31
6 Арчажникова Л.Г. Профессия - учитель музыки: Книга для учителя. М.: Просвещение, 1984. - 111с.
7 Апраксина О.А. О праве учителя музыки на эксперимент. Музыкальное воспитание в школе. 1982. - Вып 15. С23.
8 Кульманова Ш.Б. Теория и практика воспитания младших школьников средствами казахской народной музыки. Алматы, 1999.
МЕСТО УЧИТЕЛЯ - ПЕДАГОГА В ФОРМИРОВАНИИ ЖИЗНЕННЫХ ЦЕННОСТЕЙ
УЧЕНИКОВ СТАРШИХ КЛАССОВ
Н.Т. Айнабекова1, Ш.А. Умирханова2 1ст. преподаватель, 2 ст. преподаватель, 1Казахский государственный женский педагогический университет, Казахстан, г.Алматы, mail: [email protected]
Статья посвящена организационно-педагогическим проблемам педагогов в формировании жизнедеятельности учеников старших классов. Рассматривается проблема обучения в старших классах. Анализируются материалы по психологии при подготовке педагогов-учителей. Предлагается подготовка педагогов-учителей, путем инновационного метода исследования, в последствии желающих продолжить обучение для достижения более высокого творческого уровня.
Ключевые слова: межкультурные действия, мероприятия, постановка целей, толерантность, комуникабельность, успеваемость.
THE PLACE OF THE TEACHER IN FORMATION OF VITAL VALUES OF PUPILS OF HIGH
SCHOOL
N.T. Ainabekova1, Sh.A. Umirhanova2 1 Senior teacher 2Senior teacher 1 Kazakh State Women's Teacher Training University, Almatу, Kazakhstan, e-mail: [email protected]
Article focuses on the organizational and pedagogical problems of teachers in shaping the life of high school students. The problem of education in high schoolis considered. Also analyzed the materials of psychology in the preparation of teachers. Offered training of teachers through innovative research method subsequently affecting continue training to persons interested a higher level of creativity.
Key words: cross-cultural actions, actions, goal setting, tolerance, skill to communicate, progress.
