CC BY
136
3. Улмасова
усул^ои истифодаи манобеи таърихй ва адабй
дар романной таърихии давраи истиьуюлият
Вожатой калидй: насри муосири тоцик, романы таърихй, эцодиёти Сорбон, Б. Абдурах;мон, М. Солех;, манобеи таърихй ва адабй дар насри таърихй
Насри таърихй хеле ганй, пурмухтаво ва рангоранг аст. Муаррихи точик Н. Амиршохй дар пешгуфтори муфассали (дар хачми 190 сахифа) чилди якуми китоби Мирхонд «Равзат-ус-сафо» дар бораи 148 муаррих ва мутафаккири номй, ки дар осорашон маълумоти таърихй зикр кардаанд ва 12 асари мачхулмуаллиф маълумот овардааст. Агар мо онхоро ба анвои наср таксим кунем, рангорангй ва пурмухтавоии ин осор возеху рушан мегардад.
Барои нависандагони точик, ки киссаю романхои таърихй меофаранд, чунин таърихномахо кумак мекунанд, ки эшон бо шахсият ва надидахои асотирию таърихии эрониён, бо киссахои пайгамбарон дар Курьону Таврот шинос шаванд, аз хаводис ва вокеахои таърихии давраи ташаккул ва густариши ислом 01 ох бошанд ва гайраху ва хоказо.
Х,ар як муаррих фарзанди замони худ буд ва у дар навиш-тахояш сиёсати хукумати вактро ба риоя мегирифт. Бино бар ин нависандаи замони мо наметавонад мазмуну мухтаво ва хадафи он сарчашмахои таърихиро бе хеч тагйирот, сахехгараш бидуни муносибати эчодкорона ба онхо дар роман ба таври бадей истифода намоянд. Дар романхои таърихии давраи истиклол се усули корбасти маохизи таърихию адабй ба назар мерасад.
1. Ба усули якум эчодиёти нависандагонеро мансуб донистан мумкин аст, ки романхояшон, ба кавли мухаккики маъруф М. Мирзоюнус «бештар бо обу ранги бадей ва парвози тахайюл офарида шудаанд» (6, 194). Нависандагони мазкур, албатта.
равиши умумии таърихии руйдоду вакоеъро риоя мекунанд, вале тамоми сюжети осорашон, аксари кахрамонхо. рафтору кирдори онхо ва хатто тарзи гуфторашон махсули тахайюли эчодй ва аксаран беасосу бепоя аст.
Ба ин гурух романхои «Тул^и хуршед»-и Т^йчй Мирзоди Раштй, «Мунтасир»-и Аброри Зохир, «Пайрохаи к,исмат»-и Аъзам Сидкиро дохил кардан мумкин аст. Масалан ,аз мутолиаи романи «Тулуи хуршед» натича гирифтем, ки муаллиф ё аз таърихномахои суннатй бехабар аст ё агар огох хам бошад ба тахайюли бадеии хеш бештар такя кардааст.
2. Ба усули дуюм, романхое мансубанд, ки муаллифони онхо бо таърихномахои мавриди мавзуашон ошноии комил доранд, онхоро хуб омухтаанд ва дар китобашон васеъ истифода хам мебаранд, вале такрибан дар хеч чое офаридаашон ба манобею сарчашмахои мазкур ишорат намекунанд. Гузашта аз ин, дар аксар маврид, маводи таърихномахоро баъзан айнан ва баъзан мазмунан аз забони ин ё он кахрамон баён мекунанд. Мисоли равшани чунин асархо «Девори Хуросон»-и Мухаммадзамони Солех мебошад.
Олими шинохтаи точик А. Сайфуллоев таъкид кардааст, ки «Аз руи ба хам мувофик афтодани як идда сужетхо, манзарахо ва образхо метавон натича гирифт, ки Мухаммадзамони Солех китобхои Абубакри Наршахй «Таърихи Бухоро», Ибни Фундук «Таърихи Байхакй», Манинй «Шархи таърихи Яминй»..., як силсила тадкикотхои илмии донишмандони ватаниву хоричиро мохирона ва хеле муфассал истифода кардааст (10, 8). Х,амин маъниро мунаккид А. Набавй низ таъкид кардааст (10, 68).
Бо вучуди ин дар хеч чои роман ишорае ба ягон маъхазу сарчашма вучуд надорад. Х,амаи иктибосхо аз таърихномахо аз забони ин ё он кахрамон оварда шудаанд. Барои он ки иддаоямон бе далел набошад, як- ду мисол меорем. Дар сахифаи 11 «Девори Хуросон» аз забони амир Наср дар сухбат бо амир Исмоил чумлахои зерин оварда шудааст: «Дар мохи рабеъ-ус-сонй Х,усайн бинни Тохир ал - Тойй аз Хоразм ба Бухоро тохтан овард ва миёни уву мардуми Бухоро харбхо афтод. У баъд аз нанч рузи чан1 бар шахр даст ёфт. Ва ба ахли Бухоро узри шахру русто кард ва бисёр касро бикушт ва хоразмиёнро баргумошт, то дуздй намуданд ва мусодират мекарданд ва ба шаб мукобираи хонахо бар мезаданд ва чиноятхои гарон мениходанд ва мол месутуданд.
С- ™ . _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 47 ~
Ахли Бухоро бо у ба харб берун омаданд ва бисёр кас кушта шуданд ва аз шахр мивдори ду донг бисухт ва чун ахли шахр даст кавй карданд, у мунодй кард ва амон дод. Ва мардумон, ки чамь шуда буданд ва чангро омода гашта, чун хабари амон бишниданд, пароканда шуданд ва баъзе ба русто рафтанд. Чун Хусайн бинни Тохир донист, ки мардум пароканда шуданд, шамшер андар ниход ва халки азимро бикушт. Мардум боз гавго карданд ва Хусайн бинни Тохир ба хазимат шуд ва хама руз харб карданд ва чун шаб шуд, у дари кушкро махкам кард. Ва халкро дар атрофи кушк нигох медош-танд, то вайро бигиранд. Ва у хирочи Бухоро ба тамомй гирифта буд: Х,ама дирам... гадрифй ва дар миёни сарой рехта буд ва мехост то ба нукра сарф кунад, замон наёфт ва он шаб деворро сурох карду бигрехт, бо касони хеш барахнаву гурусна. Ва он дирамхои гадрифй бимонд. Мардумон хабар ёфтанд ва он мол горат карданд» (8,11).
Хдмин матн айнан дар сахифаи 143-144 «Таърихи Наршахй мазкур аст (7).
Мисоли дигар: дар сахифаи 27-и роман аз забони Абилхафс накле дар бораи этимологияи шахри Бухоро омадааст: «Хазрати расул, салиаллалохи алайхи васаллам, гуфт: «Ё Чабраил, номи ин шахрхо бшуй».Чабраил алайхисалом гуфт: Номи яке аз ин шахрхоро ба тозй Коси мня хонад ва ба порей Бешгард ва дуввумро ба тозй Самарой хонанд ва ба порей Самарканд ва саввумро ба тозй Фохира хонанд ва ба порей Бухоро. Расул, салиоллоху алайхи васаллам, фармуд: Алло.уум борик фи фохирстш ва ttwjçpct цулубу^ум бил тещво. Ва закй аъмола.уум ва ацъалух,ум рацууман фи умматй».
Худи хамин матн дар «Таърихи Наршахй» дар сахифаи 54 омадааст.
Теъдоди чунин мисолхоро афзудан мумкин аст. Масалан, мувофикдти матни суханронихои кдхрамонони асар бо матни танхо «Таърихи Наршахй» дар сахифахои 31, 66, 125, 143, 144, 185, 194, 236 ба назар расид.
Албатта, нисбат ба тарзи истифодаи маводи таърихномахо дар романи «Девори Хуросон» мо эроде надорем, зеро ин дар салохдиди нависанда аст. Ягона эроде, ки хает ин аст, ки ба занни кавйМ. Солех матни форсии таьрихномахоро мавриди истифода карор додааст ва, мутаассифона, кироати матну харфгардони он на хамеша сахех аст.
Масалан, дар матни дар сахифаи 27-и роман омада, ки мазкур шуд, чумлаи арабй нодуруст кдроат шудааст. Тарзи сах,сх,и онро аз китоби «Таърихи Бухоро»(54) меорем.
«Аллохума борик фи фохиратин ва таххир кулубахум ли-т-тсщво ва зока аъмола.уум ва ичъалахум уахиман фй умматй». Ралатхонй дар калимахое содир шудааст, ки мо зераш хат кашидем. Шумораи чунин иштибоху сахвхо, маатаассуф, хеле зиёд аст. Аз хамон иктибоси сахифаи 11 боз як мисол меорем. Дар чумлаи якум бояд ба чои «бинни» — «ибни», «ал — Тойй»-«ат-Тойй» навишта шавад.
Чунин услуби истифодаи маводи таърихномахо дар романи «Х,афт руъё»-и Ю. Ахмадзода низ ба чашм мерасад.
Мавриди зикр аст, ки аксари мухаккикони жанри насри таърихй таъкид кардаанд, ки иттилои таърихй додан ба хонандагон яке аз чанбахои маърифатию таълимии романи таърихй аст. Ба ибораи дигар хонандагон маълумоти таърихиро тавассути асархои бадей тезтар ва ба сухулат аз худ мекунанд. Мухаккикон махз хамин усулро мавриди истифода карор додай М. Солех ва Ю. Ахмадзодаро, яъне аз забони кахрамонон овардани маълумоти таърихиро бехтару хубтар мешуморанд.
3. Ва нихоят усули сеюм - усули нависандагоне мебошад, ки хамаи сарчашмахою маохизи мавриди истифода карор додашударо бо ин ё он рох номбар мекунанд. Маъмулан, чунин нависандагон ё дар поварак ба маохиз хавола медиханд ё дар охири китоб номгуи сарчашмахоро меоранд.
Масалан, дар романи «Достони писари Худо» Сорбон хамин равияро пеш гирифта, тамоми сарчашмахои таърихию адабии истифода бурдаашро зикр кардааст. Ин усули таълифи Сорбон аз дебочаи роман ofo3 ёфта, минбаъд дар тамоми асар давом мекунад. У дар дебоча усули илмии мукоисавиро пеш гирифта, ба «Курьон» ва «Таврот», хусусан ба асари донишманди хиндй Абулкаломи Озод «Куруши Кабир» такя кардаву иктибосхо оварда, нихоят ба ин фикр шарик мешавад, ки «Зулкарнайн Куруш аст, на Искандари Макдунй» (9,1,10). Х,амчунон Сорбон ба исбот мерасонад, ки «.. .Искандари Макдунй бо он хунхорй, катли ом карданхо, зулму ситам, андар чазирайи Тир дуним хазор чавони шучоъро маслуб кардан, бо оташ задани Тахти Чдмшед, сухтани китоби «Авесто», горату бурданхо наметавонист пайгамбар бошад.
агарчи лакдби Зулкарнайнро мегирифт» (9,1,10).
Сорбон аз Мавлоно Ч,алолиддини Балхй, романи фалсафии Ксенофонт «Киропедия» (дар бораи Куруши Кабир), «Курушнома»-и Газанфун, «Таврот», «Инчил», асари Арасту «Аретэ» («Накукорон»), лугатномаи «Бурхони котеъ», «Тафсири кабир»-и Фахриддини Розй ва гайра иктибосхо меорад ва ин сарчашмахоро дар кисмати «Шарху эзох»- и романи худ тазаккур медихад (9,1,699-701 ;9,2,668-669).
Дар бобати истифодаи сарчашмаю маохиз дар байни романхои таърихии давраи истиклол романи «Куруши Кабир»-и Б. Абдурахмон чои махсусро ишгол мекунад. Сарчашмахо ва адабиёти расман тазаккурдодаи муаллиф аз 118 маъхази муътамад иборат мебошанд, ки мухимтарин маохизи таърихй, чугрофй, осори муаррихон, мусташрикон ва адибонро дар бар гирифтаанд. Дар ин радиф танхо романи Мусой Насрии Хдмадонй (1260-1332) «Ишк, ва салтанат» ба назар нарасид. Х,ол он ки баъзе риштахои сужети хар ду китоб - «гум шудан»-и Куруш дар тифлй ва ба тарбияи чупон расидани у, ба гирди худ лашкар чамъ оварда алайхи Астиаг мубориза бурдани у, чангхои Куруш бо максади ба даст овардани Лидия, Бобул, Исроил, чашнгириии Навруз ва гайра, умумият доранд. Хдрчанд сабки тасвир гуногун аст, аммо мазмуну мухтаво шабехи якдигаранд. Албатта, сабаби умумият метавонад дар он бошад, ки маъхазхои асосию умдаи хар ду муаллиф хамоно осори муаррихони юнони бостон, махсусан «Таърих»-и Х,еродот мебошанд.
Васеъ истифода шудани маъхазхои илмию адабй, таърихй, чугрофй ва бостоншиносй заминаи реалистии тасвирро мустахкам карда, кушишхои нависандаро дар рангорангии нигориш ба зухур овардааст. Муаллиф дар пайнавишти сахафоти роман аз маъхазхо 117 маротиба истинод меорад ва шархи вожахои номаълумро менависад, мохияти вокеахоро эзох медихад, муносибати байни кахрамонон ва персонажхои таърихии асарро муайян мекунад, фарзияхои донишмандонро баён менамояд, сабаби ба чониби Куруш гузаштани ин ё он шахсиятхои таърихиро зикр менамояд, аз кучо икгибос шудан ё мазмунан гирифтани маводро таъкид мекунад. Чунончй, чун сухан дар бораи шакли нахустини исми Куруш, яъне Кайораш меравад, нависанда дар пайнавишт чунин шарх медихад: «Фарзияи аз
Кайораш падид омадани номи Курушро Х,амзаи Исфахонй ва чандин мухаккикону олимони минбаъда, аз чумла Бостони Поризй-устоди таърихи Донишгохи Техрон, дар китоби «Куруши Кабир» -и Мавлоно Абукаломи Озод зикр кардаанд» (1,78).
Бароти Абдурахмон сарчашмахоро бо се рох истифода мебарад: Яке бетагйирот корбаст кардани маводи таърихй, чунон ки дар се мисоли фавк, аз назар гузаронидем. Дигаре, аз маълумоти гуногуни таърихй истифода кардани хамон хабарест, ки ба хакикат бештар рост меояд. Нихоят, бо баъзе дигаргунй, мувофикан ба хакикати бадей истифода кардани маълумоти манобеи таърихй. Чунончй, осори муаррихони Юнони Кадим дар бораи хамсари якуми Куруш ду хел маълумот медиханд. Х,еродот менависад, ки зани якуми у Касандона буд, Ктесий мегуяд, ки Амутида буд. Муаллифи роман ин ду хабарро мукоиса карда, ба хакикат наздиктарашро интихоб менамояд. Дар роман мехонем:«Аруси нозанин Касандона интизори туст, Куруш, - бо тантана хабар дод Астиаг» (1, 107).
Нависанда баъзе маълумоти таърихй ва киссаву ривоятхоро дар бораи Куруш ва дигар персонажхои асар мувофикан ба ниятхои гоявию бадеии худ ва таъсирбахшу хаячоновар намудани сужет ё лавхаи тасвир каме дигаргун месозад, ки ба инъикоси хакикати таърихй халал намерасонанд. Чунончй, Куруш хоби дахшатноке дида буд, ки мазмуни он аз фаро расидани марги у ишорат мекард. Дар пайнавишти роман омадааст: «Ин хоби Куруш дар «Таърих»-и Х,ер?дот ва чандин таърихномахо чун рамзи интихои давлатдории у зикр шудааст, ки бо изофаю рангубори адабй овардем» (1, 351).
Нависанда тарчумаи баъзе хуччатхои таърихиро низ мувофикан ба вижагихои асари бадей ва сабки инфиродии нигорандагии худ истифода мекунад. Вакте ки Бароти Абдурахмон матни эъломияи Курушро бо тахрири худ дар роман дарч мекунад, дар пайнавишт чунин ишораро зарур мешуморад, ки вай ба адолати илмй ва адабй мувофик аст: «Тарчумаи ин эъломия аз китоби Чдмшедов п. «Аз Пешдодиён то Сомониён» (11, 47-48) оварда шуда, ба зимни мукоиса бо матни форсии Бостони Поризй, устоди донишгохи Техрон баъзе тагйиротхо ворид гардид» (1, 287)
Сохиби роман дар шарху баёни вокеахои устуравй ва таърихй.
зикри солхои зиндагй ва хукмронии шохони эронй аз «Шох,пома»-и Фирдавсй низ мохирона истифода мекунад.
Нависанда мазмуни чанде аз порчахои адабиро аз Таврот корбаст кардааст.
Вакде ки нависанда дар матни асосии роман номхои чугрофиро дар шакли таърихиашон истифода мебарад, дар повараки роман аз руи зарурати илмй маълумоти мушаххаси чугрофй медихад ва номи шахрхоро дар шакли имруза менависад. Масалан, «Марву Нисо ва Хоразму Сугд дар назар аст, ки дертар чун вилоятхои чудогона ба худуди каламрави Хдхоманишиён муттахид шуданд» (1,248).
Бояд таъкид кард, ки вижагихои сабки романро на танхо сарчашмахои таърихй-осори Х,еродот, Ктесий, Солномаи Бобул, Таврот, китоби Ирмиёи набй, деворнавиштахои таърихй, балки тадкикоти муаррихон, бостоншиносон, чугрофидонхо ва дигар донишмандони муосир низ муайян менамоянд.
Чи тавре ки зикр шуд, Б.Абдурахмон пеш аз таълифи роман хамаи манобею маохизи дастрасро мавриди омузиш карор додааст. Шояд ба сабаби бедиккатй бошад, ки дар ду маврид муаллиф номи китобхоро нодуруст зикр кардааст. Китоби Абулхасани Масъудй «Муручу-з-захаб ва маъодини-л-чавхар» (12, 248) ном дорад, ки дар роман дар шаклхои «Мураввич-уз-захаб» (1, 332) ва «Мурувач-уз-захаб» (1, 240) омадааст.
Дар повараки с. 340 «Китоб-ул-ахбор»-и Ибни Халдун зикр шудааст (1, 340). То чое, ки мо иттилоъ лорем, номи пурраю дурусти асари Абдуррахмон ибни Мухаммад ибни Халдун «Китоб-л-ибар ва дивону-л-мубтадо ва-л-хабар фи айёми-л-араб ва-л-ачам ва-л-барбар ва ман осорахум мин завиййи-с-султони-л-акбар» аст, ки мухтасаран «ал-Ибар» ё «Китоб-л-ибар» ё «Таърихи Ибни Халдун» меноманд (4, 348-349).
Бо сабабхои номаълум ин ду иштибох дар нашри нави роман ислох нашуда мондаастаст (2, 262,269).
Дар хулоса бояд зикр кард, ки аксаран муаллифони романхои таърихии давраи истиклол усулхои дуюму сеюмро якчоя корбаст кардаанд. Усули якум бошад, яъне умуман истифода набурдан ё сарфи назар кардани сарчашмахои таърихию адабй дар эчодиёти нависандагони алохида мушохида мешавад.
ПАЙНАВИШТ
1. Абдурахмон Б. Куруши Кабир - шоханшохи тамаддуновар. -Душанбе: Шарки озод, 2006
2. Абдурахмон Б. Куруши Кабир - шоханшохи тамаддуновар(китоби якум). Камбучия. Пирузй ва марг (китоби дуюм). Романи таърихй. - Душанбе: Адиб, 2012
3. Ахмадзода Ю. Х,афт руъё. - Душанбе: Адиб, 2001
4. Донишномаи Сомониён. Дар 2 мучаллад. - Хучанд: Нури маърифат Ч,.1. 2008
5. Донишномаи Сомониён. Дар 2 мучаллад. - Хучанд: Нури маърифат Ч,.2. -2009
6. Мирзоюнус М. Шамъи тироз. Нигохе ба зиндагй ва ашъори Махастй-Хучанд: Ношир, 2011
7. Наршахй, Абубакр Мухаммад ибни Ч,аъфар. Таърихи Бухоро. -Душанбе: Пайванд, 2012
8. Солех М. Девори Хуросон. - Душанбе: Ирфон, 1999
9. Сорбон. Достони писари Худо. Дар 2 ч.- Душанбе: Адиб, 2005
10. Тулуъе баъд аз гуруб. (Мачмуаи маколахо) Бо кушиши Абдучалили Амон. - Душанбе: Шумон, 2013
11. Ч,амшедов П. Аз Пешдодиён то Сомониён. - Душанбе: Хумо, 1999
12. Энсиклопедияи советии точик. Иборат аз VIII чилд. 4..IV. -Душанбе: ЭСТ, 1983
Принципы использования исторических и художественных источников в исторических романах эпохи независимости
3. Ульмасова
Ключевые слова: современная таджикская проза, исторический роман, творчество Сорбона, Б. Абдурахмона, М.Солеха, исторические и литературные источники исторической прозы
Статья посвящена проблеме принципов использования исторических и литературных источников в исторических романах эпохи независимости. В результате тщательного анализа ряда исторических романов автор приходит к выводу, что с точки зрения использования источников авторов исторических романов можно делить в три группы: 1. Писатели которые вообще не знакомы с историческими источниками или не обращают на них внимание, то
есть игнорируют их; 2. Писатели, которые хорошо знают используют исторические и литературные источники, но не упоминают их;3. Писатели, которые всегда ссылаются на источники и приводят перечень книг и научных трудов, использованных в процессе написания романа.
Principles of Usage of Historic and Belles-Lettres Sources in the Historical Novels of Independence Epoch
Z. Ulmasova
Key words: modern Tajik prose, historical novel; creations of B. Sorbon, B. Abdurakhmonov, M. Solekh; historical and literary sources of historical prose
The article dwells on the problem related to the principles of usage of historic and belles-lettres sources in the historical novels of the epoch of independence. Having analyzed thoroughly a number of historical novels the author comes to the conclusion that from the point of view of the sources used for writing historical novels the hitters can be divided into three groups: 1. Writers who don't use such sources in general ignoring them; 2. Writers who are well aware of the sources but don't mention them in their works; 3. Authors who always make references to sources and adduce inventories of books and scientific works used in the process of the creation of the novel.
