CC BY
30№ 2 (34) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
| ^ | йтМ
Асылбаев М%рат Бацтияррлы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц жетекшг гылыми цызметкерг, экономика жэне бизнес магистр1
9
I ж
Мешаное Талгат Егтбай%лы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралъщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц кгшг гылыми цызметкерг
8
МЕМЛЕКЕТТ1К Т1Л ТУРАЛЫ ЗАЦДЫ ЕНД1 КЕШЕУ1ЛДЕТУГЕ БОЛМАЙДЫ!
Казак тiлiне мемлекеттiк тiл мэртебесiн беру казак тшшщ функцияларын кецейтп, оны бiлiм жэне гылым, мэдениет, БАК жэне баска да салаларда колдану мYмкiндiгiн Калыптастырды. 1997 жылгы 11 шшдеде ^абылданган «Казахстан Республикасындагы тш туралы» Казахстан Республикасы Зацыныц негiзiнде казак тiлi мемлекеттщ бYкiл аумагында ^огамдыщ катынастардыц барлыщ саласында Колданылатын зац шыгару, мемлекеттiк бас^ару, сот юш жYргiзу жэне iс ^агаздарын жYргiзу тiлi болып табылады.
Алайда, ащарылган ау^ымды ж^мыс^а карамастан, ^аза^ тiлiн мемлекетпк тiл ретiнде колдану проблемасы езекн болып калуда. 1с ^агаздарын мемлекетпк тiлге ауыстыру жэне осыны тш зацнамасын iске асыру ретiнде ^сыну жаца ^иындыщтар тугызды. Сол себепн мемлекеттiк тiлдi дамыту туралы ж^мыс Казахстан Республикасыныц мацызды стратегиялыщ мiндеттерiнiц бiрi болып табылады.
Казахстан Республикасы Президент Н.Э. Назарбаев 2006 жылгы 11 мамырдагы «Каза^станныц болашагы - ^аза^ тшнде» атты ма^аласында казак тшшщ тагдыры, бYгiнгi дамуы мен болашагы жайында айта келiп, «Казахстан Республикасындагы тiл туралы» Занды кайта карап, кажет болса заман талабына сай езгерiстер енгiзу керек деп едь Бiрак, осы кYнге дешн бiз м^ндай батыл эрекетке бара алмай отырмыз. Fасырлар ^ордаланган аса кYрделi жагдайдан алып шыгуга ^олданыстагы Зацныц к^къктык; та, элеуметтiк те кYшi жетпейдi. Елiмiздегi эртYрлi элеуметпк
орталардагы тiлдiк ахуалды ескермей жасалган мемлекеттiк багдарламалар елеулi нэтиже берер емес. Осылардыц барлыгын жан-жакты ойлана отырып, мемлекеттiк тiл туралы зацды ^абылдауга кiрiсуiмiз кажет. Оны кабылдаудыц темендегiдей бiрнеше себептерi бар.
Бiрiншiден, «Тiл туралы» Зац алдына ^ойган бiрсыпыра ма^сатты орындады. Елiмiздегi тшдш катынастардыц оц езгерiстерге к^къктык; непз болды. Казак тiлi кецiстiгiнде сец ^озгалды. Алайда ол Каза^станды мекен еткен халыщтардыц тiлдерi туралы болгандыщтан, ^огамда мемлекеттiк тiлдiк орта жасай алмады, жасай алмайтын да едь Тiптi, ^олданыстагы зац ана тшшщ дамуына кедергi келтiре бастады.
Екшшщен, «Мемлекеттiк ^йымдарда жэне жергiлiктi езiн-езi бас^ару органдарында орыс тiлi ресми тYрде казак тiлiмен тец колдынылады» деген конституциялыщ норманы ^абылдагандагы к^ыктык; ^агидат катац ^адагаланбай, тiл туралы зацдагы мемлекеттiк жэне орыс тшдершщ тецестiрiлуiне экелген нормалардыц Кабылдануы ^огамдыщ емiрде орыс тiлiнiц Yстемдiк етуш кYшейте тYCтi.
Yшiншiден, Мемлекеттiк тш туралы зац ^абылдауга Ата Зацымыздыц 93-бабындагы «Конституцияныц 7-бабын жYзеге асыру ма^сатында Yкiмет, жергiлiктi жэне ащарушы органдар арнаулы зацга сэйкес Казахстан Республикасыныц барлыщ азаматтары мемлекеттiк тiлдi еркiн эрi тегiн мецгеруi Yшш ^ажетп ^йымдастырушылыщ жэне техникалыщ жагдайдыц бэрiн жасауга мiндеттi» деген ^агида к^ыктык; негiз бола алады.
Тертшшщен, 1997 жылдан берi елiмiздегi
Из практики законотворчества на государственном языке
демографиялык жагдай жаксарды. Елiмiздегi барлык халыктыц 63 пайыздан астамын казактар К¥рап отыр. Мемлекеттiк тiлге деген езге этнос екшдершщ кезкарасында кYрделi оц езгерiстер белец алды. Оларда да жер иесшщ ана тшне деген iзгiлiктi тYсiнiк калыптасып, мемлекетпк тiл жалпы кажеттшкке айналды.
К^рп уакытта зац шыгару кызмепмен пкелей айналысатын жауапты орындаушылар зац жобаларын орыс тiлiнде эзiрлейдi, ал содан кешн толыгымен казак тiлiне аударады.
Аталган мэселе ^огамда бiрнеше жыл талкыланып келедi. Б^л ретте эзiрлеушi мемлекеттiк органдарга кептеген мэселелер, атап айтканда, зац шыгармашылы^ субъектiлерiнiц казак тiлiн темен децгейде мецгеруi, зац терминдершщ, халыкаралык жэне шетел сездершщ тещупн^скалылык мэселелерi, терминологияда бiрыцFай тэсшдер мен стандарттардыц жоктыгеы сиякты мэселелер киындык тудырады.
Сонымен бiрге, Казакстанда Парламент депутаттарыныц бастамашылыFымен зац жобаларын («Кеш>кон туралы» жэне «Балалар к^кыктары туралы») мемлекеттiк тiлде эзiрлеу тэж1рибес бар. Б^л зац жобалары толык ^аза^ тiлiнде эзiрлендi, алайда Парламент карауына ^сыну кезiнде оларды орыс тшне аударуда киындыктар туындады. Казахстан Республикасыныц зацнамасына сэйкес зац жобалары карауFа орыс жэне казак тшдервде ^сынылады. АталFан зацдарды эзiрлеу оц нэтиже бермед^ ейткенi практикада терминдердi тYсiндiрумен жэне мэтiндердiц тещупн^скалылынын камтамасыз етумен байланысты киындыктар болды.
Жалпы алFанда, зац жобалары орыс жэне казак тшнде катар эзiрленуге тшс. Ол Yшiн эзiрлеушi мемлекеттiк органдар казак тiлiн жетiк мецгерген, зац саласыц^ы, зац жобасына байланысты саладаFы терминологияны жаксы бiлетiн зацгер мамандарды ж^мыс топтарына катыстырып, зац жобаларын эзiрлеуге тартуы кажет. Зац жобалары ею тiлде катар эзiрленген жаFдайда Fана олардыц жоFары сапасы, тещупн^скалылыны туралы айтуFа болады.
Сонымен катар, зац жобаларын мемлекетпк тiлде эзiрлеуге кешудiц алFашкы кезецiнде темендегiдей дайындык ж^мыстарын еткiзу кажет.
1. Мемлекеттiк органдарFа мемлекеттiк тiлдегi терминдердi бiрiздендiру бойынша ж^мыс жYргiзу, терминдердi бiрiздi тYсiну жэне колдану максатында Казакстан Республикасы Yкiметi жанындаFы Терминологиялык комиссия бекггкен жэне жYЙеленген зац терминдерiн
камтитын салалык терминологиялык сездiктер эзiрлеуге юрюу, казак тiлiн жетiк мецгерген, зац шы^армашылык саласында ж^мыс тэжiрибесi бар бшкп кадрларды сапалы iрiктеудi жYзеге асыру.
2. Казак тiлiнде халыкаралык терминдердщ филология-лингвистикалык бейiмдiлiгi тетiгiн аныктау жэне беюту максатында терминология мэселелерiмен айналысатын мемлекетпк органдардыц ж^мысын Yйлестiру, орныккан зац терминдерiнiц банкiн немесе электрондык корын Yнемi толыктыра отырып калыптастыру мэселесiн карастыру кажет. Б^л к¥кык шыFармашылыFы субъектiлерiне зац жобаларын казак тшне аударуда, сондай-ак зац жобаларын пкелей мемлекеттiк тiлде эзiрлеуде ез ж^мысын тиiмдi жYзеге асыруFа мYмкiндiк бередi.
3. Казакстан Республикасы Yкiметi жанындаFы Терминологиялык комиссия ж^мысын жандандыру жэне оныц к¥рамын кайта карау, OFан мемлекеттiк тiлдi жетiк мецгерген жоFары бiлiктi зацгерлердi косу.
4. Мемлекетпк органдардыц зац жобаларын мемлекетпк тшде эзiрлеуге кешудiц дайындык ж^мысын еткiзуге кiрiсуi жэне Казакстан Республикасы Yкiметi жанындаFы Терминологиялык комиссия шешiмдерiне каулылык кYш беру мэселесiн карастыру.
5. Мемлекетпк органдардыц казак тшндеп колданыст^ы зацнамаFа мониторинг жYргiзуi.
6. Жауапты мемлекетпк органдардыц шет тшдерден енген халыкаралык терминдер мен сездердщ казак тiлiнде транскрипциялануын Fылыми-практикалык т¥рFыдан зерттеу жэне жYЙелеу ж^мысын колFа алуы.
7. Жаца элiпби непзшде казак тiлiнiц орфографиялык сездiгiн эзiрлеу, сондай-ак латын тiлiндегi мэтiндер негiзiнде казакша сейлеудi мецгеруге баFытталFан орфоэпиялык каFидаларды дайындау.
8. АлдаFы уакытта мемлекеттiк органдар мемлекеттiк тiлде эзiрлеген зац жобаларыныц саны сиякты керсетюшп мемлекеттiк органдар кызметiнiц тиiмдiлiгiн баFалау индикаторы (критерийi) ретiнде енгiзудiц орындылыиы мэселесiн карау.
Керсетiлген iс-шараларды кезец-кезецмен юке асыру мацыздылыFын атап етемiз.
Казiр мемлекеттiк тiл туралы зацныц кажеттiгi женiнде екi пiкiр болмауы керек. ОFан 20 жылдык ез тэжiрибемiз де, элемдiк еркениеттi елдердщ шындыFы да толык дэлел бола алады. Кез келген мемлекет ез шекарасы шецберiнде кепэтносты мэдениеттiц эр текп сипатына карамай, езiнiц ^лттык мэдениетiн калыптастыруды бiрiншi кезекке кояды. Эйткенi, жергiлiктi
№ 2 (34) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
улт жалпы хальщ y™h уйымдастырушылыщ, топтастырушылыщ рел ащарады.
Осы орайда, Мемлекет басшысы Нурсултан Эбшулы Назарбаев алдымызга Yлкен жоспарлар, ма^саттар ^ойды. Бул женшде Елбасымыздыц Казахстан хал^ына Жолдауларында да кец айтылды. Ал осы ма^саттарга жету Yшiн, жоспарларды iске асыру Yшiн ^ар^ынды дамып
келе жащан елiмiзге бiлiмдi, бшкп, ец бастысы, ез ана тшш, дiлiн курметтейтш азаматтар, мамандар ауадай ^ажет. «Ана тiлiн умыт^ан адам ез хал^ыныц еткенiнен де, болашагынан да ^ол Yзедi. Ана тш дегенiмiз - сол тiлдi жасаган, жасап келе жащан халыщтыц мэцгшпшц мэцгшк мэселесЬ> екенiн умытпаган жен.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Мемлекет басшысы Н.Э. Назарбаевтыц 2013 жылгы 14 желто^сандагы «Каза^стан-2050» Стратегиясы ^алыптас^ан мемлекеттщ жаца саяси багыты» атты кезектi Казахстан хал^ына Жолдауы.
2. «Казахстан Республикасындагы тiл туралы» 1997 жылгы 11 шшдедеп №151 Казахстан Республикасыныц Зацы.
3. Казахстан Республикасы Yкiметiнiц 2002 жылгы 30 мамырдагы №598 ^аулысымен бекiтiлген Fылыми сараптама жYргiзу ^агидалары.
4. Казахстан Республикасы Yкiметiнiц 2010 жылгы 14 ^ыркYЙектеri №938 ^аулысымен бекiтiлген Казахстан Республикасы ^атысушы болуга ниеттенетiн халыщаралыщ шарттар бойынша, сондай-а^ халыщаралыщ шарттардыц жобалары бойынша гылыми сараптама жYргiзу ^агидалары.
Мацалада Мемлекеттт т1л туралы Зацды цабылдаудыц цажеттггг туралы свз цозгалган. Ty^h свздер: зац, мемлекеттж ты, мемлекеттт mudi дамыту.
В статье рассматривается вопрос о необходимости принятия Закона о государственном языке. Ключевые слова: закон, государственный язык, развитие государственного языка.
The article discusses the necessity for the adoption of the State Language Law. Keywords: law, state law, development of state law.
Мурат Бактиярулы Асылбаев,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц жетекшi гылыми ^ызметкер^ экономика жэне бизнес магистрi
ТалFат Егшбайулы Мушанов,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц кiшi гылыми кызметкерi
Мемлекеттж тш туралы зацды ецщ кешеушдетуге болмайды!
Асылбаев Мурат Бактиярович,
ведущий научный сотрудник сектора перевода Центра лингвистики Института законодательства РК, магистр экономики и бизнеса
Мушанов Талгат Егинбаевич,
младший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Не стоит откладывать принятие закона о государственном языке!
Из практики законотворчества на государственном языке
Assylbayev Мurat,
leading research fellow of the sector of translation of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, master of economics and business Mushanov Talgat,
junior research fellow of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan Do not put off adopting the state language law!
Институт законодательства Республики Казахстан представляет
ЖАЦА САЯСИ БАFЫТ АЯСЫНДАFЫ КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАЦНАМАСЫН ЖЕТ1ЛД1РУДЩ 6ЗЕКТ1 МЭСЕЛЕЛЕР1: Казакстан Республикасы Зац шыгеару институтыныц 20 жылдык мерейтойыны арналFан халыкар. Fыл.-практик. конференция материалдары, 2013 жылFы 31 мамыр. АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН В УСЛОВИЯХ ПОЛИТИЧЕСКОГО КУРСА: Материалы научно-практической международной конференции 31 мая 2013 года. - Астана, ГУ «Институт законодательства Республики Казахстан», 451 с.
«Жаца саяси баFыт аясындаFы Казакстан Республикасыныц зацнамасын жетiлдiрудiц езекп мэселелерЬ) атты халыкаралык Fылыми-практикалык конференция материалдарыныц жинаFында Казакстан Республикасыныц к¥кыктык жYЙесiн жацFырту аясындаFы экiмшiлiк жэне кылмыстык зацнаманыц, кэсiпкерлiктi жан-жакты колдауды к¥кыктык камтамасыз етудiц, интеграциялык процестер аясында халыкаралык жэне улттык зацнаманы жетiлдiрудiц, элеуметтiк саладаFы Казакстан Республикасыныц зацнамасы мониторингiнiц теориялык жэне практикалык аспектiлерi, Казакстан Республикасыныц зацнамасындаFы тещупн^скалылык жэне терминдердiц бiрiздiлiгi мэселелерi камтылFан.
Конференция Казакстан Республикасы Зац шыиару институтыныц 20 жылдык мерейтойына арналFан жэне Казакстан Республикасыныц зацнамасын одан эрi жетiлдiру женiнде Fылыми непзделген, практикалык салыстыра тексерiлген ^сынымдарды эзiрлеуге баFытталFан.
Сборник материалов международной научно-практической конференции на тему «Актуальные проблемы совершенствования законодательства Республики Казахстан в условиях нового политического курса» освещает теоретические и практические аспекты административного и уголовного законодательства, правового обеспечения всесторонней поддержки предпринимательства, совершенствования международного и национального законодательства в контексте интеграционных процессов, мониторинга законодательства Республики Казахстан в социальной сфере, вопросы аутентичности и единообразия терминов в законодательстве Республики Казахстан в свете модернизации правовой системы Республики Казахстан.
Конференция была посвящена 20-летнему юбилею со дня основания Института законодательства Республики Казахстан и нацелена на выработку научно обоснованных, практически выверенных рекомендаций по дальнейшему совершенствованию законодательства Республики Казахстан.
