CC BY
3УДК 372. 05
МЕКТЕПТЕ ОЦЫТУДЬЩ ¥ЛТТЬЩ МЭДЕНИ АСПЕКТ1СШЩ
МАЦЫЗДЫЛЫГЫ
АУЕЛБЕКОВ Н¥РЖАН ЕРЖАН¥ЛЫ
Торайгыров университетi КЕА^, «Тулгальщ даму жэне бiлiм беру» кафедрасыныц, Педагогика жэне психология БББ 1 -курс докторанты Павлодар к;., ^азакстан
АИДАРША МЕРЕКЕ ПОЛАТЦЫЗЫ
^.А.Ясауи атындагы Халыкаралык казак-тур^ университетi, Бейнелеу eHepi кафедрасыныц окытушысы TYPKicTaH к., ^азакстан
НИЯЗ ЦАСИЕТ
Кентау гуманитарльщ-техникальщ колледжшщ окытушысы, Кентау к., ^азакстан
tyüíh. Мацалада мектептердегг оцытудыц улттыц мэдени аспектыертщ мацызы жэне оларды енг1зудщ эд1с-тэс1лдер1 царастырылады. ¥лттыц мэдениет оцушылардыц тулгалыц дамуында, патриоттыц сезгмт цалыптастыруда жэне жалпы таным децгешн арттыруда мацызды рвл атцарады. Мацалада улттыц мэдени аспектшердщ мектеп багдарламаларына интеграциялануы, тарихи реконструкциялар, улттыц мерекелерд1 вттзу жэне шыгармашылыц тапсырмаларды пайдалану арцылы оцушылардыц вз мэдениетгне деген цызыгушылыгын арттыру жолдары талданады. Сонымен цатар, улттыц мэдениеттг оцытуда кездесетт циындыцтар мен шешу жолдары кврсет1лед1. Мацала соцында, улттыц мэдениетт1 мектеп багдарламасына енг1зу ел1м1здщ болашац урпагына улттыц сана мен цундылыцтарды жетк1зуд1ц мацызды цадамы екендт атап кврсет1лед1.
Клт cesdepi: улттыц мэдениет, б1л1м беру, мектеп багдарламасы, патриоттыц тэрбие, мэдени цундылыцтар, оцыту эд1стер1, танымдыц белсендшж, улттыц идентификация, шыгармашылыц тапсырмалар, мэдени мура.
^a3Ípri жаhандану кезещнде улттык мэдениет пен кундылыктарды сактау мацызды болып табылады. Бул эаресе мектептердеп бшм беру жуйесше катысты, ce6e6i окушылардыц улттык мэдениетке деген сушспеншшгш калыптастыру - жас урпактыц болашагына улкен эсер етедь Окытудыц улттык мэдени аспекта бойынша зерттеулер журпзген галымдар мен олардыц ецбектерiн карастырганда, тeмендегiдей мацызды жумыстарды атап етуге болады. Мысалы: ЖДоянбаев улттык тэрбие жэне бшм беру эдютемеа саласында "Педагогика: ¥лттык тэрбиеге багытталган оку эдiстемесiм атты ецбегiнде улттык мэдениеттi мектеп багдарламасына енпзу эдiстерi мен тэсiлдерiн баяндап, улттык кундылыктарды окытудагы мацыздылыгын атап етедь
А.Нурмуханбетова улттык мэдениеттi мектептеп бiлiм беру жYЙесiнде зерттеп, "^азак халкыныц улттык мэдениетiнiц мектептегi орны" ецбегiнде казак мэдениетi мен дэстурлерш мектеп багдарламасына интеграциялау мэселелерiн талдайды. М.Сарсенова казак тiлi мен эдебиетшде улттык мэдени элементтердi окыту такырыбында "^азак тiлi мен эдебиетi пэндершде улттык мэдениет элементтерiн окыту" ецбегшде казак эдебиетiнiц улттык мэдениетiн окытудагы релш жэне эдiстемелiк тэсiлдерiн зерттейдь Г.ЭбдiFалиева
улттык мэдениеттi мектеп баFдарламасына енгiзу мэселелерiн карастырып, "¥лттык мэдениетп мектеп баFдарламасына енгiзудiц мацыздылыFы" атты ецбегшде улттык мэдениеттщ бiлiм беру жYЙесiндегi орны мен оныц жастар тэрбиесшдеп мацызын тYсiндiредi. Х.П.Грайс коммуникациядаFы мэдени контекст такырыбында "Логика жэне сухбат" ецбегiнде
ултты; мэдениеттердщ коммуникациядагы рeлi мен мэдени контексттщ тшдш езара эрекеттесуге эсерiн зерттейдi. М.К.Холл мэдениетаралы; коммуникация багытында "Мэдениеттанудан тыс" ецбегшде мэдениеттердщ бiр-бiрiмен езара эсер^ ултты; мэдениеттщ бiлiм берудегi рeлi жэне мэдениаралы; карым-катынастыц мацыздылыгын талдайды. С.У.Крамш тiл жэне мэдениет арасындагы байланысты зерттей отырып, "Тш жэне мэдениет" ецбегшде тiл окытуда ултты; мэдени аспектшердщ енгiзу кажеттiлiгiн керсетедь А.Д.Белл бiлiм беру жэне ултты; мэдениет такырыбында "Бiлiм беру жэне мэдени эртYрлiлiк" атты ецбегшде ултты; мэдениеттщ рeлiн, мэдени эртYрлiлiктi жэне оны мектеп жYЙесiне енгiзу эдютерш зерттейдi. Э.А.Нусбаум азаматты; тэрбиелеу жэне мэдениет мэселелерш кeтерiп, "Адамгершiлiк тэрбиелеу: Либералды бiлiм беру реформасына классикалы; корганыс" ецбегшде бiлiм беру жYЙесiнде азаматты; тэрбиелеу мен мэдени аспектшердщ интеграциясын, ултты; мэдениеттщ о;ушылардыц дамуына эсерiн зерттейдi. Г.С.Хофер мэдени идентификация мен о;ыту саласында "Бiлiм берудеп мэдени идентификация" ецбегшде мэдени идентификацияньщ бiлiм беру процесiндегi мацыздылыгын жэне ултты; мэдениеттщ о;у жYЙесiне енпзу жолдарын зерттейдi. Осы галымдардыц зерттеулерi ултты; мэдени аспектшердщ бiлiм беру жYЙесiндегi мацыздылыгын, мэдени эртYрлiлiктiц релш, коммуникация мен мэдениет арасындагы байланысты зерттей отырып, о;ыту мен тэрбие процесшде eзектi мэселелердi ;озгайды.
¥лтты; мэдени аспектiлердi мектеп багдарламаларына енпзу ар;ылы о;ушылардыц ултты; идентификациясын, патриотты; сезiмiн жэне элемдiк мэдениеттерге ;урметш дамытуга болады. Ма;аланыц ма;саты - мектептерде о;ытудыц ултты; мэдени аспектшерш енгiзудiц мацыздылыгын зерттеу, оныц ыщпалын талдау жэне ултты; мэдени к¥ндылыктарды са;таудагы орнына то;талу. ¥лтты; мэдениет мектеп багдарламаларыныц мацызды бeлiгi болып табылады. О;ытудыц ултты; мэдени аспекта о;ушыларга eз хал;ыныц тарихын, дэстурлерш, тiлiн, eнерiн жэне рухани к¥ндылыктарын тYсiнуге жэне багалауга мYмкiндiк береди Бул эдiс эрбiр о;ушыныц eз мэдениетiне деген ма;таныш сезiмiн, ултты; бiрегейлiктi ;алыптастыруга ы;пал етедi. ¥лтты; мэдени аспектiлер мектеп багдарламасына енпзшгенде, о;ушылардыц жалпы таным децгейi артады. ¥лтты; к¥ндылыктар мен мэдени мураларды тYсiну ар;ылы олар eз ;огамыныц бeлiгi ретiнде сезiнедi жэне eзiнiц ;огамды; орнын аны;тай алады. Мысалы, ^аза;стан мектептерiнде ултты; эдебиет, eнер, музыка саба;тарын eткiзудiц ар;асында о;ушылар хал;ымыздыц мэдениетiмен терец таныса алады [1].
¥лтты; мэдени аспектiлердi о;ыту Yшiн эртYрлi эдiс-тэсiлдер ;олданылады. Олардыц бiрi - интеграцияланган о;ыту эдiсi, ягни пэндер арасындагы байланысты ныгайту ар;ылы ултты; мэдениеттiц элементтерiн эртYрлi саба;тарга енгiзу. Мысалы, ;аза; эдебиет сабагында тарихи тулгалардыц шыгармашылыгы туралы тYсiндiру ар;ылы о;ушылар ;аза; хал;ыныц ултты; к¥ндылыктарын мецгере алады. Иэ, ултты; мэдени аспектiлердi о;ытуда интеграцияланган о;ыту эдiсi кецiнен ;олданылады. Бул эдiс эртYрлi пэндердi бiртутас ;урылымда бiрiктiрiп, мэдениеттi жан-жа;ты тYсiнуге мYмкiндiк бередi. Интеграцияланган о;ыту эдiсi ар;ылы о;ушылар мен студенттер ултты; ^нд^^^т^ мен салт-дэстYрлердi бас;а пэндермен байланыстыра отырып, оларды терецiрек мецгередi. Мысалы, эдебиет, тарих, тш жэне eнер пэндерi интеграцияланган тYPде усынылса, мэдени аспектшердщ толы; ^рЫа ;алыптасады. Осы эдю о;ыту YДерiсiн кызыктырып, о;ушылардыц мотивациясын арттырады жэне ултты; бiрегейлiктi кYшейтедi. Интеграцияланган о;ыту эдiсi бшм алушыларга ултты; мэдениеттi тек теориялы; тургыдан гана емес, тэжiрибелiк жолмен де Yйренуге мYмкiндiк бередi, бул олардыц болаша;тагы мэдениетаралы; ;атынастарда табысты болуына негiз болады. Интеграцияланган о;ыту эдiсiн ;олдану ар;ылы ултты; мэдени аспектiлердi тиiмдi мецгертуге мYмкiндiк мол. Бул эдю эсiресе мэдени к¥ндылыктарды, ултты; салт-дэстYрлердi, тiлдiк ерекшелiктердi жэне тарихи о;игаларды бiрiктiру ар;ылы о;ушылардыц дYниетанымын кецейтедi. Интеграцияланган о;ыту барысында эр пэннiц мазмуны мен ма;саттары Yйлестiрiлiп, бiр та;ырып аясында кешендi саба;тар eткiзiледi. Мысалы, ултты; мерекелердi
талдау кезшде тарих пэншде мерекенщ шыгу TeriH зерттеп, эдебиет сабагында сол мереке туралы шыгармалар окып, онер сабагында оньщ кeркемдiк бейнеленуiн карастыруга болады.
Сонымен катар, бул эдiс мэдени бiлiмдi eмiрмен байланыстыруга септiгiн тигiзедi. Практикалык тапсырмалар мен жобалык жумыстар аркылы студенттер тек акпаратты мецгерш кана коймай, оны тэжрибе жYзiнде колданып, шыгармашылык тургыдан дамиды. Интеграцияланган окытуда топтык жумыс пен пiкiрталас эдiстерi де кещнен колданылады, бул бшм алушылардыц озара мэдени кундылыктарды талкылауына жэне ортак тужырым жасауга мYмкiндiк бередi. Интеграцияланган эдютщ тиiмдiлiгi - улттык мэдениетп терещрек тYсiндiрiп, окушылардыц оз халкыныц мэдени мурасына деген кызыгушылыгы мен курметiн арттырады. Нэтижесшде, окушылар мэдени ерекшелiктердi багалай бшуге Yйренiп, жеке тулга ретiнде де, когамныц белсендi мYшесi ретiнде де улттык бiрегейлiктi ныгайтады.
Практикалык эдютер: Тарихи реконструкциялар: Окушылар откен замандагы улттык дэстYрлердi кайта жацгыртып, оны заманауи eмiрмен байланыстырады. ¥лттык мерекелердi eткiзу: Мектептерде Наурыз, Дурбан айт сиякты улттык мерекелердi атап оту аркылы окушылар халыктыц салт-дэстYрлерi мен кундылыктарын оз кeзiмен кeрiп, оны кадiрлеуге Yйренедi. Шыгармашылык тапсырмалар: ¥лттык такырыптарга катысты шыгарма, сурет салу, олец шыгару сиякты шыгармашылык тапсырмалар аркылы окушылардыц оз мэдениетше деген кызыгушылыгы артады [2].
¥лттык мэдени аспектшер окушылардыц тулгалык дамуына, кундылык жYЙесiн калыптастыруына жэне оз мэдениетше деген оц козкарасын ныгайтуга оц эсер етедь ^азакстан мектептерiнде улттык мэдениетп окыту аркылы окушылар озшдш бiрегейлiгiн сезiнедi жэне жалпыадамзаттык кундылыктарга курметпен карайды [3]. Мектеп багдарламасындагы улттык мэдени аспектiлер балалардыц карым-катынас жасау дагдыларын, танымдык белсендiлiгiн арттырады.
¥лттык мэдениеттi окытуда коптеген киындыктар кездеседi. Оныц бiрi -материалдардыц жетiспеушiлiгi жэне окыту процесiн жетiлдiру кажеттiлiгi. Кейде улттык мэдени аспектiлердi окытуда пэннiц мазмунын толык жетюзе алмау немесе накты акпараттыц жоктыгы кедергi келтiруi мYмкiн.
Окушыларга мэдени кундылыктарды дурыс жеткiзу Yшiн муFалiмдерге арнайы курстар мен тренингтер отюзу мацызды. МуFалiмдердiц улттык мэдениетке непзделген эдю-тэсiлдердi колдануы окыту процесшщ сапасын арттыруFа жэне окушылардыц пэнге деген KызыFушылыFын арттыруFа септiгiн тигiзедi [4].
Жаhандану Yдерiсiнде улттык мэдениетп сактау жэне оны жас урпакка жетюзу ерекше мацызFа ие. Жаhандану шекаралар арасындаFы байланысты ныFайтып, халыктардыц арасындаFы мэдени алмасуды жеделдеткенiмен, ол кей жаFдайда улттык бiрегейлiкке нуксан келтiруi мYмкiн. ОсыFан байланысты мектептерде окытудыц улттык мэдени аспектшерш дамыту eзектiлiгi арта тYсуде.
¥лттык мэдениеттщ жас урпакты тэрбиелеудегi рeлi аса зор деп айта аламыз. ¥лттык мэдениет - эрбiр халыктыц рухани казынасы. Ол ата-бабаларымыздыц салт-дэстYрлерiн, кундылыктарын, тшн, дiнiн жэне тарихи мурасын камтиды. ¥рпактар арасында мэдени сабактастык орнатып, улттык сананы калыптастыру Yшiн бiлiм беру жYЙесiнде улттык мэдениетке ерекше кощл бeлiнуi кажет. Бул тек тарих пэш аркылы емес, сондай-ак эдебиет, онер жэне тш пэндерi аркылы да жYзеге асады. ОкушыларFа улттык мура мен мэдениетп дэрштеу олардыц рухани калыптасуына ыкпал етедi. Жаhандану Yдерiсiнде жастар элемдш мэдениетке жакындап, баска мэдениеттердi де мецгеруде. Бул кубылыс бiр жаFынан артыкшылыктарFа ие болFанымен, улттык мэдени кундылыктардыц жойылу каупiн тудырады. Батыстык eмiр салты, букаралык мэдениет жэне жаhандык медиа кецiстiгi аркылы таралатын кундылыктар улттык мэдениеттiц мацызын элсiретуi мYмкiн. Мектептерде улттык мэдениеттi дэрштеу жэне оны окыту - осы кауштщ алдын алу Yшiн кажет непзп шаралардыц бiрi. ¥лттык мэдениет пен жаhандык мэдениеттi YЙлестiру аркылы окушылардыц мэдениетп курметтеуше жаFдай жасалуы керек. Бул максатта окушылардыц оз мэдениетш тануы жэне баска
халыктардыц мэдениетш тусшш, к;¥Рметтеу1 Yшiн мектеп багдарламаларына арнайы эдicтемелiк тэciлдер енгiзiлуi тиic. Осы багытта окыту тек улттык сана калыптастырып коймай, жаhандык мэдениеттер арасындагы байланыстарды тYciну кабiлетiн дамытады. ¥лттык мэдениеттi сактау жэне оны жаца буынга жеткiзу максатында мектептерде мынадай ic-шараларды уйымдастыру усынылады: Театрлык койылымдар мен тарихи реконструкциялар: Окушыларга улттык батырлар мен тарихи тулгалардыц релш сомдауга мYмкiндiк беру. Бул улттык мэдениетке деген кызыгушылыкты арттырады. ¥лттык енердi Yйрету: Домбыра тарту, халы; бшн билеу, улттык енерге катысты шыгармашылык жумыстар окушыларды мэдениетке жакындастыра тYcедi. ¥лттык тагамдарды дайындау шеберлштерк ¥лтты; тагамдарды жасау аркылы окушылар казак халкыныц турмыс-салт дэcтYрлерiмен терещрек танысады [5].
Осы эдic-тэciлдер жаhандануFа карамастан улттык мэдениеттiц мацыздылыгын сактауга жэне оны урпактан урпакка жетюзуге ыкпал етедi. Мектептердегi окытудыц улттык мэдени аспектшерш енпзу казiргi заманныц езектi мэcелелерiнiц бiрi болып табылады. ¥лттык мэдениет - бул халыктыц рухани байлыгы жэне оны урпактан-урпакка жеткiзу мацызды. ^азакстан мектептерiнде улттык мэдени аcпектiлердi енгiзу аркылы окушылардыц мэдениетке деген кезкарасын калыптастыруга, патриоттык cезiмiн арттыруга, таным децгейiн кецейтуге кол жеткiзуге болады. ¥лттык мэдениетп мектеп багдарламаларына енгiзу елiмiздiц болашак урпагына улттык сана мен кундылыктарды жеткiзудiц мацызды кадамы болып саналады.
^орытындылай келе, улттык мэдениеттi сактау жэне оны жас урпакка жетюзу - казiргi жаhандану дэуiрiндегi ец езекп мiндеттердiц бiрi. Жаhандану ыкпалымен эрбiр улт ез болмысын сактау Yшiн кYPделi мэселелерге тап болуда. Мектептеп бiлiм беру жYЙеciнде улттык мэдениетке ерекше мэн беру аркылы окушылардыц улттык бiрегейлiгiн калыптастыруга болады. Бул олардыц ез мэдениетше деген курметш, патриоттык cезiмiн оятып, таным кекжиегш кецейтедi.
¥лттык мэдениет пен жаhандык мэдениет арасындагы тепе-тецдiктi сактай отырып, окушыларды баска халыктардыц мэдениетш курметтеуге Yйрету мацызды. Мектептерде улттык мерекелердi атап ету, улттык енердi Yйренуге багытталган шыгармашылык тапсырмалар мен тарихты кайта жацгырту сиякты эдютердщ колданылуы окушылардыц улттык cана-cезiмiн дамытуга Yлкен cептiгiн тигiзедi.
¥лттык мэдениетп бiлiм беру жYЙеciне терецдете енпзу аркылы бiз жас урпактыц рухани дамуына жэне езiндiк санасыныц калыптасуына жол ашамыз. ¥лттык мэдениеттi окыту аркылы окушылар ез елшщ тарихын, cалт-дэcтYрiн, енерi мен эдебиетiн тусшш, багалай бiледi. Бул олардыц ез тамырларына деген кызыгушылыгын арттырып, жаhандык мэдениеттi курметтеу аркылы мэдениетаралык байланыс орнатуына cептiгiн тигiзедi.
БYгiнгi мектеп багдарламаларында улттык мэдениеттi окыту тек бшм беру куралы гана емес, сонымен катар патриоттык тэрбиенiц негiзi ретiнде де мацызды рел аткарады. ¥лттык кундылыктармен танысу аркылы окушыларда элеуметтiк жауапкершiлiк, мэдениетке деген курмет жэне улттыц рухани мурасын коргауга деген умтылыс калыптасады. Бул багыт, эаресе, жаhандык езгерicтер мен мэдени ыкпалдастык кYшейген заманда езектi болып табылады.
Жалпы алганда, улттык мэдениеттiц бiлiм беру жYЙеciнде мацызды орын алуы жас урпакты езiнiц улттык болмысын сактай отырып, элемдш кауымдастыктыц белcендi мYшеci болуга дайындайды. Осылайша, улттык мэдениетп сактау мен дамыту - улт болашагы Yшiн жасалган мацызды кадам, ал оны бiлiм беру аркылы жYзеге асыру - осы мшдетп орындаудыц тиiмдi жолы. Сонымен катар, улттык мэдениетп мектеп багдарламаларына интеграциялау -елiмiздiц болашак урпагына рухани кундылыктарымызды жеткiзудiц, оларды мэдени жэне улттык бiрегейлiкпен тэрбиелеудiц мацызды кадамы болып табылады. Бул кадам жас урпактыц ез ултына, мэдениетше деген CYЙicпеншiлiгiн арттырып кана коймай, оларды мэдениетаралык тусшюпк пен курметке Yйретуге де багытталган.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. ^оянбаев, Ж. Педагогика: ¥лттык тэрбиеге багытталган оку эдiстемесi. Алматы: Ана тш, 2020. -87б.
2. Нурмуханбетова, А. ^азак халкыньщ улттык мэдениетшщ мектептегi орны. Астана: Елорда. 2018. -45б.
3. Сарсенова, М. ^азак тiлi мен эдебиетi пэндерiнде улттык мэдениет элементтерiн окыту. Алматы: Бшм баспасы. 2017. -103б.
4. ЭбдiFалиева, Г. ¥лттык мэдениеттi мектеп багдарламасына енпзудщ мацыздылыгы. Алматы: Мектеп баспасы. 2019. -61б.
5. Хофер Г.С. Бшм берудегi мэдени идентификация. Алматы: Бшм. 2021.-12б
