CC BY
9A FEW WORDS ABOUT LIFE AND CREATIVE ACTIVITIES OF MASTURA KURDISTANI
Abstract. Article is devoted to the life and work of Persian talented poet Kurdistan Mohsharaf Khanum, who wrote her works under the pseudonym of Mastura. The author draws attention not only on the autobiographical details and peculiarities of her poetry, but also in her historical work "Chronicle Ardalona home." Based on the analysis of poetic genres of divon of Mastura and originality of her work, including artistic medium in her qasidas, gazelles, Rubaiyat, tardzheotah and istoriogrammah, the author argues the idea that the poet should be Iraqi style.
Key words: poetess of the XIX century, Mastura Kurdistani, Persian literature, poetry
Сведения об авторе: Ходжаева Матлюба, доктор филологических наук, профессор Худжанского государственного университета имени академика Б.Гафурова, e-mail: [email protected]
Information about the author: Khojaeva Matluba - Doctor of Philology Sciences, professor, Khujand State University named after academician B. Gafurov
НАЦШ ВА МАЦОМИ ЗАБОНИ АРАБЙ ДАР ТО^ИКИСТОНИ ТОИНЦИЛОБЙ
Ваууобов Т.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров
Забт ва ишголи Осиёи Миёна аз чониби арабхо ба максад ва манзури пахну таъмими дини мубини ислом ва хукумати онхо дар тулу замони дарозо, дар дар ин марзу бум боис гардид, ки дар як муддати муайян катъ шудани амалкарди забонхои аслии халкхои ин минтака дар бештари сохахои истифодаи онхо арзи вучуд намуд ва забони точикй аз ин раванд низ истисно набуд. Бо эътирофи эроншиноси машхур, профессор Е. А. Бертелс «Ишголи сарзамини Эрон ва Осиёи Миёна аз тарафи арабхо ба он оварда расонид, ки раванди ташаккули забонхои адабии ин минтака катъ гардида, дар муддати дарозо дар кишвархои ин манотик забони арабй ба хайси забони адабии вохид ва ягона мавриди амал карор гирифт» [2, c. 102].
Халкхои аз чониби арабхо маглубгардида исломро пазируфтанд ва хамвора ба он урф, одат ва суннатхои исломро кабул намуданд, ки дар ин раванд на хамеша гароиши ихтиёрй ба назар мерасид. Таъмими ислом, ки дар заминаи исломикунонй ё гароиши чабрй ба меъёру кавонини ислом сурат гирифт, боиси дар марзу буми гайриарабй, аз чумла Осиёи Марказй, мавкеи муайян пайдо кардани забони арабй гардид. Бар илова, муроати рукнхои асосии ислом фарз ва талаботе махсуб меёфт, ки густариши минбаъда ва таъмими дини ислом дар марзу худудхои тозазабт ба он робитаи ногусастанй дошт. Аз ин ру, таъкидан иброз медорад профессор Е.Э.Бертелс, ислом хар як муслимро муваззаф менамуд, ки хар руз панч маротиб намоз гузорад ва бояд ин фариза бо тиловат ва ё кироати оёти Куръонй дар ниёиши Худо ба забони арабй анчом бипазирад [2, c. 102].
Ногуфта намонад, ки сиёсати забонии тахочумгарони араб дар заминаи хусумат ва адоват нисбати забонхои мардуми бумию марзй тархрезй гардида, мутаассибон боварй доштанд ва бо таассуб такозо менамуданд, ки забони арабй ягона забонест, ки бо он тамоми аркон ва кавонини дини ислом баён ва рохандозй мегардад. Инчунин, Куръон китоби ягонаи мукаддас буда, ба забони арабй китобат шудааст. Дар робита ба бархурди яке аз намояндагони аббосихо - Абдулло бини Тохир нисбати кутуби гайриарабй Давлатшохи Самаркандй дар «Тазкираи Давлатшохй» хикоятеро меорад, ки мазмунаш ба таври зайл аст: Дар як рузи фарахзо ба Абдулло бини Тохир, ки дар салтанати аббосихо амири Хуросон таъин гардида буд, як шахс китоберо ба у, ба арзи
эxтиpом эxдо намyд ва тавзеx дод, ки донишмандон xикоя ва pивоятxои шавкангез ва pyxпаpваp ба номи шоxи одил - Нyшеpвон (шоxи Эpон аз сyлолаи Сосониён, асpи VI) -pо таxия ва китобат каpдаанд. Шахсе онpо ба амиpи Нишопyp а6дулло бинни Тоxиp пешниxод мекунад ва маъсуф баъди суоли ин чй китоб аст ва ба кадом забон китобат шудааст, ибpоз медоpад, ки мо инсощои ^ypъонpо киpоаткyнонда ба истиснои ^ypъон ва шаpиати паЙFамбаpи Ислом - Мyxаммад (с) кутуби дигаp ва аз чумлаи он китоби пешкашpо намепазиpем. Ва ин китоби пешкаши Шумо эчоди заpдyштиён буда, баpои мо муслимин куллан добили кабул нест ва баъди ин фаpмон медиxад, ки китоби мазкyppо тyъмаи оташ гаpдонанд. Баp илова фаpмон иpсол мекунад, ки агаp даp каламpави вай, яъне Нишопyp чунин кутуб ба назаp pасад, ки ба забони аpабй китобат нашудаанд, xатман даp оташ сyзонида шавд [9, c. 257].
Академик Б. Fафypов зимни баppасии pавандy чаpаёни мypаккаби этногенетикй, забонй ва фаpxангии маpдyмй xадафи таxоччyми аpабxо каpоp гиpифта ба хулосае меояд, ки «Пpотсессxои этногенй, забонй ва мадании кишваpxои дохили хилофат ниxоятдаpача мypаккаб ва пypихтилоф буданд... Даp xамон ноxияxо xам, ки аxолй забони модаpии хyдpо нигоx медошт, зypан дини исломpо чоpй каpда, баpобаpи он забони аpабиpо низ чун забони мукаддас паxн менамуданд, зеpо ^ypъон ва дигаp адабиёти динияpо факат онxое хонда метавонистанд, ки ин забонpо медонистанд. Забони аpабй xамон мавкеъеpо, ки забони лотинй даp Евpопаи Fаpбии асpимиёнагй дошт, даp дохили хилофат œx^ гаpдида, даp байни халкxои гуногун эътибоpи забони умумии илмиpо пайдо мекунад» [4, c. 430]. Даp кишваpxои аз чониби аpабxо забтшуда ашpофи маxаллй бо шypy шаp ва дилчаспй ба омyхтани забони аpабй шypyъ каpданд, то ки хyдpо ба доиpаxои салтанати аpабxо каpибy пайваст намоянд ва бо эътиpофи мyаppихи машxyp Б.Fафypов даp байни ин ашpофиён гypyxе ташаккул ёфт, ки «забони аpабиpо ба пyppагй аз худ каpда, тащо ба воситаи он гуфтугу мекаpданд» [3, c. 376].
Боиси таассуф ва нигаpонист, ки баъзе мyxаккикон бидуни таxлили амик ва xамачонибаи вазъи забонии Осиёи Маpказй даp замони салтанат ва xyкмpонии аpабxо ба хyлосаxои Fайpитасбит ва баpдоштxои хомpо pаво дида, ибpоз медоpанд, ки «Забони аpабй даp Осиёи Миёна ба забони умумии гуфту^ии ашхос ва маскунини гуногунзабон мубаддал гаpдида буд» [6, c. 252]. Вокеан, як гypyxи муайяни аxолии чомеа, бавижа ашpофy ашpофзодагон бо максадxои мансабталошй забони аpабиpо аз худ намуда, ба он xаpф мезаданд, вале бо эътиpофи вокеъбинонаи пpофессоp И.М.Оpанский кисмати асосии аxолй ин забонpо намедонистанд [9, c. 261]. Аз ин py, забони аpабй даp давpаи салтанати аpабxо наметавонист чун забони мyошиpати маpдyми гуногунзабони манотики Осиёи Миёна хидмат намояд.
Даpвокеъ, забони аpабй даp муддати начандон мадид тавонист, ки даp соxаxои гуногуни xаёти ичтимой, сиёсй ва мадании кишваpxои аз таpафи аpабxо маFлyбшyда таъмим ёбад ва макоми истифодаpо ба даст даpоpад. Ба ин забон (яъне аpабй) коpгyзоpй ва дафтаpдоpй ба pоx монда шуда, он чун забони давлатй даp тамоми маpзy буми мансуби халифат эътиpоф мегаpдад. Маxз даp ин давpа шоиpонy олимоне ба аpсаи xастй кадам ниxоданд, ки худ намояндаи маpдyми таxчоию бумй буда, осоpи адабию илмии хешpо бо ин забони xоким таxия ва китобат намудаанд, ки баъдан эшонpо чун шоиpонy уламои фоpсy точики аpабзабон унвон додаанд [5].
Умдатан, забони аpабй даp pyшдy нумуи улум, тамаддун ва забонxои маpдyми даp зеpи тасаppyфи аpабxо каpоpдошта макоми хосаpо касб намудааст. Ба xаp сypат, пеш аз он ки даp боpаи соxаxои амалкаpди забони аpабй ва накши он даp xаёти маpдyми Осиёи Миёна, аз чумла, Точикистони тоинкилобй, таваккуф намоем, заpyp мешyмоpем, ки даp боpаи вижагщои амалкаpди ин забон даp таъpихи маpдyми ин саpзамин чанд нукоти заpypиpо зикp намоем: аввалан, вакте ки сухан даp боpаи амалкаpди забони аpабй даp ин ва ё он соxаи xаёти маpдyми Осиёи Миёна, аз он чумла, точикон, меpавад, даp назаp амалкаpди пyppа ва xамачонибаи забони аpабй маxсyб намеёбад; дувум, новобаста аз амалкаpди забони аpабй даp соxаxои чудогонаи xаёти маpдyми Fайpиаpаб, аз чумла точикон, вай баpои оммаи маpдyми оддй тамоман номафxyм буд; сеюм, агаp
дар авоил ва OFOЗи истилои кишвархои Осиёи Миёна ва Эрон аз чониби арабхо дар дохили марзу буми Халифат забони арабй чун забони давлатй ва мукотиботи расмй маком дошта бошад, пас аз шикаст хурдани салтанати арабхо ва ба сари кудрат омадани сулолахои марзию тахчой манзалату эътибори ин забон сахт коста мегардад; чахорум, дин ягона сохае ба шумор мерафт, ки забони арабй бемайлон мавриди истифода карор дошт, вале бо мурури замон баъди парокандагии халифат дар баробари забони арабй забони форсии точикй низ дар сохаи дин мавкеъ пайдо кард ва ба касе махфй нест, ки ин забон дар марзу буми Осиёи Миёна ва Эрон аз забонхои маъмул, дастрас ва серистеъмол махсуб меёфт. Вале баъди коста гардидани хукумат ва шахомати халифат дар олами ислом дар баробари забони арабй забони форсии точикй низ мавкеи хешро дар каламрави табори форсигуён пурзур намуд ва чун забони фахмо ва дастраси форситаборон дар баробари забони арабй дар сохаи дин хеле макоми бавижаро сохиб гардид.
Дамин тавр, бо дарназардошти баррасии фавк, инчунин, таъмими забони арабй дар марзу буми ниёгони мо ва амалкарди минбаъдаи он дар Точикистони тоинкилобй даврахои зеринро мансуби амалкарди он арзёбй кардан ба максад мувофик аст:
- давраи якум - OFOЗи асри VIII - анчоми садаи IX (яъне то ба сари кудрат омадани Тахориён, Саффориён ва хосатан Сомониён). Дар ин давра забони арабй ба таври ичборй дар марзу буми Осиёи Миёна таъмим ёфта, дар сохахои коргузорй ва мукотибот, илм, дин, адабиёт мавкеъ ва макоми истифодаро сохиб мегардад. Бо эътирофи ахли калам истифода шудани забони арабй дар сохахои зикрёфта дар таърихи амалкарди забони арабй дар марзу буми Fайpиаpабй, масалан Осиёи Миёна, замони вусъатнок ва шукуфоии амалкарди забони арабй шинохта шудааст;
- давраи дуюм - анчоми садаи IX ва асри X. Ин давра ба пастравии сатхи амалкарди забони арабй дар марзу буми Осиёи Миёна ва Эрон ва катъу махдуд гардидани истифодаи он дар ин мавзеъ ба назар мерасад. Аз чумла, хукамои махаллй, ки бар ивази зимомдорони араб ба сари салтанат омаданд, аз истифодаи забони арабй дар сохахои коргузорй ва мукотибот, адабиёт ва монанди онхо гурез намуда, амалкарди забони форсии точикиро дар ин бахшхо авлотар медонанд. Дар ин давра амалкарди забони арабй дар сохахои илм, дин ва мадраса идома меёбад, вале дар баробари он забони форсии точикй низ истифодаи хешро дар ин соахахо тавсиа ва густурда мегардонад;
- давраи сеюм - асрхои XI-XII. Забони арабй дар ин мархила низ истифода ва амалкарди хешро дар илм, дин ва мадраса идома медихад. Вале тафовут нисбати даврахои дигар дар он зохир мегардад, ки дар радифи забони арабй, забони форсии точикй дар ин сохахо маъруфияти бештаре пайдо мекунад: асархои зиёди илмию бунёдй ба забони форсии точикй китобат мешаванд ва дар тадрису таълими мадраса низ забони форсии точикй мавриди истифодаю бахрабардорй карор мегирад;
- давраи чахорум - аз садаи XIII то Инкилоби Октябр. Дар ин давра низ забони арабй амалкарди худро дар сохахои дин ва мадраса идома медихад, вале харифи вокеии вай - забони форсии точикй истифодаи онро дар сохаи илм тамоман танг намуда, вазифаи онро ба души хеш мегирад.
Дамин тавр, бо дарназардошти таснифот ва ё даврабандии таърихи амалкарди забони арабй дар Осиёи Миёна ва Эрон баррасии вижагихои амалкарди забони арабиро дар марзи Точикистони тоинкилобй мавриди бахс ва казоват карор медихем.
Амалкарди забони арабй дар соуаи коргузорй ва мукотибот. Тибки сиёсати забонии арабхо дар тамоми марзу буми мансуби онхо забони арабй ба хайси забони давлатй таъйин ва пазируфта шуда буд. Барои тасбити ин фикр иктибоси зерро аз профессор И.М.Оранский пешкаш намудан айни матлаб аст. Ба акидаи мавсуф, «аз соли 81 хичрй (700/701-и мелодй) забони арабй дар каламрави араб чун забони давлатй эълон гардида буд. Таъмим ва истифодаи ин забон ба хайси забони давлатй дар вилоёте, ки ба хайати халифат ворид шуда буданд ва ё чабран мутеъ гардидаанд бо тадрич ва охиста-охиста сурат мегирифт. Тавре, ки академик И. Ю. Крачковский дар заминаи такя ба
маълумоти мyаppихи машxyp ал-чаxшиёpй тазаккyp медщад, ки «Набояд дастгиp ва пуштибони акидаи даp нимаи асpи VIII саp то саpи Mоваpоyннаxpy Хypосон ба сифати забони давлатй паxн шудани забони аpабй бошем. Ба xаp xол, вокеият аст, ки даp OFOЗи асpи VIII даp маpзy буми Хypосонy Mоваpоyннаxp на тащо зимомдоpони аpаб, балки Xyкамои бумй низ даp мукотиботи pасмй аз забони аpабй баpхypдоp буданд ва ин вокеият аст» [9, c. 259].
Даp Осиёи Миёна, Эpон ва АфFOнистон то пошхypии халифат забони аpабй макоми забони давлатиpо касб намуда буд. Кобили кайд аст, ки пошхypии халифат ба саpи кyдpат омадани сyлолаxои Тоxиpиён (821-873), Саффоpиён (873-903) ва Сомониён (903-999) зич алокаманд мебошад. Mаxз даp айёми таъсис ва ташкили аввалин давлати точикон-Сомониён забони точикй комилан даp соxаи коpгyзоpй ва мукотибот забони аpабиpо иваз намуд [9, c. 273].
Ч,онибдоpони забони аpабй даp мавpидxои баpои худашон кулай ва дастpас кушиш менамуданд, ки пеши pоxи истифода ва амалкаpди забони точикиpо даp соxаи коpгyзоpии давлатй бигиpанд ва даp ин чанба аз имкониятxо кyдpатии хеш xамачониба баpхypдоp мегаpданд. Аз pyи мyшоxидаxои И. М. Оpанский «Myаppихи аpабизабони даpбоpи Mаxмyди Fазнавй (998-1030) Утбй хабаp медщад, ки вазиpи xамзамони вай Маймандй кушиши ба сифати забони мукотибот аз нав чоpй каpдани забони аpабиpо мекунад. Мувофики ин маълумот даp давpаи аввали xyкyмати Mаxмyди Fазнавй тамоми асноди pасмй чун даp замони Сомониён ба забони фоpсй (точикй) китобат мешуданд... Вазиp Маймандй фаpмоиш медиxад, ки мукотиботи pасмй ба забони аpабй сypат гиpад; истифодаи забони фоpсиpо (точикиpо) танxо аз pyи заpypат ичозат медиxад» [9, c. 269].
Кобили кайд аст, ки таpафдоpони ин тамоюл кодиp набуданд, ки пеши pоxи pаванди амалкаpди забони точикиpо даp соxаxои коpгyзоpй ва мукотибот бигиpанд.
Конунист, ки даp давpаи истифода гаpдидани забони аpабй ба xайси забони коpгyзоpй ва мукотибот системаи истилоxоти ин соxа ташаккул ёфт. Вакте ки забони фоpсии точикй даp ин соxа мавpиди истифода каpоp гиpифт, як Typyx истилоxxои маpбyти ин соxа ба забони точикй (фоpсй) иктибос гаpдиданд ва як муддати муайян даp системаи истилоxоти соxаи коpгyзоpй ва мукотиботи pасмй мавкеи истифодаpо доpо буданд. Масалан, девони вазиp (jdjj jlj^), девони муставфй девони
амидулмулк (^i^íijj^&jlj^j), девони соxибyшшаpт (^j^ll^l^ jlj^), девони соxибyлбаpид (jjjjSl^^l^ jljj^), девони мexтасиб (.ьи'^д jlj^), девони авкоф (^-ájl jlj^), девони казо (-^jlj^) ва Fайpаxо [8, c. 25; 3, c. 341-342]. Солxои охиp даp атpофи системаи истилоxоти забони точикй (xам аз назаpи диахpонй ва xам синхpонй) тадкикотxои кобили таваччexи олимони точик, пpофессоpон С.Назаpзода [7], МД.Султон [11], Т.С.Шокиpов [13] ва Fайpаxо аз чоп баpомаданд, ки таxлилy баppасии онxоpо баpои мавpиди дигаp мавкуф мегyзоpем.
Амалкарди забони арабй дар соуаи дин. То Инкилоби Октябp, бавежа пас аз таъмими ислом даp маpзy буми Осиёи Миёна, аз он Ч,умла даp Точикистони тоинкилобй, забони аpабй чун воситаи асосии таблот ва таpFиби ислом мавpиди истифода будааст. Ин ягона соxаест, ки аз OFOЗи паxншавии ислом даp Осиёи Миёна (а. VIII) то ба имpyз забони аpабй вазифаи ичтимоии хешpо ^pO менамояд.
Нагуфта намонад, ки даp ин соxа забони фоpсии точикй низ аз кypyни кадим амалкаpди гyстypда доштааст, аз чумла, ба ин забон шаpxy тафсиpxои зиёди Кypъони Мачид китобат шудаанд, даp бахши шаpиат, фикx, таpчyма ва тафсиpxои аxодиси паЙFамбаpон, аpкони ислом, низоми намозгyзоpй ва амсоли ощо осоpи гаpонбаxо ба забони фоpсии точикй таxия гаpдидаанд, ки баёнгаpи амалкаpди забони фоpсии точикй даp соxаи дин маxсyб меёбад. Умуман, забони аpабй даp ташаккули истилоxоти исломии забонxои дунё, аз он чумла, забони точикй, накши боpиз ва бемyшобиxаpо доpо мебошад.
Амалкарди забони арабй дар соуаи адабиёти бадей. Забони аpабй даp асpxои VIII-X натанxо даp соxаxои ^p^Opï ва мукотибот мавpиди истифода ^pOp дошт, балки он
дар сохаи адабиёт низ рох ёфта буд. Ашрофиёни садрнишини табакахои хукмрони Эрону Осиёи Миёна мухити бавежае буданд, ки забони арабиро ба сифати забони адабиёти хаттй пазируфтаю равнаку ривоч медоданд ва бо ин амалашон ду максадро дунбола менамуданд: аввалан, бо ин мехостанд, ки бештар ба зимомдорони араб каробати маънавй дошта бошанд; сониян, тавассути таъмими амалкарди ин забон собит карданй мешуданд, ки онхо ба арабхо садокати бештаре доранд ва тавассути ин амали хеш мавкеи худро дар салтанати арабхо тахким бахшиданй мешуданд.
Зикр кардан бамаврид аст, ки аз руи маълумоти пешниходкардаи тазкираи панччилдаи шеъри арабии Абумансури Абдумалики Мухаммад ибни Исмоил-ас-Саълабй (961-1038), ки худ зодаи Нишопур буда, аз табори мардуми форсизабон аст, бо номи «Йатимат-уд-дахр» маълумоти ачоиберо пешниход мекунад. Мувофики ин маълумот то замони зиндагии ин муаллиф дар Мовароуннахру Хуросон 119 адиби арабзабон умр ба сар бурданд, ки аз лихози ичтимой ба табакахои зер марбут будаанд: амирон - 4 нафар, котибхо - 8 нафар, 31 нафар хакимон, маъмурон, козиён ва заминдорони бузург (дехконон) ва Fайpахо. Бо ибораи дигар гуем, беш аз 60% адибони араб (сахехтараш арабзабон) ба табакаи хукмрон мансуб будаанд [2, c. 103].
Шоистаи кайд аст, ки дар Точикистони тоинкилобй забони арабй дар сохаи адабиёт, бахусус назм, то фалач шудану аз байн рафтани системаи халифат истифода мегардид. Баъди ба сари кудрат омадани сулолахои бумию марзй, аз кабили Саффориён, Тохириён ва ба вежа Сомониён забони арабй ботадрич мавкеи худро дар сохаи адабиёт аз даст медихад, вале то чое дар байни дустдорону хаводорони назм чо-чо мавриди истифода карор дорад. Вай бебозгашт мавкеи асосиро дар сохаи адабиёт ба забони форсии точикй медихад.
Амалкарди забони арабй дар соуаи илм. Дар OFOЗи истилои кишвархои Fайpиаpаб ва асрхои минбаъда забони арабй дар сарзамини исломгарои Осиёи Миёна ба сифати забони дастовардхои илмии олимони ин кишвар амал мекард ва мавкеи истифодаи васеъро доро буд. Дар Точикистони тоинкилобй ва инчунин Эрони мутамаддин бавежа дар асрхои X-XII вазифаи забони илмро адо мекард. Аз ин py, дар он давра забони арабй чун яке аз забонхои байналмиллалии илм дорои махбубият ва шухрати вокей дошт.
Бояд кайд намуд, ки барои маъруфият ва таъмим ёфтани забони арабй дар дунёи исломй ба хайси забони илм омилхои вокей (объективй) накши хосаро доро мебошанд, ки яке аз онхо дорои истилохоти коркардаи илмй мебошад. «Забони арабй,- менависад академик Б^афуров, - барои ифодаи мухимтарин мафхумхои илмй истилохоти мувофик дошт. Аз ин сабаб муаллиф кушиш менамуд, ки асархои худро ба забони арабй нависад, то ки онхо дастраси хамаи доирахои илмии кишвархои Шарк гарданд» [3, c. 384; 4, c. 518]. Махз дар хамин замина ба забони арабй асархои гуногунсохаи олимони Мовароуннахру Хуросон ва Эрон китобат шудаю то замони мо омада расидаанд. Мухаккикон амалкарди забони арабиро дар сохаи илм дар ин карнхо давраи гулгулшукуфой ва аршии он муаррифй ва арчгузорй намудаанд. Танхо ном бурдани иддае аз ин асархо фикри болоро тасбит месозад, ки дар сатрхои минбаъда бо тазаккури он иктифо менамоем. Аз чумла, асархои адабиётшиносй - «Китоб-уш-шеър в-аш-шуаро»-и Ибни ^утайба (828-889), «Йатимат-уд-дахр»-и Абумансури Исмоили Саъолибй (961-1038) ва Fайpахо; таърихй - «Таърихи Яминй»-и Абунасри Утби (Х1), «Таърихи Табарй»-и ат-Табарй (вафоташ 923) (1,138;10); тиббй - «Ал-^онун фи-т-тиб»-и Абуалй ибни Сино (тав. 980) ва асархои дигараш; мантик, нучумшиносй, метафизика, математика - китобу асархои Абуалй ибни Сино, Абунасри Форобй (такрибан 870-947), ал-ФаpFOнй (Х1); забоншиносй-асархои Абуалй ибни Сино (оид ба фонетика), асархои Абулкосим Махмуди Замахшарии Хоразмй (1074-1143) ва f.; динй - асархоиАбухолид Мухаммади Fаззолй (1056-1111), Абуханифа ва Fайpахо [3, 4, 11, 12].
Бояд кайд намуд, ки истифода ва амалкарди забони арабй дар сохаи илм якнаво ва баробар набудааст. Вай дар солхои пахншавии ислом, ба вежа дар асрхои VIII-X дар тахия ва навишти осори илмй макоми воло ва FOлибpо сохиб буда, чун забони
байналмиллалии илм пазируфтаю шинохта шуда буд. Дар давраи баанчомрасии ташаккули забони точикй (форсй)-и адабй бошад, охиста-охиста амалкарди забони арабй дар сохи илм заиф ва махдуд гардида, ин макомро забони точикии адабй ба даст медарорад.
Амалкарди забони арабй дар соуаи маорифи исломй. Дар сарзамини Точикистони тоинкилобй ва Эрон забони арабй мутаносибан ба забони форсии точикй дар сохаи таълими динй, аз чумла дар мадраса мавриди истифода буд ва имруз низ дар мадрасахо ин забон омухта мешавад. Вай дар ин бахш ба сифати яке аз васоити таълимй ва чун забони ^уръони Мачид дар мадорисхои кунунй дар кишвархои мусулмонтабор, аз чумла, Точикистони сохибистиклол, омухта мешавад ва дар сухбату ваъзхои масъулини дини ислом мавриди истифода карор дорад.
Адабиёт:
1. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. - Соч. Т.1. - М.: Наука, 1963, с.45-108.
2. Бертельс Е.Э. Избранные труды. История персидско-таджикской литературы. -М.: Наука, 1960.
3. Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. - М.: Наука, 1972.
4. Еафуров Б.Е. Точикон. Таърихи кадимтарин, кадим ва асри миёна. Кит.1-2. Ч,.1. -1983; ^.2. - 1885.
5. Зохидов Н. Адабиёти арабизабони форсу точик аз истилои араб то ахди Сомониён. - Хучанд: Нашриёти давлатии ба номи Рахим Чдлил, 1999.
6. Наджип Э.Н. Языки межнационального общения//Проблемы изучения языковой ситуации и языковой вопрос в странах Азии и Северной Африки. -М.: Наука,1970. -С. 251-254.
7. Назарзода С. Ташаккули истилохоти ичтимой-сиёсии забони точикй дар садаи ХХ. - Душанбе: Дониш, 2004.
8. Наршахй, Абубакр Мухаммад бинни Чдъфар. Таърихи Бухоро. - Душанбе: Дониш, 1979.
9. Оранский И.М. Введение в иранскую филологию. - М.: ИВЛ, 1960.
10. Рамаскевич А.А. Персидские источники по истории туркмен и Туркмении X-XV вв. - В кн.: Материалы по истории туркмен и Туркмении. - Т.1. - М.Л., 1938. - Т.2, 1939.
11. Таджикская советская энциклопедия. Вводный выпуск. - Душанбе, 1974.
12. Султон, Мирзо Дасан. Ташаккул ва такомули истилохоти илмии форсй-точикй. -Душанбе: Дониш, 2008.
13. Дусейнзода Ш. Адабиёти точик. Барои синфи 8. - Душанбе: Маориф, 1978.
14. Шокиров Т.С. Термины мусульманского права в таджикском языке. - Душанбе: Дониш, 2010.
МЕСТО И ЗНАЧЕНИИ АРАБСКОГО ЯЗЫКА В ДОРЕВОЛЮЦИОННОМ
ТАДЖИКИСТАНЕ
Аннотация. В статье подвергнуто всестороннему анализу место и значение арабского языка в дореволюционной жизни таджикского народа. Проведана периодизация функционирований арабского языка, сферы его использования. Выявлена языковая ситуация в Центральной Азии после принятие ислам. Автор убедительно показывает причины вытеснении арабского языка после установлении советской власти из большинства отраслей общественной жизни, за исключением религиозных обрядов.
Ключевые слова: значение арабского языка, распространение ислама, языковая политика, языковая ситуация в Ценральной Азии, периоды функционировании арабского языка в дореволюционном Таджикистане, сферы функционировании арабского языка.
ABOUT THE PLACE AND IMPORTANCE OF THE ARABIC LANGUAGE AT PREREVOLUTIONARY TAJIKISTAN
Abstract. In the article closely exposed the analysis of the place and importance of the Arabic language in of Tajik nation. The periodization of functioning of the Arabic language and its using spheres had been realized. The language situation in Central Asia after accepting Islam had been revealed. The author persuasively shows the reasons of displacing of the Arabic language from the majority branches of public life except of religious rite, after determination Soviet authorities.
Key words: importance of the Arabic language, spreading of islam, linguistic policy, linguistic situation in Central Asia, the periods of functioning of the Arabic language at prerevolutionary Tajikistan, the spheres of functioning of the Arabic language at prerevolutionary Tajikistan.
Сведения об авторе: Ваххобов Толиб - доктор филологических наук, профессор кафедры языкознания Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова, е-mail: [email protected]
Information about the author: Vahhobov Tolib - The Doctor of Philology, the professor of chair of linguistics, Khujand State University named after academician B. Gafurov
ЗАМИНАДОИ ПАЙДОИШ ВА РУШДИ ЛИРИКАИ ОШИЦОНА ДАР НАЗМИ МУОСИРИ ТО^ИК
Шарофова Б.
Маркази цумууриявии таълимию методии назди Вазорати маориф ва илми Цум^урии Тоцикистон
Шеъри ошикона дар адабиёт ва адабиётшиносии чахонй собикаи тулонй дорад. Саромадони адабиёти классикии рус В.Жуковский, А.Пушкин, М.Лермонтов ва шоирони дигар ашъори лирикии худро дар заминаи таассуроти хеш аз адабиёти Шарку Fарб офаридаанд. Адибони асри XIX ва аввали асри XX ба мисли С.Есенин ва дигарон баробари ишорахои зиёд ба шахсиятхои хунариву образхои маъруфи адабиёти кадими Юнону Рум, инчунин бардошту ёдкардхое аз арзишхои фархангии Шарк, бахсусус шахсиятхое амсоли Саъдиву Дофиз ва таъсири ашъори гиноии онхо кардаанд, ки нихоят форам, таъсирбахш ва рухбахшанд.
Дамин гуна шеърхои нихоят нозукбинона дар назми рус хеле зиёданд ва онхо, пеш аз хама, бо таъсири робитахои адабй ва тарчумаи осори адибони Шарк, аз чумла шоирони форсу точик бо забонхои франсавй ва русй ба хофизаи адибони барчастаи рус таъсир расонида, боиси падид омадани мавзухои нихоят чолиб дар ашъори ин зумра адибон гардидаанд. Барои исботи синтези фархангу адаби Шарку Fарб, бахусус анъанаи шеъри лирикй дар ашъори А.Пушкин овардани ин пора аз шеъри «Юнонидухтар»-и у кофист:
Туро аз бахри он зодаст модар, Ки афрузй хаёли шоиронро. Ба чазби хар саломи мехрпарвар, Дихй огоз шеъру достонро. Каломи тобноки шаркиёна, Дурахши дидаи оинакирдор... Бувад подош бар ахли замона, Ки ишки хуфтаро созанд бедор. Даме, ки шоири ранчурсимо Калам мезад ба накши поки Лайло,
