МЕРОСИ ТАЪРИХИВУ ФАРҲАНГӢ: БАЪЗЕ ҶАНБАҲОИ ҲУҚУҚИИ ҲИФЗИ ОНҲО Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

Г.Ф. Абдувалиева

МЕРОСИ ТАЪРИХИВУ ФАРХАНГЙ: БАЪЗЕ ^АНБА^ОИ ХУКУЦИИ ХИФЗИ ОНХО

Дар мацола масъалаи вазъи мууофизат ва истифодаи оцилонаи мероси фаруангии Тоцикистон мутобици цонуну санадуои меъёрии махсус мавриди омузиш царор дода шудааст. То андозае цоидауои ууцуции мууофизат ва истифодабарииро объектуои мероси таърихию фаруангй, ки дар худуди худ цойгир шудаанд, таулил карда шудаанд.

Калидвожх,о: мероси таърихй, мероси фаруангй, меъморй, уифзи ёдгориуо, цонунгузорй, санадуои ууцуци.

Ч,умхурии Точикистон кишвари дорои фарханги кадима ва анъанахои таърихист. Мувофики маълумоти Вазорати фарханги Ч,умхурии Точикистон холо дар кайди давлатй зиёда аз ду хазор ёдгорихои фаруангй карор дорад, ки онхо тамоми даврахои таърихиро дарбар мегиранд ва таърихи инсоният чойгохи хоса доранд. Инхо 220 шахру посёлка, 70 калъа, 81 кабристон 93 конхои кадима, 654 объекти тахкикнашуда, 69 макбара, 58 масчиди таърихй, 5 корвонсарой, 12 манора, 13 мадраса, 160 хайкал, 179 мучассама мебошанд [3]. Мухимтарин макбарахо ёдгорихои меъмории асрхои XI-XIV - мероси таърихиву фархангй дар дехаи Сайёди Точикистони чанубй вокеъ аст. Дар вай харобахои ансамбли меъмории Хоча Машхад, ки дар асри Х-аввали асри XII бино шудааст чойгир аст, Ин иншоот аз 2 бинои куббадори бо хишти накшдор сангфарш ба воситаи гузаргохи камонак пайвастшуда иборат аст. Ба ёдгорихои машхури меъморй дар чануби Точикистон (оромгоххои Хоча Дурбад ва Хоча Халлочй дар Шахритус ва ё манораи хишти хоми нохияи Айнй) дохил мешаванд, ки бо усули анъанвй аз хишти хом ва ё бо усули тадричан маъмулгардида аз хишти пухта сохта шудаанд (мачмааи бохашамати касри бузургшахри Хулбук дар нохияи Восеъ) машхуранд.

Меъмории мардуми точик дар асрхои Х1-Х11 анъанаи бинокории ёдгорихои кадимаро нигох доштааст. Шохсутунхои кандакории Курут ва Оббурдон, мехроби Искодари саргахи Зарафшон, оромгохи дехаи Чоркухи нохияи Исфара хусусиятхои мухимтарини санъати анъанавии махаллии наккоширо, ки то истилои арабхо вучуд доштанд, тачассум менамоянд. Чунончи, пайкарахои девори оромгохи Хазрати Пошо Мирхамза дар дехаи Чоркух паррандахои афсонавиро ба ёд меоваранд, аммо кисмати ба шифту сакфи бино васлшудаи шохсутунхо чунин ба назар мерасанд, ки гуё меъморони точик аз усули ороишдихии шохсутунхои юнонихои кадим илхом гирифта бошанд [1]. Ёдгорихои водии Хисор, масчидхо ва бинохои икоматии анъанавй дар Хучанд ва атрофи он ва масчидхо дар Исфара, Уротеппа ва гайра хеле машхуранд [2]. Зинаи ибтидой дар ташаккули конунгузории хифзи мероси таърихию фархангй Конститутсияи Ч,умхурии Точикистон мебошад. Мувофики моддаи 40-и Конститутсияи Точикистон, хар як шахрванд хукуки иштироки озодро дар хаёти фархангии чамъият дорад, комёбихои бадей, илмию техникй, эчодкории худро истифода мебарад. Арзишхои фархангй ва маънавй аз тарафи давлат мухофизат карда мешавад. Мувофики модда. 44-и Конститутсияи Ч,умхурии Точикистон Точикистон хар як шахрванд вазифадор аст мухофизати ёдгорихои таъриху фархангро ба рох монад.

Соли 2006 дар Ч,умхурии Точикистон Конун «Дар бораи хифз ва истифодаи объектхои мероси таърихию фархангй», кабул гашт, ки дар он коидахои хукукии мухофизат ва истифодабарииро объектхои мероси таърихию фархангй, ки дар худуди худ чойгир шудаанд муайян гаштааст. Ин ёдгорихо сарвати миллии Ч,умхурии Точикистон мебошанд. Дар Конун таъкид шудааст,ки он ба чои Конуни замони Шуравй кабул шудааст муносибатхои чамъиятиеро, ки дар сохаи мухофизат ва истифодаи мероси фархангй ба вучуд омадаанд ба танзим медарорад. Бехатарии пурраи ёдгорихо хамчун объекти мероси таърихию фарханги таъмин карда мешашаванд. Зарурати истифодаи хамачониба ва самараноки мероси фарханги барои наслхои хозира ва оянда таъкид шудааст.

Конун «Дар бораи хифз ва истифодаи объектхои мероси таърихию фархангй» аз 28 декабри соли 2012, № 921 бо тагйироту иловахои чиддй, мафхуму таърифхои мероси фархангиро мушаххас намудааст. Хамин тарик, дар ин конун истилохи нав - «объектхои таърихию фархангй мерос», истифода шудааст ки ба мероси таърихиву фархангиро ба объектхои манкул ва гайриманкул таксим мекунад. Ин амвол бо асархои марбут ба наккошй, хайкалтарошй, санъати ороишию амалй, инчунин дигар ашёи маданияти моддие, ки аз чихати таърихй, бостоншиносй, фарханг, меъморй, шахрсозй, санъат, эстетика, этнология, антропология арзиш дорад маънидод шудааст(моддаи 3 Конун). Мероси фархангй мачмуи арзишхои

© Г.Ф. Абдувалиева, 2022.

фардангй, дорои адамияти умумидавлатй мебошад ва моликияти истисноии Чумдурии Точикистон мадсуб меёбад. Мероси миллии фардангй - арзишдои фардангие мебошанд, ки дорои адамияти таърихию фардангй буда, дамчун объектдои мероси фардангии миллй ба Федристи давлатй дохил карда шудаанд. Ин таъриф дар моддаи 1-и Конуни Чумдурии Точикистон «Дар бораи фарданг» инъикос шудааст [4]. Мувофики моддаи. 8-и Конуни Чумдурии Точикистон «Дар бораи фарданг» ба арзишдои фардангй миллй аз индо дохил мешаванд: бозёфтдои археологй, ёдгоридо таърих ва маданият, коллекцияхои ашьёдои нодир ва кадима ва асардои бадей (расмдо, мусавварадо, асардои дайкалтарошй, номдои мадалдои дорои адамияти таърихй, нашрдои дастнавис, литографй), дуччатдои таърихй, нашри нодир, чойдои дафни одамони машхур, богдо, манзарадои табиии дорои адамияти фардангй [4]. Таърифи моликияти фардангй дар санаддои гуногуни меъёрии дукукии Чумдурии Точикистон мавчуд аст. Чунончй, мувофики моддаи 1-уми Конун «Дар бораи фарданг» дар содаи фарданг арзишдо дамчун воситадои моддй ва маънавй фадмида мешаванд, ки хусусияти дунявй ва динй доранд, инчунин ондо арзишдои таърихй, илмй, бадей ва фархангиро доро мебошанд [4]. Мутобики моддаи 1-уми Конуни Чумдурии Точикистон «Дар бораи осорхонадо ва фонди осорхонадо», экспонатдои фардангй дорои арзишдое мебошанд, ки хусусияти миллй ва умумибашариро инъикос мекунанд, ёдгоридои таърих ва фарданг, ки дар он чамъоварй ва дифз шудаанд дар осорхонадои давлатй, гайридавлатй ва коллексиядои шахсй дифз карда мешаванд [3]. Дар Конуни Чумдурии Точикистон «Дар бораи берун баровардан ва ворид намудани сарватдои таърихию фардангй» асосдои дукукй ва ташкилии раванди берун баровардан ва ворид намудани сарватдои таърихию фардангиро муайян намуда, ба дифзи мероси таърихию фардангй эътибор дода шудааст [2]. Ёдгоридои манкул ба объектдои якка ва мураккаб чудо мешаванд. Объектдои ягона бозёфтдои археологй, ашёдо мебошанд ва аз унсурдо чудошудаи ёдгоридои гайриманкул, бостонй, маводи антропологй ва этнологй, ёдгоридои таърихй, асардои бадей, ки дар холати гуногун ва осорхонадои гайридавлатй, фонддо, китобхонадо, амонатдо, коллексиядо ва инчунин материалдои дуччатие, ки дар фонддои бойгонии миллй мадфузанд, дохил мешаванд.

Омузиши ёдгоридои археологй тандо дар он сурат гузаронида мешавад, ки ичозати макомоти ваколатдор дар асоси пешнидоди Академия илмдои Чумдурии Точикистон гирифта шуда бошад. Дар сурати азхуд кардани дудуди минтакадо (сохтмони манзил ва иншоотдои саноатй, каналу роддо, обхезии минтакадо ва гайра) ташкилоти бинокорй вазифадор аст, ки ба макомоти ваколатдор оид ба омузиши минтакаи зарурй бо максади дифзи объектдои мероси таърихию фардангй мурочиат намояд.

Пайнавишт:

1. Ёдгории меъморй// https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%81% (Санаи мурочиат: 02.04 2022)

2. Конуни Ч.умдурии Точикистон «Дар бораи берун баровардан ва ворид намудани сарватдои таърихию фардангй» //http://mmk.tj/content /%D2% 9B%D 0%BE%D0% BD%D1%83% D0%BD%D0%B8 (Санаи мурочиат: 02.04. 2022)

3. Конуни Чумдурии Точикистон дар бораи осорхонадо ва фонди осорхонадо// http://mmk.tj/content/% D2%9B%D0%BE%D0% (Санаи мурочиат: 02.04.2022)

4. Конуни Чумдурии Точикистон дар бораи фарданг// https://www.parlament.tj/news/542--onuni-um-urii-to-ikiston-dar-borai-far-ang (Санаи мурочиат: 02.04.2022)

АБДУВАЛИЕВА ГУЛДАСТА ФИРДАВСОВНА - манистри ихтисоси таърихи МДТ "Донишгоди давлатии Хучанд ба номи акад. Бобочон Fафуров".