CC BY
30Богу, их количество, степень и статус «авлиё», взаимоотношение пророков и приближенных к Богу, их общность и различия в этом взаимоотношении и ступени познания.
Ключевые слова: Джалолиддин Балхии Руми, Султон Валад, «Валад-наме», приближенный к Богу, пророки, приближенность к Богу.
VALI «RETAINER TO GOD» AND STATUS «VELAYAT» ORDERED HIM TO BE «CLOSENESS TO GOD» FROM SULTAN VAL AD'S POINT OF VIEW
Abstract. The present article considers the problems, regarding the «Vali» «retainer to God» and status «Velayat» «closeness to God» at the base of postulates, expressed by Sultan Valad in his «Valadname» and Mavlono Jaloliddini Balkhii Rumi's inner word. During discussion the author concentrated his attention to aspects such as trust about «avliye retainer to God»'s mode of life, signs of cognition closeness to God, their quantities, level and status «Vali», prophet's interrelation and cognition's level.
Key words: Jaloliddin Balkhii Rumi, Sultan Val ad, Valadname, retainer to God, closeness to God.
Сведения об авторах: Мисбохиддини Нарзикул - доктор филологических наук, профессор Таджикского национального университета
Юджел Узяшар, соискатель Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: yucelozyasar@hotmail.com
Information about authors: Misbohiddini Narzikul - doctor of Philology sciences, professor, Tajik National University
Yudjel Uzyashar - researcher of Tajik State Pedagogical University named after Sadrididn Aini
ЧОЙГО^И МАРГ ДАР «БУФИ КУР»-И СОДИЦ ^ИДОЯТ ВА «ИШЦИ АКТЁРИ ПИР»-И МУХДММАДЗАМОНИ СОЛЕ^
Абдуцалили Амон
Институти забон, адабиёт шарцшиносй ва мероси хаттии Академияи илмуои Цум^урии Тоцикистон
Мавзуи маргу зиндагй аз мухимтарин масъалахоест, ки инсон дар тули таърих бо он мувочех будааст. Ахли андеша чи файласуфхо ва чи шоирону орифон хар яке хамеша аз пайи ёфтани посухи дурусте аз чарои офариниш будаанд. Падидаи марг дар хунари муосир дар осори нависандагон С. Дидоят ва М. Солех дар ин макола матрах мешавад, ки дар вокеъ аз дагдагахо ичтимоиву дунёшинохтй ва хунарии онхо будааст.
Инъикоси мавзухои таърихиву фалсафй, ичтимоиву фархангй дар оинаи адабиёт амри инкорношуданист. Бадехист, ки мавзуъхои башарй дар дину оин ва фархангу адаби хар кавму милал ба шаклу мазмунхои гуногун ба риштаи тахлил кашида мешаванд. Дар вокеъ хазорон нависанда ба мавзуъхои хаммонанд, хар яке ба кадри тавони хунари худ ру овардаанд. Яъне мавзуъ як аст, вале аз зовияхои мухталиф ба онхо пардхта мешаванд. Ин нигохи фардй маънии тоза ба онхо медиханд, ва фикри хонандаро аз назари тозае рушан менамоянд. Аз ингуна шабохатхо метавон дар миёни «Ишки актиёри пир»-и Мухаммадзамони Солех ва «Буфи кур»-и Содик Дидоят пайдо кард. Аз ин ру дар маколаи хозир саъй дорем пас аз муруре бар назароти мунаккидон, ба нигохи ичмолие вижагихои романи «Буфи кур» ва достони «Ишки атёри пир»-ро мавриди бахс ва дар мавриду тасвири ташрехи казияи марг мукоиса карор дихем, то тавонем бигуем ин ду асар ба кадом тамоюлхои фикрй ва хунари адабиёти мудерн иртибот мегиранд.
Содик Дидоят (1903-1951) нависандаи тавонои Эрон ва авлоди Камоли Хучандй ва аз поягузорони насри мудерни форсй ба шумор меояд. Вай дар ин умри кутох бо осори таълифнамудаи худ, шухрати чахонй касб намудааст. Дар адабиётшиносии Эрон: Сирус Шамисо, Дастгайб, Бароханй, Алавй, Муаставфй, Санъатй, Фарзона ва гайра дар адабиётшиносии Рус: Д.С Комиссаров, А.З Розенфелд, ва Т. Кешелева дар Фаронса: Роджер Леско, Артур Шринслер, дар Точикистон: О. Хочамуродов, Х. Асозода ва дигарон перомуни хаёт ва фаъолияти ин адиб, баргардони хикояву киссахои y корхои арзишмандеро анчом додаанд.
Миёни осори Содик Дидоят «Буфи кур» ва «Зиндабагур» махбубияти вижаеро сохибанд [10]. «Буфи кур» барчастатарин асари адабиёти муосири Эрон аст, ки то кунун ба забонхои машхури чахон тарчума шудааст. Дар худи Точикистон эроншиносони шинохтаи точик Ф. Начмонов, О. Хочамуродов матни «Буфи кур»-ро пурра дар мачалалаи "Садои Шарк", А. Насимов дар хафтавори «Адабиёт ва санъат» чанде аз хикояхои С. Дидоятро ва А. Амон «Зиндабагур»-ро дар мачаллаи «Адаб» ба чоп расонидаанд, ки ба ин васила осори y ба ахли завки точик ошно ва сбаби таъсиру бахрабардорй карор гирифтааст.
Мухаммадзамони Солех (1951-2009), ки худ нависандаи навоваре ба шумор меояд, аз таълифоти Содик Дидоят ва куллан чуяндагихои адабиёти муосири чахон бебахра набудааст. Ин таъсирпазирй ва умумиятро дар масоили мушаххас, бахусус тасврири казияи марг дар ин ду адиб метавон ба мушохида гирифт. Аммо нахуст дар бораи вижагихои «Буфи кур» ва «Ишки актёри пир».
То имруз мунаккидони зиёде перомуни «Буфи кур» ибрози андеша намудаанд. Мунаккидон барои пояи шинохти комиле, ки Дидоят бо адабиёти гарб дошт ва таъсире, ки аз адибони Аврупо ва аз таъриху адаби форс, хинд гирифта буд, романи мазкурро мутаассир аз мактабхои мухталифи гарбй донистаанд. Аз чумла дуктур Микдорй «Буфи кур»-ро як асари сурриалистй медонад, Сируси Шамисо, низ онро асари сурриалистй медонад, Абдулхусайни Дастгайб «Буфи кур»-ро асари фалсафй-шоирона меномад. Мухаммадалии Сипонлу бошад романи мазкурро асари реалистй ва мухаккик ва эроншиноси точик О. Хочамуродов «Буфи кур»-ро повест номида, дар назари аввал онро як асари реалистй хисобидааст. Дар назари дуввум ба гуфтаи y: «... Тархи дигаре хаст, ки аз чорчубаи поэтикаи реализм хорич буда, банду баст ва сабку нигориши асарро ба чараёни модернизм, ба вижа сюреализм ва як силсила рамзу ибхому истиороти пушида савк медихад» [8, с. 123]. Аммо ба кавли худи Содик Дидоят, ки дар номае барои Ян Рипка навиштааст, уро роман гуфтааст. Ва дар мактуби ирсол намудааш барои Мучтабо Минавй низ чунин навиштааст: «... Боз сухбат аз «Буфи кур» карда будй... ин мавзуъ таърихй нест, як навъ хаёлпардозии таърихист... такрибан роман аст» [6, с. 182].
Баъди назари худи Содик Дидоят ва хулосабарорихои мунаккидон метавон ба чунин натича расид, ки «Буфи кур» асари тахайюлии сюреалистй мебошад.
Перомуни «Ишки актёри пир» низ мунаккидон, рушанфикрон ибрози андеша намуда, ба хулосаи нихой наомадаанд. Адабиётшинос Масрур Абдулло онро мисли романхои детективй ё фантастикй гуфта, ба чунин хулоса меояд, ки: «Дар киссаи М. Солех «Ишки актёри пир» гайр аз он, ки мо чамъбастхои фишурдаи фалсафй, тафаккури фалсафии нерумандро мебинем, боз шикасти колабхои шахшуда, гайриодй будани тасвирхову андешахоро мушохида мекунем» [15, с. 4]. Дар мавриди «Ишки актёри пир» адабиётшинос Нуралй Нурзод ибрози назар намуда, чунин гуфтааст: «Дар таркиби киссаи «Ишки актёри пир» насри шоиронаи устод Мухаммадзамони Солех ва ба истилох тавсири мучассами шеъри мансур зухур кардааст, ки мурур ба як порча аз фароварди он амри собит бар ин нуктаи назар хохад буд:
«Шояд y начот меёфт.
Ва суратакхо мераксиданд...
Ва бод пардахои хариргуни панчарахои равшанро алвонч медод...
Ва гурге дар уфуки дур суи чангалхо нула мекашид...
Ва мyйсафеде афтону хезон аз паси як духтараки сарвболое мерафт...
Ва дар сукути резиши барф факат зоFxо садо мезаданд.
Сохтори китъа, ки интихобшуда аз киссаи мазкур аст, шеъри сапед ё мудернро ба хотир меоварад ва ин чо зотан кyшишxои нуфузи насри мухайял ва андешапарвар дар колиби наздик ба шеър тарсим ёфтаанд» [7, c. 310].
«Ишки актёри пир» яке аз достощои серхонандаи нависанда буда, каxрамони марказии он Актёри пир мебошад. Актёри пир паёмоварндаи насли худ аст, ки барои бедории шуур ва _xиссиёти худшинохтагии хамдаврони худ дардxоии чомеаро баён кардан мехоxад. У икрор мекунад, ки «инсон маргро xам бояд ба мисли зиндагй хушнудона кабул кунад. Вагарна ин зиндагй, ин дунё моxияти аслии худро гум мекард. Бинобарин ин чо мобайн вучуд надорад: як OFOЗ асту як анчом» [5, c. 6].
Актёри пирро наметавон тащо бадбин ё хушбин донист, дар xакикат нависанда Уро бедордил, тундмизоч, пархошчУе тасвир намудааст, ки xамачо аз Fалабаи зиштй бар зебой ва торикй бар рушанй сухан мекунад ва нщоят фарёд мекашад: «Ин чаxонро ба xама нангу номусаш пушти по задан мехоxам. Вале афсус дар ин гулдони бефурyFи ман факат гулxои сиёx меруянд» [5, c. 7]. Барои y xама чиз аз роxу чои худ берун аст. Ба xама чиз шак мекунад.
«Ишки актёри пир»-ро M. Солеx ба дусташ Фаррух ^осимов бахшидааст. Ф. Крсимов дар суxбат бо Барнои ^одирдухт гуфтааст: <^ан гумон мекунам, ки «Ишки актёри пир» шояд натичаи баxсxои хеле тулонии мо буд. Фалсафаи асар аз нигоxи актёре, ки пир мешавад ва дар пирй xам намехоxад аз орзуxои худ даст кашад ва ба як синну соле, ба нуктае мерасад, ки масъалаxои хеле мураккаби зиндагиро барои худаш xал кунад, падидор аст. Ин асар барои ман хеле азиз ва арзишманд аст. Mан намегуям, ки асар дар бораи ман аст, аммо шояд Mуxаммадзамон аз сyxбати мо илxом гирифта онро наишта бошад». Худи Mуxаммадзамони Солеx низ дар xамин маврди ба суоли рузноманигор Хуршеди Атовулло чунин посух додааст: «Фаррух ^осим як марди огоx ва дардошност. Дар байни зиёиёни мо кам одаме ёфт мешавад, ки сари фаxми ин дардxоро дошта бошад ва ба у бахшида шудани ин кисса рамзист. Зеро он масъалаxое, ки дар «Ишки актёри пир» матраxанд, андешаи xамарyзаи у низ xастанд. Дигар ин ки xар инсони огоx, кушо, ба актёри пир монандй дорад. У xар инсони худогоx аст».
Mунакидон А. Набавй, Ш. Солеx, M. Mавлонова ва рузноманигор Э. Сайидамирзод дар умум перомуни «Ишки актёри пир» изxори назар намудаанд. Аммо касе сохтори FOявй ва xунарии «Ишки актёри пир»-ро муфассалан аз назар нагузарондааст.
Ба назари мо, «Ишки актёри пир» як намунаи достони мудерн аст. Дар солxои 80-90-уми карни гузашта тамоюлxои тозаи xунарй аз чумла мактабxои сюреалистй, нотереализм, реализми чодуй ва амсоли ба адабиёти милали гуногун роич гардиданд. Аз чумла ба Точикистон низ, ба воситаи чанд тан аз адибон, ки Mуxаммадзамон аз чумла о^ост, ба ин тамоюлxои тоза гароиданд. Такрибан аксари муxаккикон дар ин хусус иттифоки назар кардаанд, ки насри муосири точик дар солxои 80 назму наср ба марxилаи xассоси худ расид ва дар xарду намуди xунарофаринй: назму наср нависандагони навовар зуxур карданд. Ба ин нависандагон тавонистанд бо xунари худ чанбаxои навгароиро дар насри достонй мавриди таваччуx карор диxанд. Ва ин гурyxи навсиндагон метавон аз Баxманёр, Сайф Раxимзоди Афардй, Mуxаммадзамони Солеx, Сайдар, Mуаззама, Крдири Рустам ном бурд. Ва ё ба гуфтаи Mуxаммадчон Шакурй: "... Дар адабиёти точик аз байни чавонон насрнависxое пайдо шуда истодаанд, ки xама аз якдигар фарк маекунанд, xар кадоме ба тарзи дигаре калам меронанд ва аз роxи дигаре моро ба сари сирру асрори зиндагй овардан, ва ба ниxонгоxxои дили инсон бурдан мехоxанд [4, c. 3].
Аз ин ру метавон дар насри M. Солеx нишонаxои сюреализмро пайдо намуд, ки огоxона мавриди пайравй карор гирифтаанд. Дар чанд мусоxиба M. Солеx номи чандтан аз нависандагони фаъоли ин мактабро ном мебарад, ки бесабаб нест. Ва дустдоштатарин нависандаxо барои вай Содик Дидоят, Кафка, Камю, Сорт, Дерман
Дессе Дастаевскй ва А.П. Чехов мебошанд. Мусохибаи нависанда дар рузномаи «Кайхони Давой»-и Эрон ин андешаи моро тасдик мекунад, ки М. Солех ба саволи Думо Кумфар, ки бо имзои «Дунару адаб» нашр гардидааст, изхор дошта буд:
«Дунару адаб: Оё Шумо тахти таъсири нависандае карор доштаед?
М.Солех: Содик Дидоят. Барои ман Содик Дидоят шахсияти печидае буд, ки намедонист чй мехохад. Киссахои y мамлу аз шахсиятхое буданд, ки бо вазъияти рухии ман хамхонй надоштанд. Киссахои «Зиндабагур», «Буфи кур» ва «Дочй Око» хамеша дар зехнам чой доранд» [17, с. б].
Ва ё ба саволи рузноманигор Д. Шарифов чунин чавоб гуфтааст:
«- Нависандаи писандидаатон?
- Содик Дидоят, Дерман Дессе, Сартр, Камю, Кафка.» [16, с. 3].
Ин посуххо аз он шаходат медиханд, ки Мухаммадзамони Солех бо адабиёти гарб ошоноии зиёд доштааст ва Содик Дидоят нависандаи дустдоштаи уст.
Достонхои Мухаммадзамони Солех бахше аз зовияи торики хаёти фардй ва ичтимоии мардуми точикро тасвир мекунанд, ки яке аз вижагихои осори уст. Ва худи y дар сухбат бо Шахло Абдухалимова дар мавриди «Ишки актёри пир» гуфтааст: «Аслан он кахрамони мушаххас надорад. Ва ман дар ин навиштахоям бештар ниёзхои як инсони озодро меофарам. Ва зиндагии ин оламро хамон тавре, ки хаст тавир мекунам. Агар эътибор дода бошед, он чо накши бузинае хаст, ки ман онро хамчун зиштихои одамон, хамчун хатокорихои онхо нишон додам. Ва ё худ дастони сиёхи даруни оинаро бигирем, он низ натичаи амали одамист. Бояд худро бугй кард ва аз болои нафси хеш бичахид. Яъне аз гаразхои хайвонии хеш бирахид. Ва озод шуд. Умуман кахрамонхои ман барои он мураккабанд, ки онхо хадафашон, дардашон, ишкашон хамон ниёзи бенихояти инсонист» [18, c. 6].
Ин масъала аз ин чихат дорои ахамият аст, ки достонннависии мудерни точик дар шароите солхои 80 дар хамон огоз ба осори Кафка, Жон пол Сортр, Албер Камю, Содик Дидоят ва гайрахо мутаваччех шуд.
Чи тавре ки маълум аст адабиётшиносони зиёде «Буфи кур»-ро романи сюреалистй номидаанд. Ва М. Солех аз ин мактаби адабй дар осори худ истифода бурдааст. Ва метавон гуфт, ки вай ба воситаи С. Дидоят, ки Кафка нависандаи дустоштаи уст, ошно гардида, аз Кафко низ таъсир гирифтааст, ки мавзуи алохидааст. Аммо ин ду нависанда хамчунин дар заминаи устувори миллй меистанд.
Сируси Шамисо низ дар «Достони як рух» таъкид мекунад, «Буфи кур»-и Дидоят заминаи Хайёмй дорад, Дидоят аз «Таронахои Хайём» 143-тоашро интихоб намуда, аз назари мавзуъ ба хашт таксим кардааст: «Розхи офариниш, дарди зиндагй, аз азал навишта (хама чиз аз пеш маълум аст ва мо бозичаи як намоиши масхараем. Махкум ба азобем ва худи чарххам борхо аз мо бечоратар аст), гардиши даврон, зарроти гарданда, харчи бодо бод, хеч аст ва дамро дарёбем» [9, с. 141].
Марг дар «Буфи кур» ва «Ишци актёри пир». Марг яке аз масоили мухими хаёти фикрии инсон буда, аз пайдоиши коинот то имруз байни рухониён, файласуфону олимон бахсу мунозирахое давом доранд. Перомуни марг динхои бузурги чахон, мактабхои фалсафй, орифону рушанфикрон акида ронда, хар яке ба тарзу шеваи худ мафхуми маргоро маънидод кардаанд. Марг дар маркази диккати орифоне чун, Аттор, Мавлоно, Саной, Саъдиву Дофиз, аз файласуфон Афлотуну Арасту, Дейдгар, аз намояндагои мактаби эгзистониолизм Сорт, Камю, Нича, Кафко, Дидоят ва дигарон будааст.
Марг поёни зиндагй ва нуктаи мукобили он аст. Ин вожа беш аз хаштод маънй дорад, ки бархе онхо иборатанд аз ботил шудани куввати хайвонй ва харорати гаризй, фанои хаёт, нест шудани зиндагонй, мавт, вафот, ачал, фавт, ком, хуш.
Дар ин ду асари Содик Дидоят ва Мухаммадзамони Солех мавзуи марг аз масъалахои мухим ва калиди ба шумор меояд. Мухаммадзамони Солех на дар достони «Ишки актёри пир», балки дар дигар осори худ нависанда низ перомуни марг, маргситезй, маргчуй сухан рафтааст. Марг дар достони «Ишки актёри пир» ба ду маънй
ба кор рафтааст, ки аввалан рамзй буда, xар ки хоxад ба он мегарояд ва дуввуми ичбрист, ки аз инсоният то вуxушу туюр ба он гирифтор мешаванд. Яъне xамон «куллун нафсин зоикатул мавт», (xама нафс чашандаи марг аст» мебошад.
Шамисо ба ин бовар аст, ки мазмуни аслии «Буфи кур» ва xарфxои каxрамони он (ровй, нави санда) андешаxои Хайём аст бо андаке каму зиёд. Ва у таъкид мекунад, ки каxрамони «Буфи кур» марг аст ва маргро фаро мехонад, мегуяд: «Ox, эй марг кучой?» [9, c. 142] .
Дамин андешаxоро метавон дар достони «Ишки актёри пир»и Mуxммадзамони Солеx низ мушоxида кард:
«У (марг -А.А) меояд. У дар симои зебой меояд. Шyълаxо дар чархидани домони xариринаш меларзанду мелаппанду хомуш мешаванд. ... Дигар xама он сояxое, ки аз ман манша мегирифтанд ва ё мучиби xастии сиёxашон факт ман будам, маро тарк мекунанд.
Чй фарчоми зебое!
... Оё дар чунин лаxзаxо марг метавонад ваxшатангез бошад?» [5, c. 8-9].
Нависанда бо таълифи киссаи «Ишки актёри пир» бо ин ибораву истиорот кушидааст, то «набард»-и зиндагиву маргро нишон дщад. Аз ин ру яке аз муxимтарин вижагиxои достони «Ишки актёри пир» диди муаллиф ба xам пайванд додани зиндагиву марг аз аст. Нависанда шуруи достонро низ бесабаб аз як рузи гирифтаву дилгири тирамоx OFOз накардааст. Зеро тирамоx фасли хазон буда, рамзи маргро ифодагар аст. Адиб низ рамзгарой карда, мегуяд: «^арг дар барги дарахтон бо xафт ранг мераксад... Чй марги зебое!» [5, c. 9]. Тавсифи саxнаxое, ки нависанда нишонаи маргу зиндагиро ба риштаи тасвир мекашад, roxo маънои намодин доранд ва гоxи дигар маънои вокей.
Mуxаммадзамони Солеx дар таълифи «Ишки актёри пир» исбот карданй мешавад, ки марг он вакт барои инсон гуворову писандиданй мегардад, ки он xама нафси xафтгонаро, ки инсонро аз асолати инсонй дур мекунанд, нест кунад, o^ox марг барои у бехавф мегардад. Зеро аз назари маънавиятгароён - орифон ва суфиён инсон замоне комил мешавад, ки кибр, бухл, xасад, хашм, тамаъ, xирсро дар нафси худ бикушад. Ва инсон бояд аз тарики риёзат ва куштани нафс ин сифатxои разилро аз худ дур кунад он rox ба саодати камол мерасад. Аз ин ру дар ривоятxои исломй аз мубориза бо нафс ба унвони «чщоди акбар» ёд шудааст. Вагарна инсон, ки пойбанди мафоxими мазбур гардад, Fарк хоxад шуд:
«Агар дар ин зиндагй инсон як бор бимирад, дигар xузури марг барояш бехавф мегардад. Якбор дар ин зиндагй бимир! Он rox мебинй, ки аз xама таxдидxо озод шудай» [5, c. 8].
«Ишку марг xолати тафсирнопазир аст.» [5, c. 8].
Дидоят дар xикояи СГЛЛ мегуяд: «...Гумон мекунй майли марг заифтар аз майл ба зиндагист? Дамеша ишку марг бо xам тавъам аст» [11, c. 73].
Mуxамадзамон дар достони «Ишки актёри пир» менависад:
«Намедонам дар «Буфи кур» ва ё «Зиндабагур» буд, ки каxрамон дар худ икрор мекард: «^арг аст, ки дурyF намегуяд». Агар ман навсандаи он мебудам, ин сатрро чунин таxрир мекардам: «^арг аст, ки ваъда намедщад», xар rax ки хост меояд» (5.6).
Думали мазкур дар xамсадой бо «Буфи кур» аст, ки Дидоят мегуяд: «Тащо марг аст, ки дурyF намегуяд» [10, c. 83].
Агар ин ду чумларо аз нигоxи аввал шарx дщем ба ин мерасем, ки марг аз касе намепурсад, xар rax, ки хост, меояд. Mарги ихтиёрй шарти аслии роxи расидан ба xаёти баъди ва начот аз зиндагии пурранч ва куштани нафс аст. Mаънии дувуми «xар гаx, ки хост меояд» гуфтани M. Солеx ин аст, ки инсон xар rax метавонад, барои расидан ба мартабаи нщой якбор дар худ бимирад. Он xама нафси xафтсарро дар худ бикушад. Вай дар чои дигар мегуяд:
«Агар инсон дар ин зиндагй якбор бимирад, дигар xузури марг барояш бехавф мегардад» [5, c. 7].
Аз нигохи М. Солех марги ихтиёрй аз марги ичборй душвортар аст. Истидлоли вай дар ин бора ин аст, ки хар он ки ба таври ичборй тан ба марги табий медихад ва танхо ба марги ичборй мувочех мешавад, аз шириниву лаззати «чиходи акбар» бенасиб аст. М. Солех ба ин назар аст, ки зиндагй ин нест, ки инсон дунболи нафс гардад, зиндагй хамон таваллуди дубора ва рахёбй ба малакути осмонхост. Яъне аз хаёти тираи нафсонй мурдан ва дар арсаи фазилатхои ахлокй ва рухй таваллуд ёфтан.
Дар ин зиндагй як бор бимир гуфтани Мухаммадзамони Солех, маънии «Муту кабл ин тамуту (Бимир пеш аз он ки марг туро дарёбад)» аст, ки чумлаи маъруфи орифон аст:
Эй азиз! Одамиро ду таваллуд бояд, яке аз модар ва яке аз худ, аз модар таваллуд ёфтан барои мурдан аст ва аз худ таваллуд ёфтан барои зиндаи абадй шудан. Таваллуд аз модар хамарост ва таваллуд аз худ хамаро нест. Бояд кабл аз марг аз ишк бимрй, то зиндаи абадй шавй (Муту каблу тамуту) Эй азиз, биё, донаи вучуди хешро дар замин бикорем, то аз мо чавонаи ишк барзанад ва лико ёбем ва бако ёбем: Пурсид чавоне аз хазрати пир, Хохам, ки намираму надонам тадбир. Фармуд, ки марги халк дар зиндагй аст, Хохй ки чу ман зинда шавй, зинда бимир [1, с. 42].
Ва ин маъниро дар «Маснаии маънавй»-и Мавлоно дар киссаи «Бозаргон ва тутй» метавон дид, ки аз киссахои дилангези Мавлоност:
Бимир эй дуст кабл аз марг, агар ме зиндагй хохй,
Ки Идрис аз чунин мурдан бихиштй гашт пеш аз мо [12, с. 293].
Шорехони байти мазкур ба ин назаранд, гараз аз овардани масл ин аст, ки Тутие буд дар кафас ва гирифтор гарибй, ки ин зарбулмасалаи инсон аст, аз чахони дигар омадааст ва ин чахон барои y кафас аст. Ба хотири он ки аз ин кафас озод шавй, бояд бимирй:
Чун ин кафас на сазои чу мани хушилхонест,
Равам ба разваи ризвон, ки мурги он чаманам [12, с. 295].
Мавлоно дар «Фихи мо фихй» низ мазмуни мазбурро таъкид кардааст: «Пеши y ду ано намегунчад, ту ано мегуй ва y ано, ё ту бимир пеши y ё пеши ту бимирад, то ду намонад. Аммо он ки y бимирад, имкон надорад, на дар хорич ва на дар зехн. Ва хуваллоху- л-лазй лоямут, уро он лутф хаст, ки агар мумкин будй барои ту бимурдй, то дуй бархостй. Кунун чун мурдани y мумкин нест, ту бимир, то y бар ту тачаллй кунад ва дуй бархезед» [2, с. 42].
Дар достони «Ишки актёри пир» Мухаммадзамон ба хамин нукта аз хастии инсон такя намудааст. «Дар ин зиндагй якбор бимир» гуфтани адиб рамзист. Ва инак мисолхои дигар:
«Марг вахшатзо нест, вакте ки инсон як бор ба бунбасти зиндагй мерасад. Чунин марг зебост. Боз ба хангоме ки инсон билкул, тамоман озод мешавад» [5, с. 8].
«Худоё! Маро нигах дор. Ман аз ин хандаи вахшатзои марг метарсам» [5, с. 10].
«Мо меваи дарахти марг хастем» [5, с. 16].
Аз «Буфи кур»:
«На, тарс аз марг гиребони маро аввал намегирад, касоне ки дард накашидаанд, ин калимотро намефахманд» [10, с. 42].
«... Чизе ки вахшатнок буд: хис мекардам, ки на зиндаи зинда хастам, ва на мурдаи мурда, факт як мурдаи мутахаррик будам, на робита ба дунёи зиндахо доштам ва на аз фаромушиву осоиши марг истифода мекардам» [10, с. 51].
«Дузури марг хамаи мавхумотро несту нобуд мекунад. Мо баччаи марг хастем ва марг аст, ки моро аз фиребхои зиндагй начот медихад ва дар тахи зиндаги уст, ки моро садо мезанад ва ба суи худаш мехонад. Дар синахое, ки мо хануз забони мардумро намефахмем агар гохе дар миёни бози макс мекунем, барои ин аст, ки садои маргро бишнавем... ва дар тамоми муддати зиндагй марг аст, ки ба мо ишора мекунад. Оё барои хар касе иттифок наяфтода, ки ногахон ва бидуни далел ба фикр фуру биравад ва
ба кадре дар фикри гутавар бишавад, ки аз замону макони худаш бехабар бишавад ва надонад, ки фикри чи чизро мекунад? Он вакт баъд бояд кушиш бикунад барои ин ки ба вазъият ва дунёи зохирии худаш дубора огоху ошоно бишавад - ин садои марг аст» [10, а 83].
Мурур ва тааммул бар корбурдхои мафхуми марг ва мутародифи он дар «Буфи кур» ва «Ишки атёри пир» ин нуктаро равшан мекунад, ки С. Дидоят ва М. Солех нисбат ба марг биниши чандчониба доранд ва харгиз дар паи махдудкардани он ба маънои вокеии марг набудаанд. «Марг дар «Зиндабагур» зишт аст, хосили беморй аст, пуч ва масхара аст, гурез аз зиндагй аст. Дамин марг дар «Буфи кур» авчи зебоист» [14, с. 166]. Дар «Ишки актёри пир» низ марг ба тамоми маъни зебост, хатто кахрамон орзу мекунад, ки «У (марг - А.А) ишки зиндагии ман аст. Ишки овони пирй» [5, с. 45]. Барчастатарин маъное, ки ин ду адиб дар осори худ мавриди бахс карор додаанд, марги ихтиёрй аст.
Адабиёт:
1. Бихиштй Ш. С. Рубоинома/ С.Ш. Бихиштй, -Техрон: Равзана, 1392.
2. Дехудо. Лугатнома /Деххудо [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http:/www.loghatnameh.org
3. Мавлавй Ч,. М. Фихй мо Фихй, тасхехи Бадеуззамони Фурузонфар / М.Ч Мавлавй. - Техрон: Амири кабир, 1342.
4. Мухаммадзамони С. Сарви Кишмар / С.Мухаммадзамони.-Душанбе: Ирфон, 1985.
5. Мухаммадзамони С. Оханги шахри ишк / С.Мухаммадзамони. - Душанбе, 1989.
6. Мухаммад Б. Номахои Содик Дидоят / Б. Мухаммад. -Техрон: Нигох, 1998.
7. Нуралй Н. Таъбири хобхои сапед ва руъёхои бедорй (хикояхо ва мачмуаи маколахо дар бораи М. Солех) / Н. Нуралй. -Душанбе: Шумон, 2014.
8. Олимчон Х. Насри зехнгарои форсии Эрон дар карни ХХ / Х. Олимчон. -Душанбе: Маркази эроншиносй, 2003.
9. Сирус Ш. Достони як рух/ Ш Сирус. -Техрон: Ромин, 2000.
10. Содик Д. Буфи кур / Д. Содик. -Техрон: Ово, 1987.
11. Содик Д. Соярушан / Д. Содик. Техрон: Ово, 1989.
12. Чалолиддини Б. Маснавии маънавй, шархи карим замонй ибрат аз шаш чилд, чилди аввал / Б. Чалолиддини. - Техрон: Иттилоот, 1378-1381.
13. Худойназар А. Содик Дидоят ва дунёи эчодии у / А. Худойназар. -Душанбе: Деваштич, 2007.
14. Душанг И. Пажухишгарони муосири Эрон / И. Душанг. -Техрон: Фарханги муосир, 2008.
15. Масрури А. Нигорандаи фалсафаи озодй / А. Масрури // Чумхурият. - 2001. - №6.
16. Дамдам Ш. Ман ба ояндаи нек боварй дорам /Ш.Дамдам // Машъал.- 2002. - №1.
17. Думо К. Сояхои шикаста / К. Думо // Кайхони хавой. - 1993. - № 1050. - 29 сентябр.
18. Шахлои А. Бахор огози анчомхост / А. Шахлои // Паёми Душанбе. - 2001. - № 9. - 20 март.
МЕСТО СМЕРТИ В ПРОИЗВЕДЕНИИ СОДИКА ХИДОЯТ «БУФИ КУР» И МУХАММАДЗАМОНА СОЛЕХ «ЛЮБОВЬ СТАРОГО АКТЕРА»
Аннотация. В настоящем статье речь идет о смерти произведении Содика Хидоят «Буфи кур» и Мухаммадзамона Солех «Любовь старого актера» в котором автор пытается показать другие стороны смерти. Данная тема часто используется в произведениях С. Хидоята и М. Солеха, что конкретными примерами подтверждается автором. Само слово смерть является основной темой в произведениях обеих писателей, которое в большинстве случаев используется в зашифрованной форме. Соответственно, данная тема требует от читателя быть осведомлённым об истории и формировании
религий. Автор сумел определить основную цель С. Хидоята и М. Солеха в данной статье.
Ключевые слова: смерт, старик, любов, жизн, С. Хидоят, М. Солех.
PLACE OF DEATH IN THE WRITING OF SODIK HIDOYAT "BUFI KUR" AND THE WRITING OF MUHAMMADZAMON SOLEKH "LOVE OF THE OLD ACTOR"
Abstract. This article is about the death of Sodik Hidoyat's writing "Bufi Kur" and Muhammadzamon Solekh "Love of the old actor" in which the author tries to show the other side of death. This topic is often used in the works of S. Hidoyat and M. Soleh that is confirmed with concrete examples by the author. The word death is the main theme in the works of both writers, which in most cases is used in an encrypted form. Accordingly, this topic requires the reader to be aware of the history and formation of religions. The author was able to determine the main purpose of S. Hidoyat and M. Soleh in this article.
Key words: death, old man, love, life, S. Hedayat, M. Soleh.
Сведения об авторе: Абдуджалили Амон - аспирант Института языка, литературы, востоковедения и письменного наследия Академии наук Республики Таджикистан, е-mail: abdujalil_5858@mail.ru
Information about the author: Abdujalili Amon - post-graduate student of the Institute of Language, Laturate, Oriental studies and wWritten heritage of the Academy of Sciences of the Republic Tajikistan
МИРЗО СИРОЧИ ХДКИМ ВА МАСОИЛИ КИШВАРШИНОСЙ
Афгонов М.
Шуъбаи маорифи ноуияи Фирдавсии шаури Душанбе
Мирзо Сирочиддин Даким (1877-1914) муаллифи саёхатномаи «Тухафи ахли Бухоро» дар оилаи точири бухорой ба дунё омадааст. «Тухдфи ахли Бухоро» махсули сайру саёхатхои зиёда аз хаштсолаи уст. Дарчанд номбурда шеър ва маколоти зиёде таълиф карда бошад хам, вале махз «Тухафи ахли Бухоро» уро дар миёни ахли илму фарханг машхур гардонид.
Асари мазкур аз чихати услуби баён арзишманд, содаю фасех буда, онро яке аз намунахои осори насри тоинкилобии адабиёти точик хисобидан мумкин аст. Дисси ватандустию ободонии диёр ва тараккихохй уро водор намуда, то баъди саёхати мамлакатхои ободи китъаи Аврупо, мисли Фаронса аз хамватанонаш даъват ба амал биёрад, ки онхо низ ба омузиши илму фарханги мамолики пешрафта машгул шуда, мулки худро аз кафомонию зулмоти асримиёнагй рахо созанд. У бо сузу гудоз сухан ронда, тавассути андешахои худ афзалияти илмро аз хурофот, зиёро аз зулмот тачассум менамояд. Мехост халкаш бедордил, худогох, худшинос, хушбин, хушбахт ва зафарманду неруманд бошад.
Дангоми тавсифи шахри Порис (пойтахти Фаронса) кайд мекунад, ки тамоми халки олам орзуи дидани ин шахри кашангу маргуби гамзудоро доранд. Мардуми ин кишварро боилму фарханг хисобада, шумораи ахолии онро баробари чихилу ду миллион «нуфуси ботарбият ва ахли илму санъат» мехисобад. Танхо чамъияти шахри Парижро ба чор миллион нафар нисбат медихад.
Муаллиф илму санъати мардуми ин мулкро дар пояи олй дарёфтааст. «Дар касе, ки дар дунё омада бошаду Порисро надида бошад, мисли ин аст, ки хеч дар дунё аз адам ба вучуд наёмадааст. Метавон бихишти руи замин гуфт. Шеър: Савганд мехурам, ки ба дунё бихишт нест, В-ар хаст дар замона бихиште ту ониё [1, с. 67].
