CC BY
4ВАЛИ ВА МАЦОМИ ВИЛОЯТ АЗ НИГО^И СУЛТОН ВАЛАД
Нарзицул М.
Донишгоуи миллии Тоцикистон Юцел Узяшар
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Яке аз масъалахои мapбyт ба хакикати иpфонy тacaввyф, ки дap "Валаднома"-и Султон Валад ба он таваччух шyдaacт, хакикати вучуди авлиё ва масъалахои мapбyт ба шинохти хакикати офapиниши инсон ва масъулияти pохнaмоии тоифаи мaзкyp мебошад. Ба миён гузоштани ин масъала бесабаб нест, чунки муаллифи "Валаднома" ба чунин акида аст, ки Мавлоно Чдлолиддини Балхии Румй аз чумлаи авлиё буда, хaвоpики одоте, ки аз у cap задааст, шомили маънихои зиёде дap pохи худшиносй ва мaъpифaти хакикатест, ки у хyдpо муваззаф ба адои он мехисобидааст. Бинобap хамин, матолибе, ки дap ин макола пеpомyни масъалаи мaвpиди бахс ба миён гузошта мешавад, аз нигохи хусусияти боpизи шахс шинохта шудани paфтоpy киpдоpи мансуб ба валй, пеш аз хама ба шахсияти пaдapи Султон Валад тааллук Доpaд.
Валй дap лугат ба маънихои зиёде омадааст, вале дap он миён нуктаи бapои мо мухим фахмиши истилохии он дap тасаввуф аст. Тибки нaзapи мутасаввифа, ки дap китобхои фapхaнгy лугатномахо хам хамин маънй таъкид мешавад, валй дap истилохи мутасаввифа "ба касе итлок мешавад, ки ба мapхилaи аълои сулук pacидa бошад ва аз он мapтaбa тaъобиpи мухталифе дap кутуби тасаввуф омада, ки шояд аз хама чомеътap тaъpифи зеp бошад: валй касест, ки би-л-хак мyтacappиф дap халк бошад ва дap хакикат вилоят ботини нубувват аст, зеpо зохиpи нубувват aхбоpy эъломи ахком ва ботини он тacappyф дap нуфуси халк аст бapои ичpои ахком..." [5, с. 5058].
Дap тaъpифи валй, ки дap охиpи накли кавли мacтyp омадааст, ба масъалаи нубувват хам ишоpa шудааст, ки бесабаб нест. Дap ин боpa ва пеpомyни масъалаи муносибати миёни набй ва валй бaъдтap таваккуф хохад шуд.
Дap хакикат, чунонки аз тaкpиpоти Султон Валад бapмеояд, Чдлолиддини Балхии Румй шахсияти ба мapхaлaи аълои сулук pacидa ва солике тaъcиpгyзоp ба нафси мypидонy алокамандони хеш будааст. Пас, ин чо суоле пеш меояд, ки сохиби "Валаднома" аз pyйи чй далеле ва кадом нишонахо киблагохи хyдpо дap макоми валй мешиносад? Бapои посух ба ин пypcиш arap андешахои мaтpaх дap маснавии мaвpиди нaзappо бappacй бикунем, нишонахои мyaйянеpо ба даст меоpем:
1. Нишонаи дида боз шудани авлиё он аст, ки ба чашми cap cypara Faйбиpо мебинанд ва ба гуши cap овозхо мешунаванд. Тавзехи ин нукта чунин аст, ки "чунонки ахли чисм дap хоб шaхpховy богхо ва мapдyми гуногун мебинанд, авлиё низ дap бедоpй хоб бинанд, хамчу Мapям, ки Ч,aбpaилpо бедоp ба cypaти чавоне дид ва Лут (а) фapиштaгонpо ба cypaти aмpaдон ва хамчунон чумла ба cyвapи мухталифа мушохида кapдaнд" [6, с. 86].
2. Авлиё хyдpо якбоpa ошкоp намекунанд, онхоpо охиста-охиста ва мувофики амалашон бояд шинохт. Мyхимтapин амале, ки метавон аз pyйи он вaлиpо ташхис дод, ин аст, ки валй масъулияти ба мapдyм pacонидaни нypи хyдовaндиpо ба ухда доpaд. Агap Худованд чунонки хаст ва бо азамату бyзypгие, ки танхо хоси худи уст, хешpо ба мapдyм бинамоёнад, халк "тоби офтоби дидоpи ypо нaдоpaнд". Бинобap ин, Худованд "нypи хyдpо андак-андак ба воситахо меpacонaд, то аз он мунтафиъ шаванду кувват гиpaнд" ва аз чумлаи чунин воситахо авлиё хастанд, ки онхо то андозае кyдpaти мушохидаи чамоли Офapидгоppо доpaнд [6, с. 234].
3. Авлиё бapои ичpои масъулияти худ paвишхои махсусе доpaнд, ки дap зохиp ошкоp нест ва бapои дapки онхо чашми дypбинy зехни гиpо зapyp аст. Султон Валад бapои исботи paвиши хоси авлиё ба тapики зеp масал задааст: "...мapди хyфтapо, ки дахонаш боз монда буд, моpе дap дахонаш paфт. Сaвоpе окил онpо бидид. Гуфт: aгap ин мapдpо аз хол огох кунам, аз тapc зaхpaaш бидapaд. Бех аз ин нест, ки ба илзому
захми чуб ypо аз ин меваxои Kyx даpхypд диxамy зеpy болояш бисёp бидавонам. Бошад, ки кай кyнадy моp бо он кай аз шиками y бадаp ояд, xамчyнон каpд" [6, с. 237-238].
Тавзеxи ин xикоят чунин аст: "Авлиё низ агаp зиштии нафс ба халк хабаp диxанд, заxpаашон бидаpадy аз итоату кушиш бимонанд, лекин эшон ба таpик баp амале доpанд, ки окибат аз нафс биpаxанд" [6, с. 238].
4. Авлиё огоx аз xичобy паpдаи олами гайб ва чаxони маънй xастанд. Тавзеx чунин ки: "а^оми мавчудот аз осмону замину тамоми нукушу сyваp xичобy паpдаи олами гайб ва чаxони маънианд. Лекин ин паpда баp бегонагон аст, на авлиё" [6, с. 303].
5. Валад аз pоxи ташбеx дyнёpо шабу охиpатpо pyз хонда, аxли дyнёpо мазxаpи TOp^ñ ва авлиёpо мазxаpи pyшанй хонда, даp охиp нишонаи мумтози авлиёpо чунин баён каpдааст: "Дунё лайл асту охиpат наxоp, аxли дунё мазxаpи лайланду авлиё мазxаpи наxоp ва наxоp як чиз аст: rox даp мазxаp менамояду rox бе мазxаp" [6, с. 311].
6. Баpои шинохтани авлиё таваччyx ба моxияти сухани онxо xам бисёp мyxим аст, чунки сухани ощо муъчизи акбаp аст. Mаxз xамин муъчизаи сухан аст, ки авлиёpо аз соxиpонy pамолонy коxинон фаpк мекунонад. Бино ба андешаи Валад, "даp мyъчизаxовy каpомотxо œxpy чодуию симиё гунчад ва соxиpон чинси муъчиза бисёp менамоянд. Хдмчунин, замоиppо, ки каpомоти авлиёст, pамолонy коxинонy чавзбоpонy паpизадагон мегуянд, аммо даp сухани эшон xеч аз ищо намегунчад" [6, с. 471].
7. Нщоят, даp шинохти авлиё ва макоми шоистаи онxо бояд ба ин нукта xамеша таваччyx каpд, ки шахси валй агаpчи аз миёни одамиён баpмехезад, бо малоика баpобаpй доpад. Myштаpакоти байни валй ва малак чунин аст, ки ботин ва pyxи бечунашон аз чашми x^ пинxон аст [6, с. 338].
Бояд ба назаp гиpифт, ки бо вучуди мавчудияти нишонаxои мазкyp шинохтани авлиё коpи саxл нест. Ба акидаи Султон Валад, Хyдовандpо донистану шинохтан саxлтаp аст аз шинохтани авлиё. Чунки Офаpидгоp аз Офтоб зоxиpтаp асту xафтодy миллат ба худовандии y эътикод доpанд ва баp ин боваpанд, ки xама олам сунъи Дак(к) аст. Аммо шинохтани авлиё мушкил аст, зеpо ки "санъату xyнаpи эшон (авлиё - H. М., Ю. У.) xамчy эшон пинxон аст" [6, с. 117]. Ягона pоxи донистану шинохтани авлиё, бино ба таъкиди Султон Валад, ин аст, ки ощо бояд хyдpо зоxиp бикунанд: Хабаp аст ин, ки Киpдгоpи вучуд Ба Myxаммад зи чуд мефаpмyд, К-авлиё зеpи кyббаxои манад, Монда пищон зи чашми маpдy зананд. Нашиносад касе дигаpшон xеч, Fайpи ман, гаp фитад ба печопеч. З-он ки чумла зи нypи ман зоданд, Гаpчи ин чо ба Fypбат афтоданд. Hyppо Fайpи нyp кай бинад, Дидаи дев xyp кай бинад?! Ч,инс бояд, ки чинсpо донад, Fайpи котиб навишта кай хонад?! Зоxиpy ботин авлиё чонанд, З-он чу чон он ^pyx пинxонанд. Авлиёpо ба чаxд натвон дид, Mагаp эшон кунанд хеш падид [6, с. 118-119].
Ба xаp сypат, даp шинохтани авлиё камоли эxтиётpо бояд pоят каpд. Чунонки Султон Валад таъкид каpдааст, бисёp касоне xастанд, ки даp натичаи мyсоxибат бо авлиё гyфтоpи онxоpо омухтаву хyдpо ба сypати валй мyаppифй мекунанд, вале, даp xакикат, ин тоифа pоxзан xастанд. Даp тамйизи чунин нафаpон мисли саppоф мебояд буд, ки заppи софиpо аз калб тамйиз мекунад [6, с. 408]. Шаpxи масъалаи шинохтану донистани авлиёpо даp китобxои дигаp низ чустучу каpдан мумкин аст, ки аз ёpои мо беpyн аст.
Чунонки аз иктибоси болой баpмеояд, авлиё мабдаи худовандй доpанд, онxо ба замин баxpи ичpои коpе, масъулияте омадаанд ва масъулияташон огозу анчом доpад: Чун шавад он тамом бозpаванд, Бе мулокоти дуст кай гунаванд! Осмону замин, ки баp коpанд, Рушной зи авлиё доpанд. Авлиё нypи офтоби Дак(к)анд, З-он гузашта зи xафтyмин табаканд. Авлиё софу бокиён дypданд, Fайpи xакpо зи сина бистypданд. Андаp эшон xама Хyдоpо бин, Гаp тypо xаст боз чашми якин [6, с. 126-127].
Авлиё пас аз анчоми масъулият огоxона хоxони баpгашт ба макоми аслй xастанд, ки чунин pyчyъ аз сафаpи охиpати соиpи маpдyм тафовут доpад. Авлиё аз маpг xаётy начотpо даpёфтаанд:
Авлиёpо бувад зи маpг xаёт,
З-он ки даp маpг дидаанд начот [б, с. 146].
Mаpосими гусели авлиё аз доpи фано ба доpи бако xам фаpк мекунад. Султон Валад баpои нишон додани махсусияти чунин сафаp васияти Шайх Салоxиддинpо накл каpдааст, ки намоёнгаpи назаpи авлиё ба моxияти xаётy мамот мебошад: Шайх фаpмyд, даp чанозаи ман Дyxyл оpедy кус бо дафзан. Суйи гypам баpед pакскyнон, Хушу шодону масту дастафшон. То бидонанд, к-авлиёи Худо Шоду хандон pаванд суйи лико. Mаpгашон айшу ишpатy сyp аст, Ч,ояшон хулди адни пypxyp аст. Инчунин маpг бо самоъ хуш аст, Чун pафикаш нигоpи хубкаш аст [6, с. 147].
Даp масъалаи xакикати вучуди авлиё, ки ба он Султон Валад боpxо таъкид ваpзидааст, бояд гуфт, xеч чойи шакку таpдид вучуд надоpад. Авлиё, ки онxоpо "аpбоби вилоят" xам мегуянд, тибки назаpиёти маълуму маpсyми матpаx даp китобxои назаpии маpбyт ба тасаввуфу иpфон, ду дастаи асосианд: а) мактумон ва б) ононе, ки аxли xаллy икданду мастyp.
Авлиёи мактум, ки теъдоди онxоpо чаxоp xазоp медонанд, сифати ощо чунин аст, ки "якдигаppо нашносанд ва чамоли xоли худ надонанд ва андаp кулли аxвол аз худ ва халк мастyp бошанд" [9, с. 19]. Ин даста аз авлиёpо валщои дигаp эътиpоф мекунанд.
Гypyxи дигаpи авлиё онxоеанд, ки xамдигаppо мешиносанд, даp xалли yмyp ба xамдигаp мyxточанд ва маpтабаи баъзе аз эшонpо маpдyм xам мешиносанд. Ин тоифа, даp навбати худ, ба гypyxxо чудо мешаванд: "онон, ки аxли xаллy икданду саpxангони даpгоxи xаканд, сесаданд, ки маp эшонpо ахёр хонанд ва чинили дигаp аз эшонpо абдол хонанд ва уафти дигаpи эшонpо аброр хонанд ва чауори дигаpанд, ки эшонpо автод хонанд ва се дигаpанд, ки эшонpо ну^або хонанд ва яке дигаp, ки вайpо кутб ва гафс хонанд" [8, с. 20], чамъ се саду панчоxy панч нафаp.
Бояд ба назаp гиpифт, ки чунин табакабандиxо даp зоxиp ва бо максади шинохтани авлиё сypат гиpифтааст, то толиб аз pyйи нишонаxои муайян ба матлуб биpасад. Даp акси xол, авлиё даp маънй мутааддид нестанд, теъдоди ощо аз pyйи исму чисм аст, на аз pyйи маънй [6, с. 466].
Даp ин боpа андешаxои дигаp xам вучуд доpад, ки таpxи он xама аз мачоли коpи мо хоpич аст. Танxо як нукта зикp мешавад, ки ба он соxиби "Валаднома" ишоpа каpдааст. Мувофики гуфтаи Валад, баpои он гypyxе аз авлиёи машxyppо абдол мехонанд, ки "аз xолy хулки аввал мубаддал шудаанду хулки Дак(к) гиpифтаанд" [6, с.
386]. Маълум мешавад, ки боз авлиёи мaшхyp, дap навбати худ, мapтaбaхои чудогона доpaнд ва бaлaндтapин мapтaбa мapтaбaи маъшукони хакикй аст. Дигap ин, ки чунин мapтaбaхо ба чигунагии хулк алокаманд буда, фахми он биcёp мушкил аст. Масалан, Ma^yp, ки дap ишк мapтaбaи аввал дошт, ypо фахмида натавонистанд, бинобap ин, дapки ошикони дигap, ки болотap аз мapтaбaи Ma^yp хастанд, коpи бенихоят дyшвоpy сангин аст.
Султон Валад низ дap ин мaвpид ба чунин табакабандии авлиё мувофик аст, вале вай аз pyйи мapтaбa aвлиёpо ба мaшхypонy мacтypон чудо кapдa, мapтaбaи авлиёи мacтyppо бaлaндтap аз дapaчaи авлиёи мaшхyp медонад. Бино ба андешаи вай, машоихи бyзypгy capомaдони замон хамеша дap таманно ва оpзyи он будаанд, ки аз чумлаи мacтypон якеpо бубинанд. Хдтто анбиё низ чунин оpзypо доштаанд. Валад бapои исботи ин сухан аз хикояти Мусо ва Хизp ёд кapдaacт, ки capчaшмaи кypъонй дошта ва биcёp мaшхyp мебошад. Инчунин, дap хамин мaвpид аз ПaЙFOмбap (с) низ зикp шудааст, ки ба тaзappyъ ва ибтихол аз Дак(к) таъоло мулокоти хоcеpо талабиду дap посух Пapвapдигоp фapмyд, ки "хосе аз хавос бap ту хохад омадан..." [6, с. 348].
Дap идомаи хамин мавзуъ чунин таъкиде чой доpaд, ки дap cypaти ба мулокот нapacидaн бaхpaёбй аз файзи дидоpи нaфapи дигap, ки аз тapики накл cypaт мегиpaд, огохй аз cypara авлиёи мактум фоидаи азим доpaд. Яъне, хондану шунидани ахволу кapомоти чунин бyзypгон ба capи худ маънии таваччух ба шахсият ва кapомоти оноpо хам доpaд. Дигap ин, ки "сухбати авлиёи комилу фyкapои восил аз ибодати зохиp мyфидтap аст" ва гуш кapдaни каломи онхо мyфидтap аз тахсили илм дониста шудааст [6, с. 388].
Бояд таъкид бишавад, ки авлиё дap хамаи дaвpy замон, аз дaвpи Одам (а) то ба ин дам, мавчуданд ва инкоpи онхо мумкин нест. Мушкилии асосй дap шинохти онхост. Аз ин чост, ки дap ин хусус Валад чунин таъкид кapдaacт: "Аз дaвpи Одам то ин гоят авлиёи комилу ошикони восил зохиp шуданду халк py бад-эшон овapдaнд ва ахволи бyзypгии эшонpо хама шуниданду кабул кapдaнд ва ахли илми зохиp аз холи эшон бехaбap буданд, то хаде, ки Maнcypи Дaллочpо аз гояти бехaбapй бap доp кapдaндy овехтанд" [6, с. 255-256].
Андешаи доим дap хаёт мавчуд будани aвлиёpо Валад дap чойи дигap ва ба cypaти возех чунин баён кapдaacт: "Чун валие аз ин чахон pехлaт кунад, набояд навмед шудан, ки то чахон коим аст, авлиёи Дак(к) доим хоханд будан. Зеpо максуди Дак(к) таъоло аз ин оламу аз ин халк вучуди мyбоpaки эшон аст, на cypaти чахону чахониён" [6, с. 425].
Масъалаи вучуди мyбоpaки авлиё, ки дap ин иктибос бap он таъкид шудааст, тавзех хам доpaд. Ба ин маънй, ки вучуди авлиё сабаби ба даст овapдaни дyppи максуди шинохт аст ва инсон аз мapги яке аз онхо набояд навмед бишавад, балки бояд умед ба дигapе бубандад, ки дapёфтaни он аз эхтимол дyp нест. Ба андешаи Валад, '^ap набию валй, ки ба олам омаду меояд, нафхаест аз Дак(к) таъоло. ^ap киpо аз як нафха максуд хосил нашуду он нахфа фавт гашт, навмед набояд шудан ва нафхаи дигap бояд талабидан, ки то олам бокист, вучуди мyбоpaки эшон бокй хохад будан..." [6, с. 432].
Макому манзалати авлиё назди Валад бенихоят бyзypг аст. Мувофики акидаи вай, "хамнишинии авлиё хамнишинй бо Худост, зеpо валии Худо аз хастии худ мypдaacтy хамчун олатест дap дасти кyдpaти Худой таъоло; мисли калам дap дасти котиб: хap чй аз калам ояд, онpо изофат ба котиб кунанд, на ба калам" [6, с. 223].
Дap масъалаи олати Худованд будани валй Султон Валад дap оcоpи дигapи худ хам ишоpaхо доpaд. Аз чумла, дap китоби "Maоpиф" ин чихати масъала бо далелхои муътамад исбот шудааст [7, 42-43], ки тахкики он мачоли дигap мехохад.
Масъалаи дигap муносибати миёни авлиё ва анбиё мебошад, ки дap ин боpa низ Султон Валад тавзехоти мудаллал баён кapдaacт. Пеш аз он ки ба бappacии андешахои Валад пapдохтa шавад, оид ба ин масъала нaзapияи мaъмyлpо ёдpac мекунем, ки тибки он, аз pyйи кавли худи ПaЙFOмбap (с), авлиё воpиcони у буда, "онхоpо pyзи киёмат шафоат бошад". Аз ин чо бapмеояд, ки чустучу дap мaвpиди масъалаи мaвpиди нaзap пояи кавии мантикй доpaд ва бесабаб нест, ки Валад хам ба он таваччух кapдaacт.
Бино ба ишоpаи соxиби "Валаднома", анбиёву авлиё "як нафсу як нypанд, xама аз як Худой мегуянду бахшоиш аз у доpанд, аз xастии худ pаxидаанд, чуз зи^у таъзими Холик аз эшон чизе намондааст" ва аз Fайpи Аллоx нест шудаанду коим ба xаканд [6, с. 28]. Яъне, он чй онxоpо ба зоxиp аз xам чудо мекунад, факат номxои онxо мебошад: Hомxошон ба сypат аp дигаp аст, Дамаpо як фypУFy як шаpаp аст. ^андpо гаp касе ниxад сад ном, Завки он як бувад, чу зад даp ком [6, с. 28].
Даp масъалаи фаpк гузоштан миёни набию валй, вачxи тамоюз ва мyштаpакоти самти таваччyxи ощо нукоти зеpинpо таъкид каpдан мувофики максад аст:
а) "Аз хавоси нубувват он, ки боби он масдуд шуда, баp хилофи вилоят, ки боби он мафтyx аст";
б) "Валй даp зоxиp бояд мутобиъи аxкоми набй бошад, xаpчанд xаpдy аз чиxати ботин аз як саpчашма илxом мегиpанд";
в) "Набй бояд ихфои xоли худ кунад, даp xоле, ки аз шаpоити набй он аст, ки изxоpи xоли худ кунад" [5, 5058; 3, 254-255];
г) Нишонаи дигаp бо таваччyx ба зоxиp гаpдидани олами авлиёву анбиё баён шудааст, ки айни сухани Валад даp ин боpа чунин аст: '^rap олами авлиё зоxиp гаштй, кyфpy имон яксон шудй ва агаp касеpо хилоф ояд, ки ПаЙFOмбаp хyдpо ба xама намуда, Абyчаxл бо Абyзаp чаpо яксон нашуд, гуем, ки он намудан ба кобилон буд, зеpо вучуди набй xамчyн офтоб аст, ки баp баду нек тобон аст, хyбpо аз зишт мумтоз мекунад, чунонки даp киёмат баду нек пайдо шавад" [6, с. 309].
Myштаpакоти миёни анбиёву авлиёpо xам аз pyйи такpиpоти Султон Валад даp "Валаднома" намоёнидан мумкин аст, ба тавpи зайл:
а) Анбиёву авлиё душманони мyштаpак доpанд, ки ощо аxли нафсу чисмониёнанд [6, с. 56].
б) Дигаp аз мyxимтаpин мyштаpакоти байни авлиё ва анбиё он аст, ки ощо "фонй зи худу бокй ба дуст" xастанд:
Фонй зи худу ба Дуст бокй,
Ин тypфа, ки нестанду xастанд [6, с. 24].
в) ^p набй ва xаp валй ба кулли муъчизоту каpомот кодиpанд: "агаpчи xаp яке муъчиза ва каpомате зоxиp каpд, ило баp тамомат кодиp буд. Ба xасби иктизои xаp давpе чизе намуд" [6, с. 213].
г) Анбиёву авлиё даp адои масъулият xамгyнанд. Ощо "мазxаpy олати Хдк(к)анд, xаp чй олат кунад, даp xакикат, сонеъ каpда бошад". Масали ин чунин аст, ки "калам даp дасти нависанда мyхтоp нест, ихтиёp даp дасти котиб аст" [6, с. 213].
г) Анбиёву авлиё табибони чону дил xастанд. Тавзеxи ин нукта чунин аст, ки "табибон мегуянд, ки ин бихypy он махyp, то чисм беpанч бошаду кувват гиpад ва анбиёву авлиё мегуянд, ки ин бикуну он макун, то чон сафо ёбаду фаpбеx шавад" [6, с. 217].
д) Анбиёву авлиё намоёнгаpи як мазxаpанд. Онxо ба монанди наxоpанд, ки аз вучуди онxо нек аз баду муъмин аз кофаpy мyнкиp аз мyкиp фаpк каpда мешаванд. Бино ба тапвзеxи Валад, "...Хдк(к) таъоло киёматpо "явми дин" хонд, пас охиpат pyз бошад, зеpо даp pyзи pyшан баду нек пайдо шавад, дузахй аз бщиштй мумтоз гаpдад. Авлиёву анбиё, ки мазxаpи наxоpанд, xyкми наxоp доpанд, ки аз вучуди эшон муъмин аз кофиpy мyнкиp аз мyкиp мумтоз мешавад..." [6, с. 311-312].
е) Аз гyфтоpи Валад баpмеояд, ки анбиёву авлиё аз нигоxи кадимии нypи xамдигаp бо муъминон xам мyштаpакоте доpанд: "нypи анбиёву авлиёву муъминон кадим аст ва коим ба Худо, xyдyсy адад даp сypати эшон бошад, на даp маънишон... Ва аз он сабаб як нафсанд, ки xама зинда ба нypи Дак(к)анд. Чун назаp ба нypи эшон кунй, чyмлаpо як бинй ва агаp ба сypаташон нигаpй, мутааддид намояд" [6, с. 314].
ё) Валад capчaшмaи чaхдpо аз анбиёву авлиё медонад. Ба андешаи вай, "чaхдpо низ аз анбёву авлиё бояд донистан, ки arap эшон наёмухтандй, кас чй донистй, ки чахд чй чиз аст!" [6, с. 423].
ж) Анбиёву авлиё меъёpе хастанд, ки калбу накд аз вучуди онхо зохиp мегapдaд. Ба мисли он ки "иблиси калб аз малоикаи накд чудо шуд ва дap замони хap пaжFOмбapе кофиp аз муъмин чудо мешуд..." [6, с. 477].
з) Нихоят, Валад аз pохи ташбех хам миёни анбиёву авлиё муносибат бapкapоp мекунад. Ба кавли у, валии Худо дap замони хеш Нухи вакт асту инояти у хамчу киштист, ки аз туфони бало нигох медоpaд. Инчунин, байни туфони об ва туфони чахл фapк гузошта шудааст, ки биcёp чолиб мебошад ва маълум мешавад, ки туфони дувум аз аввалй caхттap аст. Тавзех ин, ки "туфони об aгapчи балост, аммо сахл аст, зеpо он бало бap ачсом аст. Туфони чахл аз он мyшкилтap аст, зеpо хap кй дap у Fapк шуд, абадулобод халос наёбад" [6, с. 446].
Ин андеша аз ин чо хам тавзех ёфтанаш мумкин аст, ки дap одамй аслу асос хулк аст, cypaтpо чандон эътибоp нест. Зеpо ки "pyзи киёмат хap кас ба хулки худ хохад хaшp шудан". Агap хулки одамй ба сифати саг бошад, ба cypara саг хaшp хохад шуд ва бapaкc саги асхоби кахф аз силки авлиё хохад бapхоcт [6, с. 450]. Яъне, калбу ният болотap аз cypaтy аъмол аст.
Дap ичpои масъулият ва мaвpиди амал кapоp додани yхдaдоpихои худ миёни набиву валй тафовут аст. Натичаи фаъолияти набй тахти мафхуми "муъчиза" ва аз авлиё зеpи мафхуми "кapомот" ва ё "хиpки одот" ёд мешавад.
Бapои дapки пyppaтapи масъала фapки мафхумхои "муъчиза" ва "кapомот"-pо аз pyйи фapхaнгy лyFaтномaхо зикp мекунем. Муъчиза дap лyFaт ба чунин маъно омадааст: "aмpе хоpики одат аз тapaфи пaЙFOмбapон, ки aфpоди мapдyм аз овapдaни нaзиpи он очиз бошанд" [4, с. 4222]. Чунин хоpики одат аз чониби пaЙFaмбapон одатан бо максади исботи даъвии нубувват ба амал меояд [2, с. 698]. Чдмъи ин мафхум "муъчизот" аст.
Кapомот дap лyFaт ба чанд маънй меояд, ки дap он миён маънии мaвpиди нaзapи мо хамон аст, ки ба акси муъчиза меояд. Яъне, кapомот хaвоpики одотест, ки ба дасти валй ва ё аз тapaфи вай анчом меёбад [4, с. 29], ё худ "чизхои ачибу хоpики одат, ки аз баъзе мapдyмони бyзypг гох-гох cyдyp ёбад" [1, с. 409]. Ш^ху тавзехи мафхумхои мaвpиди нaзappо дap китобхои нaзapии сохаи тасаввуфу иpфон хам дyчоp шудан мумкин аст, ки аз нигохи маънии лyFaвй ва хакикати вучуди амалхо хамгун хастанд [9, c. 21].
Дамин тaвp, аз тавзехоти мaзкyp бapмеояд, ки aгap хиpки одат аз чониби пaЙFOмбapон cодиp гapдaд, муъчиза ва аз тapaфи валй зохиp шавад, кapомот номида мешавад. Чунончи ин нaзappо ба андешахои Султон Валад мукоиса бикунем, маълум мешавад, ки вай баъзе амалхои аз пaдapи бyзypгвоpaш cодиp мешyдapо аз чумлаи кapомот медонад ва хам аз ин чост, ки Чдлолиддини Бaлхиpо ба сифати валй мyappифй мекунад.
Добили зикp аст, ки Султон Валад кapомотpо танхо хоси авлиё намедонад, балки амали хиpки одотpо вай ба шайх хам нисбат медихад. Ба нaзapи мо, дap ин мaвpид мафхуми "шайх" бо валй мypодиф бояд хисобида шавад, чунки дap истифодаи хapдy мафхум мaнзypи Валад солики ба хакикат pacидa ва paхнaмо мебошад. Ба нaзapи вай, "шaйхpо кapомaтхои олист, ки мypид аз он мустафид гapдaд ва аз тaъcиpи нaзapи шайх бино шавад ва pyшaнy софй ва аз хабси тан биpaхaдy аз шaмшеpи ачал халос ёбад" [6, с. 131-132].
Дap идомаи хамин иктибос мизони мaъpифaти кapомaти хакикй таъкид мешавад, ки хеле чолиб аст. Маъмулан, дap байни мapдyм чунин анъанае хаст, ки aгap ягон нaфap нaзapеpо мисли пешгуй баён кунаду он андеша дypycт бapояд, мегуянд, ки фалонй валй аст, кавлаш ба хакикат pоcт омад. Аммо чунин нaзap сахех нест ва бино ба нaзapи Валад, "кapомaтхое, ки тааллук ба дунё доpaд", аз онхо фоидае нест, балки кapомaтхое хакикианд, ки аз онхо илме нав хосил шавад. Фоидаи мухим аз кapомaти
аслй xамон аст, ки соликpо аз асpоpи гайб огоx гаpдонад ва он каpомати аъло xисобида мешавад. Акси он каpомати адност, ки солик набояд ба он саp фypyд биёpадy фиpефта бишавад.
Даp масъалаи даъват низ миёни анбиёву авлиё тафовут аст: мухотаби анбиё xамаи маpдyм, хосу ом xастанд, аммо хитоби авлиё тащо ба касоне нигаpонида шудааст, ки онxо аз чумлаи хосону баpгyзидагонанд. Анбиё масъулияти бyзypги pоxнамой ба саъодати доpайнpо моликанд, онxо, бино ба тасвиpи Валад, ба мисли чупонеанд, ки pамаpо pоxбаpию pоxнамой мекунанд ва Fаpази муъчизоташон, кабл аз xама, ёpy xабиб гаpдонидани аъдо мебошад. Даp киёс ба ин авлиё тащо бо кобилони хyдогоx саpy коp доpанд ва нияту Fаpази онxо баёни pози сина мебошад. Ощо даp талаби xамчy худ масту ошике xастанд ва ба авом xеч муносибате надоpанд, зеpо авом кобилияти баpдошти сухан ва таxаммyли хиpки одоти ононpо надоpанд.
Масъалаи дигаpе, ки Султон Валад даp ин замина матpаx мекунад, чой доштани ихтилофи андеша ва назаp миёни суфиён ва авлиё мебошад. Маълум мешавад, ки аз ин чщат назаpи авлиё ба аxли таxкик наздикй доpад.
Бино ба назаpи суфиён, агаp мypиди шайхе шудй, шоиста нест, ки шайхе дигаp бигиpй. Баpои pyшан шудани ин масъала маpосими хиpкапyшиpо бояд ба хотиp оваpд, ки назди суфиён хиpкаpо аз кй пушидан бисёp мyxим аст. Аммо чунин назаpy боваp, бино ба таъкиди Валад, хатост, авлиё ва аxли таxкик онpо кабул надоpанд. Балки солик ихтиёp доpад, даp сypати ба шайхи аввал хypсанд шудану максадpо ба даст оваpдан, бидуни гусастани pиштаи вафо бо у, аxдpо баpгиpадy домани шайхе чадидpо бигиpад. Аммо xаp хасеpо ба саpваpй гузидан хатост (Нек кун эxтиёт даp pаxи дин, / ^p хасеpо ба саpваpй магзин), даp ин pавиш шаpт чунин аст, ки аз шайхи дувум буйи шайхи аввал ба машом биpасад ва шайхи сонй аз нахуст бояд баpтаpият дошта ва молики чунин сифот бошад: комил, софу пок, олиму омил, оpй аз сифоти башаp, дyp аз накш, дидаи бино ба Дак(к), аз худ фонию бако ба Дак(к).
Интихоби шайхи дигаp бо максади муайян сypат мегиpад ва Fаpаз аз вай, чунонки аз устод мебояд, кабл аз xама, санъати уст, ки бояд онpо омухт: То намонй зи ганчи Дак(к) маpxyм, То нагаpдй зи ашкиё мазмум. Шайхи нав rap, то pаxй аз гам, То шавад катpаат зи додаш ям [6, с. 164].
Баpои исботи андешаxои мазкyp Султон Валад далели мантикие xам пешниxод каpдааст, ки чунин аст:
Даpза дон он сухан, ки мегуянд,
Ин гypyxи палиди хомнажанд.
Ки ту баp шайхи хеш шайх магиp,
Гаp касе гуядат чуз ин мапзиp.
Гаp будй инчунин даp ин олам,
Як набй н-омадй, ба чуз Одам.
Дамаpо ёд у pасонидй.
Ба Худову зи гам pаxонидй.
Баъд аз у н-омадй pасyли дигаp,
Набудй Fайpи Одам андаpх(в)аp... [6, с. 165].
Масъалаи дигаpе, ки таpxи онpо даp ин чойгоx даp назаp доpем, маpxалаxои шинохт мебошад. Султон Валад ин масъалаpо тавъам бо маком ва xолоти авлиё баён каpдааст, ки бесабаб нест. Mаxз даp айни xyзyp даp xол ва ё макоми муайян аст, ки каpомот зоxиp мешавад. Бино ба таъкиди Валад, авлиёpо се xолат аст:
а) Долат ва ё макоми заиф. Шаpxаш чунин аст, ки даp ин маком xолат ба дасти авлиё нест, rox-rox бидуни хоxиши у баp вай фypyд ояду боз ба нохости у биpавад;
б) Долат ва ё макоми миёна. Даp ин маком xолат ба даст ва ихтиёpи худи валист, "^p гоx ки хоxад, чун бихонадаш биёяд, масали бозе, ки мутеъи боздоp бошад";
в) Долат ва ё макоми тамом, ки дap ин маком "шахс (валй - Н. М., Ю. У.) айни он холат шавад" ва ин макоми тамому чунин шахс кутб аст [6, с. 183-178].
Дap масъалаи таъйини макоми авлиё мaъpифaти авсофи онхо хам мухим аст. Ба кавли Султон Валад, "авсофи авлиё чихати он гуфта мешавад, то мустамиъон дap талаби эшон кушанд". Инчунин, нaздиктapин pох ба суйи Худованд хамсухбатй бо авлиё дониста шудааст, ки ин apче бyзypг мебошад [6, с. 418]. Садокати авлиё назди Валад то ба хадде таъйин шудааст, ки гувохии як вaлиpо ба чойи сад хaзоp халки оддй медонад. Бинобap хамин, сохиби "Валаднома" ба ин чихат зиёд таваччух кapдaacт, ки дap он миён мо танхо як мaвpидpо ба хотиp меовapем, ки ба муносибати шайтону авлиё далолат мекунад.
Шайтон хaмapо pох задан метавонад, Faйp аз авлиё, ки хатто гиpди онхо хам гapдидa наметавонад, аз сояи эшон мехapоcaдy дap гypез аст. Гузашта аз ин, хap кй дap сояи валии Худо панох бибapaд, "хам гиpди у низ нaёpaд гаштан". Бapои исботи ин андеша хикояти зеpин накл шудааст, ки чолиб мебошад: "Шахсе як pyз иблиcpо дид, бap дapи масчиде истода. Пypcидaш, ки ин чо чй мекунй? Гуфт, ки aндapyни масчид зохиде намоз мегyзоpaд. Хохам, ки аз paхaш бибapaм, ило аз пахлуяш оpифе хуфтааст, аз тapcи у наметавонам ба масчид дapомaдaн. Ва arap у набудй, коpи он зохидpо ба як ламха тамом мекapдaмй" [6, с. 404].
Дap идомаи хикояти мaзкyp тавзехи он хам дода шудааст, ки чунин аст: "Аз ин py, Мустафо (с) мефapмояд, ки "навм-ал-ъолим хaйpyн мин ъибодат-ал-чохил". Пас, чун хоби эшон бех аз бедоpии дигapон аст, хамаи ахволи эшонpо аз хaйpy шap(p) чунин бояд донистан, хypдaшон бех аз pyзaи дигapон бошаду хандаашон бех аз гиpя ва лоFaшон бех аз чид(д), хамчунин ило мо ло нихоят" [6, с. 404].
^утб доpои беш аз сад хaзоp сифат аст ва дap он миён мyхимтapин сифати кутб чунин аст, ки:
Дap касе гиpди неку бад гapдaд, Доиман кутб гиpди худ гapдaд. Дама чуёни уву у хyдpо, Дама бо ёp чуфту у yзpо. Дама олам бap у шуда ошик, Бap чамоли худ у буда ошик. Дap кас аз феъли нек нек шавад, Бадии кутб бех зи нек бувад [6, с. 176].
Аз андешахои Валад маълум мешавад, ки кутб аз cоиpи авлиё фapк доpaд: бyзypгии авлиё дap киёс ба азамати кутб андак аст. Ба як сухан, "кутб подшохи авлиё" аст.
Султон Валад мофавки макомоти мaзкyp як макоми дигappо хам зикp кapдaacт, ки "aгap онpо ба халк пайдо кунанд, хaлкpо хастй намонаду хамаи олам нест шаванд, чунонки аз офтоби киёмат чамодоти осмону замину cyвap чун яху бapф бигудозанду як об шаванд" [6, с. 179].
Ш^хи ин маком, ба нaзapи мо, ба чигунагии мaъpифaти cиp алокаманд аст, ки arap он ифшо бишавад, тоби токати онpо, ба чуз авлиё, касе нaдоpaд. Аз ин чост, ки Валад аз забони сохибмаком чунин мефapмояд: rap кунам фош он чи медонам В-ap кунад чилва cиppи пинхонам, Не милал монаду на мазхабу кеш, Бap ту яксон шаванд мapхaмy pеш. Зaхpy позaхp як шавад бap ту, ^aхp гapдaд чу лутф дapхypи ту... [6, с. 179].
Дap "Валаднома" оид ба тавзехи сухани мaшхypи Maнcypи Даллоч фасли махсусе бахшида шудааст, ки ба хамин казия иpтибот доpaд. Maнcyp дap холати мастй cиppо ошкоp ва нидои "Ана-л-Дак(к)" зохиp кapд ва муфтиёни он acp ба хотиpи ин, ки фитна нашаваду халк аз дин бaдap наёянд, фатвои кaтлaшpо cодиp кapдaнд [6, с. 209-2012].
Исботи ин андешаро аз кавли Валад хам пайдо кардан мумкин аст, ки вай авлиёро асрори Дак(к) медонад [6, с. 284].
Валад таъкид мекунад, ки сирро ба ноахл гуфтан дуруст нест, чунки ба вай зиён меоварад. Сабаби дидар ин аст, ки "хар суханеро сиррест ва хар сирреро сирре дигар", хар кй сирро надонад, ночор ба рохи качу хато равад ва ин качравихо дар рохи маърифат монеа эчод мекунанд [6, с. 354].
Аз андешахои Султон Валад бармеояд, ки фаротар аз чахони авлиё олами дигаре хам хаст, ки он мацоми маъшуц мебошад. Сифати он чунин аст, ки хабари он "дар олам наёмаду ба хеч гуш нарасид" ва барои расидан ба ин маком рохбаладе огох зарур аст. Дамчунон ки "Мавлоно Шамсиддини Табрезй чихати Мавлоно Чдлолиддин зохир шуд, то уро аз олами ошикию мартабаи авлиёиву асл суйи олами маъшукй барад, зеро аз азал гавхари он дарё буд.. " [6, с. 256].
Аз ин чо бармеояд, ки чахони маънавии Мавлоно Чдлолиддин болотар аз макоми авлиё буда, у ба чахони маъшукй рох пайдо кардааст, ки мартаба ва чойгохи бузурге меошад. Маълум мешавад, ки асрори чахони мазкур барои авлиё хам мактум ва аз шарху баён берун аст.
Дамин тавр, аз баррасии андешахои матрах дар "Валаднома"-и Султон Валад ва такрироти мастур дар ин асар бармеояд, ки Валад падари хешро дар макоми авлиё мешиносад ва аз мукоисаи мабохиси назарии марбут ба авлиёву чахони маънавии онхо бо андешахои Валад маълум мешавад, ки, дар вокеъ, Мавлоно Чдлолиддинро ба сифати валй шинохтану муаррифй кардан назари сахех мебошад.
Адабиёт:
1. Деххудо А. Лугатнома. Шумораи мусалсали 34. Ч,илди 39. - Техрон: Интишороти Мачлиси шурои миллй, 1336.- 501-1100 с.
2. Деххудо А. Лугатнома / зери назари дуктур Мухаммади Муъин, дуктур Сайидчаъфари Шахидй. Шумораи мусалсали 212. Ч,илди 45.- Техрон: Чопхонаи муассисаи интишорот ва чопи донишгохи Техрон, бидуни таърихи табъ.- 501-1100 с.
3. Деххудо А. Лугатнома / зери назари дуктур Мухаммади Муъин. Шумораи мусалсали 116. Ч,илди 49.- Техрон: Чопхонаи донишгохи Техрон, 1345.- 284 с.
4. Муъин М. Фарханги форсй (мутавассит]. Ч,илди севум.- Техрон: Амири кабир, 1375. - 2775-4240 с.
5. Муъин М. Фарханги форсй (мутавассит]. Ч,илди чахорум.- Техрон: Амири кабир, 1375. - 4241-5277 с.
6. Султон Валад, Мухаммад ибни Мухаммад. Валаднома / бо мукаддимаи Фаршед Икбол.- Техрон: Икбол, 1388.- 532 с.
7. Султон Валад, Бахоуддин Мухаммад ибни Чдлолуддин Мухаммади Балхй. Маориф / ба кушиши Начиб Моили Диравй.- Техрон: Мавло, 1377.- 351 с.
8. Ч,омй Мавлоно Абдуррахмон ибни Ахмади Ч,омй. Нафахот-ал-унс мин хазарот-ал-кудс / ба тасхех ва мукаддимаву пайвасти Махдии Тавхидипур. - Техрон: Интишороти китобфурушии Махмудй, 1337.- 679 с.
9. Ч,омй Мавлоно Нуриддин Абдуррахмон. Нафахот-ул-унс мин хазарот-ул-кудс / тахиягарони матн, муаллифони мукаддима ва фехристхо Муътабар Окилова, Бахром Мирсаидов. - Душанбе: Пайванд, 2013. - 865 с.
ВАЛИ «ПРИБЛИЖЕННЫЙ К БОГУ» И СТАТУС ВЕЛАЯТ «ПРИБЛИЖЕННОСТЬ К БОГУ» С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ СУЛТОНА ВАЛАДА
Аннотация. В статье рассматриваются проблемы «вали» 'приближенный к Богу' и статус «велаят» 'приближенность к Богу' на основе постулатов, выраженных Султоном Валадом в его «Валад-наме», а также духовный мир Мавлоно Джалолиддини Балхии Руми. При обсуждении вопроса авторы сосредотачиваются на таких аспектах, как истина бытия «авлиё» 'приближенных к Богу', признаки познания приближенных к
Богу, их количество, степень и статус «авлиё», взаимоотношение пророков и приближенных к Богу, их общность и различия в этом взаимоотношении и ступени познания.
Ключевые слова: Джалолиддин Балхии Руми, Султон Валад, «Валад-наме», приближенный к Богу, пророки, приближенность к Богу.
VALI «RETAINER TO GOD» AND STATUS «VELAYAT» ORDERED HIM TO BE «CLOSENESS TO GOD» FROM SULTAN VAL AD'S POINT OF VIEW
Abstract. The present article considers the problems, regarding the «Vali» «retainer to God» and status «Velayat» «closeness to God» at the base of postulates, expressed by Sultan Valad in his «Valadname» and Mavlono Jaloliddini Balkhii Rumi's inner word. During discussion the author concentrated his attention to aspects such as trust about «avliye retainer to God»'s mode of life, signs of cognition closeness to God, their quantities, level and status «Vali», prophet's interrelation and cognition's level.
Key words: Jaloliddin Balkhii Rumi, Sultan Val ad, Valadname, retainer to God, closeness to God.
Сведения об авторах: Мисбохиддини Нарзикул - доктор филологических наук, профессор Таджикского национального университета
Юджел Узяшар, соискатель Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: yucelozyasar@hotmail.com
Information about authors: Misbohiddini Narzikul - doctor of Philology sciences, professor, Tajik National University
Yudjel Uzyashar - researcher of Tajik State Pedagogical University named after Sadrididn Aini
ЧОЙГО^И МАРГ ДАР «БУФИ КУР»-И СОДИЦ ^ИДОЯТ ВА «ИШЦИ АКТЁРИ ПИР»-И МУХДММАДЗАМОНИ СОЛЕ^
Абдуцалили Амон
Институти забон, адабиёт шарцшиносй ва мероси хаттии Академияи илмуои Цум^урии Тоцикистон
Мавзуи маргу зиндагй аз мухимтарин масъалахоест, ки инсон дар тули таърих бо он мувочех будааст. Ахли андеша чи файласуфхо ва чи шоирону орифон хар яке хамеша аз пайи ёфтани посухи дурусте аз чарои офариниш будаанд. Падидаи марг дар хунари муосир дар осори нависандагон С. Дидоят ва М. Солех дар ин макола матрах мешавад, ки дар вокеъ аз дагдагахо ичтимоиву дунёшинохтй ва хунарии онхо будааст.
Инъикоси мавзухои таърихиву фалсафй, ичтимоиву фархангй дар оинаи адабиёт амри инкорношуданист. Бадехист, ки мавзуъхои башарй дар дину оин ва фархангу адаби хар кавму милал ба шаклу мазмунхои гуногун ба риштаи тахлил кашида мешаванд. Дар вокеъ хазорон нависанда ба мавзуъхои хаммонанд, хар яке ба кадри тавони хунари худ ру овардаанд. Яъне мавзуъ як аст, вале аз зовияхои мухталиф ба онхо пардхта мешаванд. Ин нигохи фардй маънии тоза ба онхо медиханд, ва фикри хонандаро аз назари тозае рушан менамоянд. Аз ингуна шабохатхо метавон дар миёни «Ишки актиёри пир»-и Мухаммадзамони Солех ва «Буфи кур»-и Содик Дидоят пайдо кард. Аз ин ру дар маколаи хозир саъй дорем пас аз муруре бар назароти мунаккидон, ба нигохи ичмолие вижагихои романи «Буфи кур» ва достони «Ишки атёри пир»-ро мавриди бахс ва дар мавриду тасвири ташрехи казияи марг мукоиса карор дихем, то тавонем бигуем ин ду асар ба кадом тамоюлхои фикрй ва хунари адабиёти мудерн иртибот мегиранд.
