CC BY
33Сведения об авторе:
Солихов Назриддин Шохинбекович - аспирант кафедры теории и новейшей персидско-таджикской литературы филологического факультета Таджикского национального университета. Адрес: 734025 г. Душанбе, проспект Рудаки 17. E-mail: [email protected] Тел: (+992) 918678275.
About the author:
Solihov Nazriddin Shohinbekovich - post-graduate student of the Department of Theory and Contemporary Persian-Tajik Literature of the Philological Faculty of the Tajik National University. Address: 734025 Dushanbe, Rudaki Avenue 17. E-mail: [email protected] Tel: (+992) 918678275.
МАЩЕИ ТАЛМЕХ, НАВЪХО ВА ХУСУСИЯТХОИ ОН ДАР АШЪОРИ МЕХРИНИСО
Усмониён Н. У.
Донишгощ давлатии Дангара
Истифодаи талмех хамчун василаи мачозй кардани вожахову иборахо дар шеъру адаби форсй-точикй собикаи бас кухан дошта, таърихи зиёда хазор солро паси сар мекунад. Чун дар ашъори сохибкирони шоирон устод Абуабдуллохи Рудакй корбурди мукаррари ин воситаи тасвири бадей ба чашм мерасад, ин нишон медихад, ки санъати мазкур бе шубха хануз пеш аз вуруди устоди бузург ба сахнаи адаби форсй-точикй дар осори суханварон мавриди истифода карор доштааст. Вожаи талмех; аслан арабй буда, дар фархангномахо ва хамчунин дар комуси арабй ба русии мураттабсохтаи Х.К. Баранов муштак аз феъли «алмаха» зикр гардида, дар маънои киноят омадааст [2, 730]. Дар «Фарханги забони точикй» бошад, талмех дар ду маънй: «1) ишорат, нигохи сабук ба суи чизе; 2) ишора кардани шоир дар шеъри худ ба кисса ё масали маъруфе» зикр гардидааст [12, с.312]. Зимнан кайд кардан бамаврид аст, ки дар шархи вожаи талмех нишондоди хар ду лугатнома бо хам мувофикат менамояд, чун вожаи «киноят» дар комуси мухаккики русро метавон дар маънои ишорат кабул кард, зеро шоир хар вакт ба киссаву рухдод ва ё ашхоси таърихиву бостонй ишора менамояд, сухани вай аллакай бо мачозу киноят омезиш пайдо менамояд ва бадал бар рамз ё маънои гайрихакикй мегардад.
Адабиётшиноси давраи шуравии точик Туракул Зехнй талмехро дар шакли тамлех низ кайд намудааст, ки ба мантик мувофикат менамояд. Тибки нишондоди вай, агар вожаи «талмехро калбан «тамлех» карор дихем, ба маънии милх кардан, намакин кардан меояд, ки ин хам дуруст аст» [3, с.108].
Чун хадафи аслии шоир аз корбурди номхои таърихй на худи онхо, балки матлаби асосии худи вай ва исботи андешаву хаёлпардозихои шоиронааш аст, бинобар хамин, ишорати у бар мадорики таърихиву бостонй тобиши гайрихакикиву мачозй пайдо менамояд. Дар нигох бар хамин чихати санъати талмех Муаззама Икболй онро хамчун василаи исботи сухани шоир кайд намудааст, ки кобили дастгирй аст [4, с.201].
Миёни кулли таърифоти талмех ба хайси яке аз воситахои мухимми тасвири бадей, таърифи донишманди классик Шамси ^айси Розй мучазтар мебошад. Мазкур кайд кардааст, ки талмех «он аст, ки лафзи андак бар маънии бисёр далолат кунад» [10, с.301]. Дар хакикат, талмех санъати бадеиест, ки аксаран аз як ва баъзан аз ду вожа иборат буда, ишорат бар вокеа, рухдод, матлабхои фархангиву таърихй ва монанди онхо карда, зимни он таваччухи хонандаро бар маънихову мафхумхои зиёд чалб менамояд. Талмех миёни кулли васоити тасвири бадей яке аз асоситарин унсурхои бадеист, ки бар зехни хонандагон, аз як тараф, гизои маънавй мебахшад, аз чониби дигар, донишу чахонбинии таърихиву фархангии онхоро васеътару ганитар мегардонад.
Дар ашъори шоираи ширингуфтору нозукадо Мехринисо Бобобекова санъати бадеии талмех ба хайси калидитарин воситаи тасвирхои шоиронаи вай ба хисоб меравад. Дар хама мачмуахои ашъори шоира мавеи марказии ин воситаи тасвири бадей ба таври назаррас эхсос мешавад. Дар шиносой бо ашъори Мехринисо хонанда агар аз суе бо суханони шефтакунандаву маргуб ва дилнишину завкбахши у рубару шавад, аз суйи дигар, бо як мачмуае иборат аз зикри номхои таърихиву бостонй ва фархангй бархурд мекунад ва бо ин рох дониши таърихиву фархангии худро то чое инкишоф медихад. Ба дигар маънй, вожахои талмехй дар мачмуахои ашъори шоира бо тобиши ачибе чилванамой мекунанд ва мисраоту байтхои уро ба хайси шерозаи заррин зеб медиханд.
Бояд зикр намуд, ки дар талмех агарчи ишорат бар хаводису рухдодхо, амсолу андарзхо ва номхои таърихиву фархангй мешавад, аммо хадафи аслии шоир, чунонки дар фавк ишорат гардид, на худнамоиву фузулангории шахси худ аст, балки муассиртар баён намудан ва завкбахштар вонамудани матолиб ва ормонхои шахси шоир аст, ки тавассути он хонанда аз рохи мачоз хам бошад, метавонад ба манзараи тахайюлоти шоир ворид гардида, хамрохи вай дар сахнахои ангоравияш сайр намояд.
Бинобар хамин, вожахое, ки чихати матрах кардани талмех чидаву интихоб мешаванд, на дар маънои нахустину аслии хеш, балки дар маънои киноиву мачозй корбаст мешаванд ва аз ин тарик бори маъноии матни шеър ва хар навиштаи дигарро вазнинтар намуда, бар он зеб ва асари дигаре мебахшад. Шоир ва мунаккиди точик устод Аскар Хаким дар ишорат бар тагйири маъно дар вожахо, ки онро метавон дар мавриди санъати талмех хам кабул намуд, кайд намудааст: «Вакте ки калима барои ифодаи мафхуми батамом дигаре меояд, вай ягона ва нотакрор аст ва ин мафхуми тозаро танхо дар хамон матн ифода мекунаду бас. Ин холат дар асари бадей махсули тафаккур ва тахайюли фардии адиб буда, кашфиёти шоиронаи у хисобида мешавад» [13, с.133].
Он чй устод Аскар Хаким дар мавриди тагйири маъноии вожа ва таъсири он дар матни шеъри шоир кайд намуда, онро метавон дар мавриди талмехоти бакоргирифтаи шоира Мехринисо низ тасдик намуд, зеро гуногунрангии санъати мазкур дар хакикат бар рангингунагии тарзи ифода ва офариниши образхои нави шоира мучиб гардида, бар онхо асари завкбахше ато намудааст. Як нуктаи назаррас дар ашъори Мехринисо ин истифодаи мукаррар аз васоити гуногуни тасвири бадей ва ба хосса талмех мебошад. Санъати талмех ва анвои гуногуни он дар шеъри Мехринисо ба нахве мечушад ва хонанда бар ин хулоса меояд, ки шоира ба дигар анвои тасвир он кадар хам таваччух надорад. Аммо, чун ба умки ашъори шоира фуру меравад, мебинад, ки чуз аз талмех кариб аксари навъхои дигари санъатхои маъруф дар ашъори Мехринисо иштироки фаъол доранд. Мухаммадалии Ачамй дар иртибот бар шеър ва хунари шоир кайд намудааст, ки агар «чараёни андеша, фикр ва тафаккури шоир бар калимот, тасвир, ранг, маъно, ихом, мачоз... мусаллат бошад, ин чараён метавонад дар вучуди шеър, дар тамоми шеър худнамой кунад» [1, с.105]. Ин чихатро метавон дар мавриди ашъори Мехринисо ва иртиботи хунари шоирии вай бо анвои васоити тасвир мушохида намуд, зеро дар ашъори вай, чунонки зикр гардид, анвои тасвири бадей ва махсусан талмех бо навъхои гуногунаш худнамоии кобили мулохизае мекунад.
Дар ашъори Мехринисо анвои гуногуни талмехро метавон ташхис дод, ки дар муассиртар намудани афкору андешахои шоиронаи вай накши мухимеро бар чой мегузоранд. Ин навъхо алокамандй бо мавзуоти талмехоти шоира доранд, ки дар мачмуъ иборат аз инхоянд:
1.Талмех,оте, ки дар онх,о ишорат бар номх,ои паямбарон мекунанд. Атоуллох Хусайнй талмехро аслан иборат аз «ишорат кардан дар мазмуни калом ба киссаи машхур» зикр намудааст [14, с.84]. Ин киссае, ки донишманди мазкур бар он ишорат кардааст, албатта, пеш аз хама мансуб бар ашхоси таърихй мебошад, ки дар садри онхо пайгамбарон ва дигар шахсиятхои мансуб бар дин карор доранд. Дар ашъори Мехринисо низ номи паямбароне амсоли: Яъкуб [4, с.277], Масех (-о), Мустафо, Мусо / Мусй / Калим [4, 86, 189], Одам, Сулаймон, Хизр, Юсуф [4, с.277] мукаррар мушохида мешавад. Бояд кайд намуд, ки дар ашъори шоира хамчунин номи шахсон, ашё ва рухдодхое низ зикр гаштаанд, ки иртибот бо чанде аз паймбарони фавкуззикр доранд. Ин номхо дар ашъори Мехринисо дар шакли вожахову иборахо омадаанд: худхуду Сулаймон [6, с.111], Сабо ва Сулаймон [6, с.144], эчози Сулаймон [4, с.173], тахти Сулаймон [4, 92], Одаму Хаво [6, с.187], гурги Юсуф [4, с.125], дами Исо [6, 244], Хобил [6, 227], кавми Фиръавн [6, 205], Тури Мусо [6, с.220 - 472], Марям [4, 285; 6, 223], ашки Марям [4, с.289].
Мехринисо вожахову иборахои мазкурро чихати муассиртар гаштани мафхумхо ва афкори хеш истифода намудааст. Аз чумла тавассути ибораи тури Мусо, ки дар он ишорат бар киссаи Мусо мешавад, шоира афкори хикматомези худрооро медихад: Аз румузу сози абру сояи мижгон мапурс, Ин уикоят цовидона Тури Мусо мекунад [7, с. 472].
Хамчунин, дар шеъри «Бахорам мерафт» Мехринисо зудгузарии бахорони зиндагониро ба василаи ишорат бар киссаи Сабо ва Сулаймон тасвир намудааст: Чаманзори шукуфтанро Сабо буду Сулаймони. Тавон бо муждаборонаш Чи боле дошт, медони? [7, с. 144]
2. Талмехще, ки дар онх,о ишорат бар номи шох,они бостон ва мафхумх,ову ашёи алокаманди онх,о ва номи сулолах,ои таърихй мешавад. Дар ин навъи талмехот дар ашъори Мехринисо бештар номхои Афредун [7, с.357], Доро [7, с.58], Хушанг ва оташи у [8, с.274], Чамшед [7, с.58], чоми Чам [7, с.274, 300, 387], Пешдодиён [8, 416], Сикандар [7, с.62], Сомон [7, с.23, 126, 416], Оли Сомон [7, 29, 61], Гур [7, с.416] ба чашм мерасанд. Ба воситаи коргирй аз номи шохони бостон шоира агар аз як тараф сафхахои таърихи обоиро бар руйи хонандагони худ кушода, чаонбинии онхоро каме хам бошад, васеъ гардонад, аз суйи дигар, суханони худро рамзиву киной гардонида таъсири бадей-эстетикии онхоро бештар менамояд. Масалан, дар байти зер аз яке аз газалиёти худ Мехринисо якбора ду талмехро, ки тавассути номи шохни бостон матрах гашта, истифода намудааст:
Ранг ба рангу шуху шанг, тавъами оташи Хушанг, Бар шаби ориёни ман нури кибор мерасад.
Мехр нисоби Цоми Цам металабу шароби нур, Хоцаи Хизри ошжрн тозабщор мерасад [7, с.274].
Чушнки дида мeшaвaд, Мeхpиниco ба вacилaи шрбурди иcгиopaхoи мaъpyфи сташи Хушанг ва Чoми Чам ва ишopaт бар orao хoлaти пурфарах ва xypcaндиoвappo, ки бар acapи истикдолият ва XOким гаштани вахдати миллй бар capи мардуми точик oмaдa, тacвиp намудааст. Äcapбaxшии шсъри бoлo бoз дар oн чилвагар мeгapдaд, ки дар миcpaи якуми oн тaвaccyти ибopaи oтaши Хушанг чуз аз таш^х хамчунин тaшбeх низ кopбacг шуда. Шoиpa вoжaи «тавъам»- po дар мaънoи мyшoбихaт иcгифoдa карда, oнpo хамчун aдoти тaшбeх ба кop гирифтааст ва рангарангии aхвoл ва шyxyшaнгии мapдyмpo шaбeхи oтaши Хушанг нoмидaacг. Дар мжраи ceюми шсъри фав; шoиpa мaтлaбpo 6o иcгифoдa аз иcми xyд матрах намудааст. Дар миcpaи чaхopyм бoшaд, чуз аз ибopaи Чoми Чам, ки ишopaт бар чoми чaхoннaмoи шoх Чaмшeд мeкyнaд, хамчунин жми Хoчaи Хизр тaлмeх шудааст ва oн ишopaт бар rnaxcrara маъруфи динй мeбoшaд.
Яте аз xycycиягх,oи бaкopгиpии тaлмeх дар аш^ри Мeхpиниco дар мавз^ Ватан ва мeхaнпapacгй иcгифoдa кардани oн инъикoc мeгapдaд. Дар ин маврид rno^a бemтap тaлмeхoтepo, ки ишopaт бар cyrana^o® тaъpиxии эpoнй мeкyнaнд, кopбacг кардааст. Иcгифoдa аз тaлмeхoти навъи мазкур aфкopи вaтaндycгoнaи Мeхpиниcopo бoз хам рангинтар намуда, чанбаи xyдшинocии oraopo кавитар гapдoнидaacг. Дар аш^ри шoиpa мукаррар бар cyлoaхoи Пeшдoдиëн, Сoмoниëн ва Fypиëн ишopaт мeшaвaд. Хатто дар як шсъри вай мeгaвoн чандин миcoлepo дар ин мавз^ пaйдo намуд. Мacaлaн, дар rnebpe, ки ба мaвзyи Ватан ва ватн^ет бакшида шудааст, хамин хoлaт мyшoхидa мeшaвaд: Зи цаъри царнцои дур ту пора-пора бо сурур, Нишоне зи Сому Грр, зи Ориёни гарци хун... Ту Пешдодиёни ман, ту мафи хусравони ман, Ту сарзамини орзу ба насли Ховарони ман [б, с. 41б].
3. Тялмехоте, ки ишорaт 6ap номи хдкимону донишмяндон, шоирону орифон Ba дигaр amxocii тяърихй мeкунaнд. Дар aшъopи Мeхpиниco дар oфapидaни oбpaзхoвy мaзoмини бадсъ накши мyaccиp дopaнд. Дар эчoдиëти шoиpa аз нoмхoи Мaнcypи Халюч [б, c.96, 243; 7, c.189, 2GB, 239, 521], Рoбeaи Лдавия [7, 203], Р^акй [б, c.299; 6, c.39], пири Tyc (ишopaт бар Фиpдaвcй) [7, c.39], Ибни Синo [7, c.23, 1B7], Мaвлoнo Чaлoлyддини Бaлxй [5, c.117; 6, c.254; 7, c.55], Шaмcи Табрсзй [7, c.248], Саъдии Шepoзй [б, c.299], ^физи Шepoзй [7, c.55] ёд мeшaвaд, ки шoиpa гава^ут-и orao oбpaзхoвy мaзoмини гyнoгyн oфapидaacг. Ä3 чумла дар шсъри «Tarao туй», ки дар мaвзyи ишкй навишта шудааст, 6o иcгифoдa аз ду нoми шoиpи клaccик oбpaзи Fинoиpo тacвиp намудааст:
Танхо туй, тануои ман, Яктои бещмтои ман. Эй Хофизу Мавлои ман, Танхо туй, танхо туй [7, с.55].
Дар аш^ри Мeхpиниco Xo^roy Мавлавй агар рамзи ишку мухаббати годична бoшaнд, Р^акй ва Саъдии Шepoзй хамчун тимcoли панду хикмат мeбoшaнд. Мacaлaн: Бояд ки аз Деваштщ фазлу адолат ом^хт, Аз Рустаму Сиёвуш дарси цасорат ом^хт. Аз Зардущшти доно дарси вафо цабул аст, АзРyдакиву Саъдй пандеву хикмат ом^хт [б, с.299].
Чушнки дида мeшaвaд, дар шсъри бoлo чуз аз томи шoиpoн хамчунин томи кaхpaмoнoни бocгoнивy pивoятй зикр гардидааст, ки тимcoли чacopaтy aдoлaт ба хиcoб xoхaнд рафт.
4. Номи китобх,ои му^д^с Ba осори олимону шоирон. Дар тaлмeхoти Мeхpиниco иmopaт бар китoбхo низ дyчop мeшaвaд. Ä3 чумлаи инхo мeгaвoн нoмхoи «Авacгo» [7, c.57], «Занд» [5, c.B2], «^ур^н» [7, c.32, 57, 169], «Шифо (ишopaт бар «Китoб-yш-шифo») [6, 261], «Яшт» [7, c.57]-po нoм гирифт. Нoмхoи мазкур дар аш^ри Мeхpиниco рамзи илму дoниш, xиpaдy хикмат ва дарачаи oлии маърифат мeбoшaнд. Äb чумла дар Faзaлe шoиpa «Шифо- и Ä6yarä ибни Синopo дар хамин маврид иcгифoдa намудааог:
Бо «Шифо»-и Пури Сино, пандцои Рyдакй, Як цацоне аз хирад бунёд мебояд намуд [б, с.2б1].
5. Номи кяхрямомонони ишкномтхо. Дар аш^ри Мeхpиниco кaхpaмoнoни pивoятивy aфcoнaвии иш^^ма^ амшли: Вoмик; ва y3po [7, c.517], Мачнун [б, c.161, 234], Лайю / Лайлй [7, c.284, 517], Фapхoд [7, c.381, 448], Юcyф [7, c.207], Зyлaйxo [7, c.517] ба хажи тaлмeх кopбypд шудаанд. Бoяд зикр намуд, ки нoмхoи мазкур бeштap дар aшъopи ишкии шoиpa иcгифoдa гардидаанд ва 6o тacвиpи хoлoти калбии бoтинии вай aлoкaмaндй дopaнд. Бинoбap хамин чихат, тaлмeхoти мазкур бemтap дар Faзaлхoи шoиpa мyшoхидa мeшaвaнд, чун мaвзyи acocй дар жанри Fa3an ибopaт аз тacвиpи ишку мухаббат ва ах^ли бoтинии инcoн мeбoшaд. Ä3 чумла дар Faзaли зepи матлаи:
Афсонаи безаволи олам ишц аст, Ганцинаи бебауои одам ишц аст [7, с. 517],
ки дар пайравии шoиpoни клaccик амасли Maвлaвй, Саъдй ва Бадриддин Хрлолй cypyдa шyдaacг, шoиpa якбopa ишopaт бар ce кaxpaмoни ишкй: Вомик, Узpo ва Зyлaйxo нaмyдaacг: Вoмик ба узри мaxвaшe чун Узpo Дарефт, ки xap нaфac иасдам ишк ааг. Mepaфт Зyлaйxo ба х,арам лoбaкyнoн, Сар тo кадаму х,ама нщодам ишк ааг [7, c.517].
Бoяд зикр намуд, ки дар миараи якум чуз ин ки тaлмexи yspo ба назар мepacaд, х,амчунин вoжaи yзp низ 6o иcми yspo caнъaти тачниаро ба вучуд oвapдaacг. Бар итожа, дар миcpaи дувум вoжaи ucobam таш^^и дигape мeбoшaд, чун oн ишopaт бар дaмu Ит мeкyнaд.
6. Ишорат бар нукоти фархангиву таърихй. Якe аз xycycиягxoи тaлмex,oти бaкopгиpифтaи Mexp^^o ин ишopaт кардан бар нукоти гуногуну мyтaфoвиги таърихиву фарх,ангй мeбoшaд. Дар ин маврид ишopaxoe aмcoли: xyмo [7, c.357], тyбo [7, c.357, 477], кух,и ^оф [7, c.273, 547], сташи СyFд [7, c.62], Сaбo [7, c.283], бoди Сaбo [7, c.165, 283], Mexpгoни Сада [7, c.557], нушдору [7, c.126], oби xaйвoн [7, c.224] ва мoнaнди иш,оро мeгaвoн зикр намуд, ки дар oфapидaни oбpaзxoвy мaзoмини шoиpoнaи Mexp^Hco накши бocaзo дopaнд. Тaвaccyти ин навъи вoжaxoвy ^opaxo aшъopи Mexp^^o агар, аз як гараф, чанбаи фарх,ангии бeштap кабул нaмoяд, аз тарафи дигар, аз xaйcи захираи лyFaвй Faнитap мeгapдaд. Уcгoд Xyдoй Шapифoв дар иртибаг бар хамин маю^ кайд мeнaмoяд, ки «шoиpй дар як маънй зухури фapoвoни фазилат ва Fинoи зaбoни миллист» [15, c. 104].
Нукоти фархангиву таърихй дар ашъори ба мaвзyъxoи гyнoгyн бахшидаи шoиpa ба назар мepacaнд. As чумла дар шсъри «Тapoнaи Ватан» Mexpиниco 6o иcгифoдa аз вoжaи нyшдopy Mexp^^o ишopaт бар нyшдopyu шoyнoмaй ^^opye, ки бapoи Сyxpoб oмoдa шуда буд) карда, oнpo дар маю^ вaтaндycгй бaco чолиб кopбacг кардаааг: Эй Bamaн, мaн шу^гу^ тмы ту, Бo yaua буду нaбyдaм poмu ту. Ту Maceyou шyypy шeъpu мaн, Hyшдopyu мaн a^ap yomu ту [7, с. 126].
Aдaбиëтшинocи маъруи точик Aбдyнaбй Сaттopoв шeъpи аз зиндагй дурро ба «гули кoFaзй» мoнaнд кардааст, ки 6o вучуди зeбo будан xaм, 6уву тapoвaтe нaдopaд [11, c.l 16]. Дар xaмин маврид мeгaвoн гуфт, ки вocитae, ки шсъри Mexpиниcopo кaмe аз зиндагй ва вoкeият дур мeгapдoнaд, корбурди зисд аз apкoни мaчoз, ба xocca тaлмexаги вай мeбoшад. Яъда тaлмexаги иcгифoдaнaмyдaи Mexpиниopo мeгaвoн гyшxoи кoFaзии aшъopи y xиcoб намуд, зepo xaмaгй маъниян мaчазй буда, ишopaг бар вoкeаxoвy pyxдoдxoи ривоятиву aфcoнaвй ва нyкаги рамзй мeнамoянд. Aммo тaвaccyти xaмин гyшxoи кoFaзй ааг, ки шсъри Mexpиниco, баръака таравату зeбoии мaxcyc пайда мeнaмoяд ва тaвaччyxи xap ханандара бар худ чалб мeнaмoяд.
Зикр кардан бамаврид ааг, ки дар ашъори шаира Mexpиниco Бoбс6eкoвa чуз аз анваи тaлмexсти мазкур 6оз метаван нaвъxoи дигapepo пайда намуд, ки шаира дар муагаиртару завкбахштар кардани афкари xeш аз ожс истифода намудаааг. Aммo нaвъxoe, ки дар боло зикр шудаанд, аз acocmapm анвои тaлмexсти ашъори Mexpиниco ба x^o6 мepaвaнд, зepo oнxo дар rçHëc 6o нaвъxoи дигар дар эчoдиëти шоира чилваи 6ernap доранд ва y чиxaти тacвиp ва сфаридани oбpaзxoи шоиронаи xeш бжсртар аз ожс иагифода намудаааг. Вaлe бояд кайд намуд, ки чуз аз анвои мазкур як навъи тaлмexи дигар дар ашъори Mexp^Hco корбаст шуда, ки дарбаргиранда ë фарогири чaмeи анвои дар боло зикршудаи тaлмex мeбoшaд. Ин навъи тaлмex дар ашъори Mexpиниco мaxcyc аог ва чилваи чyдoгyнae дорад, зepo он дар киëc бо тaлмexсти зикршуда, ки навъи холиси ин вocитaи тacвиpи бaдeй ба x^o6 мepaвaнд, тaнxo тaлмex мaxcyб нaмeшaвaд, он oмeзиш бо дигар caнъaтxoи бaдeй монанди иагиора тaмcил, тaшбex ва мaxcycaн бо иагиора дорад. Омeзиши тaлмex 6o аанъати иагиора дар ашъори Mexpиниco бeштap ба назар мepacaд. Ин навъи тaлмexpo метавон тaлмexи иагиорй ва ë худ истиораи тaлмexй ном гузошт. Macaлaн, ибopaxoи изофии навъи: Aлбypзи чaxoни модар [7, c.262], Билкиcи caбoи ишк [7, c.223], Бухорои мyxaббaт [7, c.243], Дачлаи инcoф [7, c.206], Иcoи тараб [6, 118], Каъбаи мexpyбoнй [7, c.152], Каъбаи мexp [7, c.155], Каъбаи лутф [7, c.155], Лайлои дил [7, c.254; 6, 284], Maвлoи дил [7, c.254], Mapями навои ишк [7, c.223], Macexoи шуур [7, c. 126], Macexoи шууру шаър [6, c. 119], Mycии мexp [6, c.189; 6, c.169], Сулаймони caдoкaт [6, 253; 7, 283], Xoчaи Xизpи ошикон [7, c.274], Xypocoни cyxaн [6, c.141], xyмoи ^офи курби ноз [7, c.255], Юcyфи дил [7, c.194, 198], Юcyфи чон [7, c.278] ба xaмин навъи тaлмex марбут мeбoшaнд. Тaлмexсти мазкур, чи xeлe ки дида мeшaвaд, шаклан ба иcтиopa тааллук доранд, аммо вacилaи тapxpeзии маю^ дар чaмeи oнxo тaлмexмeбoшaд, чун дар он ишорат бар нощои таърихй ба назар мepacaд.
Бояд кайд намуд, ки накши cama™ тaлмex ба xaмчyн вacилaи бaдebтap намудани афкору aндeшaxoи шоирона дар эчoдиëти шоира 6aco нaзappac мeбoшaд ва он дар ^ëc 6o акаари дигар анвои вacoити тacвиpи бaдeй макоми болагарро ишFOл мeнaмoяд. Тaлмexсти иагифoдaнaмyдaи Mexpиниcа мавдуд ба жанpxoи наву cyннaтй нeаг, он дар xама анвои шаърии y якасн мавриди иагифoдa карор гирифтаанд. Ai^o дар ин байн тaлмexoтe, ки марбут бар ишкнoмaxo мeбoшaнд, 6ernap дар Faзaлxoи
шоира корбаст шудаанд, зеро чунонки дар боло низ зикр гардид, газал ба хайси жанри лирикй бештар бо номхои кахрамонони ишкй иртибот дорад. Дар газалиёти Мехринисо талмех дар баробари дигар васоити тасвири бадей чанбаи бадей-эстетикии афкори уро бештар таквият мебахшад. Ин ки Камол Насрулло зикр намудааст, ки дар эчодиёти Мехринисо тасвирхои тозаву зебои шоирона бештар дар анвои суннатй ва махсусан дар газалхои у чашмрасанд [9, 10], ба андешаи мо, ба туфайли талмехоти тозаву обнашустаи шоира низ мебошанд. Талмехоти нави Мехринисо, хусусан талмехоти истиории вай бештар дар жанри газали у чилвагар мебошанд. Ин навъи талмехоти у бештар иртибот бо кахрамонони ишкномахо доранд. Аз хамин чихат аст, ки номхои кахрамонони ишкй дар киёс бо дигар анвои шеърии эчодиёти Мехринисо бештар дар газалхои вай чилвагар мебошанд. Аммо дар умум, чи дар жанрхои суннатй ва чи гайрисуннатии Мехринисо санъати талмех иштироки басо фаъол дорад ва ин иштироки мукаррар мучиби танаввуи он гардидааст, ки чанде аз онро дар ин макола зикр намудаем.
АДАБИЁТ
1. Ачамй, Мухаммадалй. Тафаккур ва хис / Мухаммадалии Ачамй.- Душанбе.- 2008. - 250 с.
2. Баранов, Х.К. Арабско-русский словарь. Издание шестое.-М.: Русский язык.- 1984.- 942 с.
3. Зехнй Т. Санъати сухан. Илми бадеъ ва мухтасари аруз / Т. Зехнй- Душанбе: Ирфон.- 1967.- 301 с.
4. Икболй, Муаззама Аъзам. Шеър ва шоирон дар Эрони исломй / Муаззама Аъзами Икболй.- Техрон: Дафтари нашри фарханги исломй.- 1363.- 253 с.
5. Мехринисо. Мехроби розам - модарам / Мехринисо. Мухаррир: Аламхон Кучаров.- Душанбе: Адиб.- 2019.- 133 с.
6. Мехринисо. Оини Хуршед / Мехринисо. Мухаррир: Гурез Сафар.- Душанбе: Адиб.- 2011.- 319 с.
7. Мехринисо. Оханги зиндагй / Мехринисо. Мухаррир: Алишер Мирбобо.- Душанбе.- 2019.- 579 с.
8. Мехринисо. Шароби нур / Мехринисо. Мухаррир: Б. Юсупов.- Душанбе: «Адиб», 1996.- 158 с.
9. Насрулло, Камол. Покиза будан суннат аст / Камол Насрулло // Мехринисо. Оханги зиндагй.- Душанбе.- 2019.- С. 3-14
10. Розй, Шамси Кайс. Ал-муъчам / Шамси Кайси Розй. Муаллифи сарсухану тавзехот ва хозиркунандаи чоп Урбатулло Тоиров.-Душанюе: Адиб.- 1991.- 463 с.
11. Сатторов, Абдунабй. Шеър ва зиндагй / Абдунабй Сатторов // Садои Шарк.-№» 10.-1975.-С. 116-136
12. Фарханги забони точикй (аз асри X то ибтидои асриХХ). Мухаррирон: М.Ш. Шукуров, В.А. Капранов, Р. Хршим, НА. Маъсумй-М: Советская энциклопедия.- Ч..2.- 1969.- 948 с.
13. Хаким, Аскар. Сухан ва образ / А. Хдким // Садои Шарк.- №»11.- 1973.- С. 132-142.
14. Хусайнй, Атоулло Махмуд. Бадоеъ-ус-саноеъ / Атоулло Махмуди Хусайнй. Бо сарсухан, тавзехот ва тахрири Рахим Мусулмонкулов.- Душанбе: Ирфон.- 1974.- 221 с.
15. Шарифов, Худой. Ташаккули услуб ва камолот / Худой Шарифов // Садои Шарк.-№» 8.- 1982.- С. 122-130
МЕСТО «ТАЛМЕХ», ЕГО РАЗНОВИДНОСТИ И ОСОБЕННОСТИ В СТИХАХ МЕХРИНИСО
Автор статьи отмечает, что «талмех» (указание) как средство художественного изображения имеет особое место в стихах Мехринисо. Вышеупомянутое исскуство играет важную роль наряду с метафорой и сравнении, являющимся двумя ключевыми поэтическими фигурами в стихах поэтессы. Неоднократное использование исскуства указание если с одной стороны сидетельствует о мировоззрении и большом знании истории поэтессы, с другой стороны является как основное средство доставление эстетического наслаждения читателям ее стихи. Как указывает автор, в творчестве Мехринисо использованы разные виды фигуры указания, основными из которых являются: 1) «талмех», который указывает на пророков и святых; 2) «талмех», который указывает на древных царей; 3) «талмех», посвященный древним учёным и философам; 4) «талмех», посвящённый учёным и мистикам; 5) «талмех», указывающий на героев и героин лирических поэм; 6) «талмех», который указывает на исторических и культурных моментов и приметов, относящихся древноему Ирану.
По словам автора, в указаниях стихи Мехринисо наблюдаются разные особенности, относящихся их форменной чертой. Наиболее видные из этих особенностей скрываются в их сливании с другими средствами художественного изображения, а особенно с метафорой и аллегорией-притчой. В этом виде «талмех» эффективность слово поэтессы ощущается больше, так как посредством использования сразу двух разновидностей поэтических приёмов поэтесса представляя картину своих художественных воображений и омыслов перед глазам своих читателей, дарит им особое эстетическое наслаждение.
Ключевые слова: Мехринисо, «талмех», метаномическое указание, аллегорическое указание, средства художественного изображения, пророки, философы, учёные и мистики, герои лирических поэм, планеты и небесные тела, природные элементы и вещи, исторические и культурные моменты.
THE PLACE OF «TALMEH», ITS VARIETIES AND FEATURES IN THE POEMS OF MEHRINISO
The author of the article notes that «talmeh» (indication) as a means of artistic representation has a special place in Mehriniso's poems. The above art plays an important role along with metaphor and comparison, which are two key poetic figures in the poetess's poems. Repeated use of art indicates, if on the one hand it talks about the worldview and great knowledge of the history of the poetess, on the other hand it is as the main means of providing aesthetic pleasure to readers of her poems. As the author points out, in the work of Mehriniso, different types of indicating figures are used, the main ones of which are: 1) «talmeh», which indicates the prophets and saints; 2) «talmeh», which refers to the ancient kings; 3) «talmeh», dedicated to ancient scientists andphilosophers; 4) «talmeh», dedicated to scientists and mystics; 5) «talmeh», indicating the heroes and heroin cf lyric poems; 6) «talmeh», which indicates historical and cultural moments and signs related to ancient Iran. According to the author, in the directions of Mehriniso's poems, there are different features related to their form feature. The most prominent of these features are hidden in their merging with other means of artistic representation, and especially with metaphor and allegory-parable. In this type of «talmeh», the poetess's word is more effective, since through the use of two varieties of poetic techniques at once, the poetess, presenting a picture of her artistic imaginations and thoughts in front of the eyes of her readers, gives them a special aesthetic pleasure.
Key words: Mehriniso, «talmeh», metanomic indication, allegorical indication, means of artistic representation, prophets, philosophers, scientists and mystics, heroes of lyric poems, planets and celestial bodies, natural elements and things, historical and cultural moments. Сведение об авторе:
Усмониён Нозила Усмон - аспирант кафедры языка и литературы таджикский, факультет лингвистики и телекоммуникационных сетей, Дангаринского государственного университета. E-mail: [email protected] Тел.: (+992) 907509262. About the autor:
Ysmoniayn Nozila Usmon - Post-graduate student of the Department of Language and Literature Tajik, Faculty of Linguistics and Telecommunication Networks, Dangara State University. E-mail: [email protected] Tel.: (+992) 907509262.
ТАШВИЦИ ДУСТЙ ВА РАФОЦАТ ДАР МАСНАВИИ «ХАДИЦАТ-УЛ-ХАЦИЦАТ»И
САНОИИ ГАЗНАВЙ
Овииров Н.Х.
Донишго;и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Масъалаи дустию вафодорй ва муносибат бо душманон яке аз масъалахои умумиинсонист, ки ба он аз Абуабдуллохи Рудакй сар карда, аксарияти классикони адабиёти мо диккати махсус додаанд. Х,аким Саной дар «Х,адика»-и худ ба ин масъала диккати махсус дода, ба он хатто боби алохидае бахшидааст. Пеш аз хама бояд кайд кард, ки дар таълимоти ахлокии Саной масъалаи дустию рафокат хамчун воситаи асосии ба хам наздикшавй ва инкишофи маънавии одамон хизмат намудааст. Шоир дуруст кайд мекунад, ки инсон дар танхой одам нест. Вай факат метавонад дар муносибат бо дигарон дар рафокат вучуд дошта бошад. У дар ин масъала худпарастии шахсиро сахт махкум карда, онро хамчун воситаи вайрон кардани муносибати байни одамон мешуморад. Бинобар ин, шоир тарафдори якдигарро хурмат кардани одамон, дар дустию рафокат зиндагй кардани онхо мебошад. У дар ин масъала мегуяд:
Туву ман кард одамиро ду,
Бе ману ту - ту ман буви ман - ту,
Туву ман гумрахист, з-у пар;ез,
Дар ману ту ба аблащ м-омез.
Ту туи, ман -манам сари цанг аст,
Ту чунон ман чунин ;амаранг аст. [2, c.445]
Аз ин чост, ки Саной дар зиндагй барои инсон ёру дуст доштанро зарур дониста, умри бе ёр ва бе сухбат гузаронидаро умри бефоида ва хом мешуморад: Умр бе дустон на умр бувад, Умри бе ёр, умри гумр бувад. [2, с.351]
У дар ин масъала бо ин каноат намекунад. Дар хусуси дустию рафокат фикри худро давом дода, шахсеро бадбахттарин дар дунё мешуморад, ки агар у дар зиндагй ёру дуст ва хамдаму хамнафаси кам дошта бошад:
Бад касе дон, ки дуст кам дорад,
