CC BY
1МЕКТЕПКЕ ДЕЙ1НГ1 ЕРЕСЕК ЖАСТАГЫ БАЛАЛАРДЫЦ
КОММУНИКАТИВТ1К ДАГДЫСЫН ДАМЫТУДА ОЙЫН 1С-ЭРЕКЕТШЩ
МАЦЫЗЫ
САЛИМБАХА БАЦЫТГСЛ
^азак ¥лттык кыздар педагогикалык университет!
Мектепке дейiнгi окыту жэне тэрбиелеу бiлiм беру багдарламасыныц магистрi
Еылыми жетекшi: МЕТЕРБАЕВА КУЛБАРШЫН МЕТЕРБАЕВНА
Алматы к., ^азакстан
Аннотация: Бул гылыми мацалада мектепке дешнг1 ересек жастагы балалардыц коммуникативтгк дагдысын дамытуда ойын ¡с-эрекетшц мацызы туралы царастырылады. Ойын, оныц мацызы туралы психологиялыц-педагогикалыц талдаулар жасалынып, коммуникативтгк дагдыларын дамытудыц ерекшелжтерг аныцталып, уйымдастырылган ¡с-эрекет урдгсшде ойынды цолданудыц нег1зг1 шарттары бершед1.
Трек свздер: коммуникативтж дагды, ересек жас, мектепке дей1нг1, ойын, Iс-эрекет, ойын гс-эрекетг
Аннотация: В данной научной статье рассматривается значение игровой деятельности в развитии коммуникативных навыков детей старшего дошкольного возраста. Проведен психолого-педагогический анализ игры, показано ее значение в дошкольном возрасте. На основе исследования современной педагогической литературы автором выявлены особенности развития коммуникативных навыков старших дошкольников, выделяются и раскрываются основные условия использования игры в процессе организованной деятельности.
Ключевые слова: коммуникативные навыки, взрослый возраст, дошкольное образование, игра, деятельность, игровая деятельность
Соцгы уакытта ^азакстан Республикасыньщ педагогика гылымы мен тэжiрибесi саласында мектепке дешнп кезецде баланыц eмiрлiк мацызды дагдыларын дамытуга ерекше мэн бершуде.
Мектепке дешнп тэрбиелеу мен окытуды дамыту моделшде: «...балалардыц бойынан элеуметлк-эмоционалдык кузыреттшктп, когнитивтш жэне коммуникативтш дагдыларын дамытуды, таным мен зерттеуге деген жогары шю мотивациясын калыптастыруды, эрб1р баланыц жеке ерекшелiктерi мен кажеттшктерш ескере отырып, элеуетiн барынша дамытуга жагдай жасауга карай eзгеруi тшс» деп кeрсетiлген [1]. Сондыктан да мектеп жасына дейiнгi балалардыц тулгалык дамуында коммуникациялык ортаны кецейту аркылы коммуникативтiк дагдыларын калыптастыру eзектi болып табылады. Эйткенi, мектеп жасына дешнп балалардыц непзп эрекетi ойын болгандыктан эрбiр педагог ойын технологиясын жет1к мецгеруi тиiс деп санаймыз.
Мектепке дешнп тэрбие мэселелерш кетерген педагог-тэлiмгер Нэзипа ^улжанова. Зерттеушi ецбектерiндегi тэлiм-тэрбиелiк ой-пiкiрлерiнiц Yлкен бiр саласы - баланыц сейлеу тшнщ дамуы. Сонымен катар, педагогикалык YДерiстi жетiлдiруде ойынныц алар орнын зерттей келiп, ойын бала Yшiн елiктеу, кYнделiктi непзп ю-эрекет жэне оныц жеке eмiрi деп дэлелдеген. Н.^улжанованыц айтуы бойынша, ойынды эдептiлiк, тэрбиелiк максатта пайдалану - баланыц болашак eмiрiне тYзу жол салу, Yлкендерге елiктеуi жэне eмiрдiц талаптарына сай бейiмделуi басты педагогикалык максаттар. Ойындар баланыц кисынды ойлау кабiлетiн жэне киялдау (жаксы магынада) кабiлеттерiн дамытуга, ойларын жетюзе алуга жетелейдi деген. Автордыц бул пiкiрiнен мектепке дейiнгi уйымдарда педагогикалык YДерiсте ойынды пайдаланудыц максатын айкындап бергенiн кeруге болады. Ол eзiнiц «Мектептен
бурынгы тэрбие» атты эдютемелш куралында мектепке дейiнгi баланьщ ненi Yйренуi керектiгiне топтала келш:
- сейлеу, ягни сез бен сeздi байланыстырып, езшщ ойын, талабын, кещл сезiмдерiн баскага жеткiзу;
- ойлай бшу сырттан алып, ойга токыган заттарды салыстырып, уксастыгы мен айырмашылыгын тауып, эр нэрсе туралы езшщ ойын айтып, бiр пшр шыгару;
- ойга токыганды жэне оган деген ез кезкарасын жарыкка шыгару (ойын, сурет, эцпме аркылы);
- балага сусындай керегшщ бiрi - сейлеу. ТYрлi бшмнщ тYбiрi, негiзi - баланыц сeйлеуi, бшуге кумарлыгы деп тужырымдайды [2].
Сол сиякты бала eмiрiндегi ойынныц алатын мацызды орны туралы педагог М.Жумабаев ез кезкарасын калдырган. «Ойын-бала Yшiн eмiрлiк тэжiрибе. Ойын барысында бала езш коршаган орта туралы алган бiлiмiн пайдаланады. Ойын кезiнде бала терец эсер алып, Yлкен белсендшек кeрсетiп, кисынды ойлау кабiлетi ^шейед^ ойынды баланыц тiлiн дамыту Yшiн де пайдалану керек», - деп баса айткан болатын [3].
Ойын - балалар Yшiн кызыкты гана эрекет емес, ол бшм мен эдет-дагдыларды игеруге мYмкiндiк беретiн ю-эрекет. Ойынды арнайы уйымдастырылган немесе тYрлi iс-эрекет ретiнде уйымдастыруга болады.
¥йымдастырылган iс-эрекет Yрдiсiнде ойынды колданудыц ерекше кeцiл бeлетiн негiзгi шарттары бар. Олар:
- ойын балалардыц алдына тапсырма ретiнде койылады;
- балалардыц оку эрекет ойын ережесiне багынады;
- оку материалы ойын к¥ралы ретiнде колданылады;
- ойынныц нэтижес бiрден корытылып отырылады.
Педагог-тэрбиешiлер уйымдастырылган iс-эрекетiнде ойын элементiн колдану барысында мына негiзгi мэселелерге кeцiл аударады:
- ойынныц максатын айкындау. Балалар ойын кезшде кандай iскерлiк пен коммуникативтш дагдыны, жаца сeздердi, сейлем куру ерекшелiгiн игередi, ойынныц тэрбиелш максатын;
- ойынга катысушылардыц санын аныктау;
- ойын барысында колданылатын материалдардыц тартымдылыгы;
- ойын шартын тYсiндiруге уакытты Yнемдеу, тYсiндiру;
- ойынныц канша уакытка созылатындыгы. Ойынныц эсерлшп, кызыктылыгы жэне байланыстырып эцпмелеуге сэйкестiгi;
- балалардыц ойынга катысу белсендiлiгiн бакылауга;
- ойынды корытындылау, оныц нэтижесiн хабарлау.
¥йымдастырылган ю-эрекетте жYЙелi жэне орынды колданылган ойын элементтерi балалардыц бiлуге деген ынтасын арттырып, бiлiм дагдыларын игеруге юкерлштерш шыцдауга, байланыстырып сейлеуге ыкпал жасайды.
Ойын аркылы бала дYниенi таниды. Шынында да, бала Yшiн ойын eмiр CYPУдiц белсендi формасы, сол аркылы ересектерге елштейд^ олардыц ю-эрекетш, карым-катынастарын YЙренедi, ецбектщ мэнiн тYсiнiп, адамгершiлiк нормаларын игередi, элеуметтiк релдер аткару Yшiн заттык кецiстiк орта куру кажет. Бул жастагы балалардыц езшдш эрекетке белсендiлiгi олардыц тшн дамытуга зор ыкпал етедi. Yлкендермен, к¥рбыларымен катынаска тYсу, ез ойларын толык жеткiзуi, эрекеттi сезбен тYсiндiру жэне т.б.
Заман талабына сай эр тэрбиешi уйымдастырылган iс-эрекетiн жацаша уйымдастырып, шыгармашылык iзденiспен eткiзедi. Бшм беру субъекпс ретiнде баланыц белсендi сeзiн калай дамытамын,? Не аркылы байланыстырып сейлеуш калыптастырамын? деген сурак туындайды. Эрi бiлiм беру курлымында жаца технологиялар eмiрге келдi. Сол технологиялардыц бiрi - ойын технологияларын уйымдастырылган iс-эрекетiнде тиiмдi пайдалану кажет.
Уйымдастырылган ю-эрекетшде ойын тYрлерiн балалардыц жас жэне психологиялык ерекшелштерше сэйкес тYрлендiрiп, жаца такырыпты еткенде, eтiлген материалды кайталаганда, бiлiмдi тиянактау жэне тексеру кезiнде, ягни kyh тэртiбiнiц кез келген сэтшде окыту эдiсiнiц куралы ретiнде пайдалану керек. Бала тек ойын ойнап кана коймай, осы ойын аркылы бшм алып, сездш корлары дамып, жан-жакты тулга болып дамиды.
Ойын дегенiмiз- халыктыц баланы эдептiлiкке, сауаттылыкка баулитын кYPалдыц бiрi.
Ойын дегенiмiз- ушкын, бiлiмге кумарлык пен елштеудщ маздап жанар оты.
Баланы дамытатын, eсiретiн эрi тэрбиелейтiн негiзгi ю-эрекет - ойын.
Ойын- баланыц алдынан eмiрдiц есiгiн ашып, оныц шыгармашылык кабiлетiн оятып, танымдык касиеттерiн дамытады. Ойын- баланыц eмiр тынымыныц алгашкы кадамы.
Ойын аркылы баланыц болашакка кез карасы калыптасады. ^андай ойын тYрi болсын, дидактикалык па, шыгармашылык па, сюжетп ме, элде драмалык болсын баланыц ой-eрiсiн дамытады, шздш корын молайтады, адамгершiлiк касиеттерiн калыптастырады, киялдау, ойлау, есте сактау кабшеттерш жетiлдiредi.
Оныц негiзгi ерекшелiгi - балалар Yн-тYнсiз ойнамайды, тiптi, жалгыз болганныц eзiнде де сeйлесiп жYредi. Ойын процесiнде сeйлесу Yлкен рeл аткарады. Сeйлесе жYрiп, балалар пшрлесш, эсер алысады, ойынныц тYпкi ниет мен мазмунын аныктайды. Ойын - бала Yшiн нагыз eмiр. Ойын эрекетшде баланыц психикалык касиеттерi мен жеке басыныц ерекшелiктерi элдекайда тез калыптасады, ягни ол аркылы бала бшм алады.
Ойын аркылы бала eздiriнен жумыс iстеуге Yйренедi, ойлау кабшет дамиды, сeздiк коры баийды. Сондай-ак ойын Yстiнде балалардыц тшн дамытып, ойын жYЙелi айта бшуге Yйрету - тэрбиешiнiц басты парызы.
«Ойын» угымына mYcinmmeMe берсек - бул адамныц мгнез-цулцын вз1 басцарумен аныцталатын цогамдыц тэжгрибем цалъттастыруга арналган жагдаяттар нег1з1нде ic-эрекеттщ 6ip mypi.
Ойынныц нeгiзгi мацсаты - баланы кызыктыра отырып бiлiмдi берш мецгерту болса, тэрбиешшщ мшдет - сол ойын тYрлерiн пайдалана отырып, балаларды eздiгiмен жумыс iстей бшуге, ой белсендшп мен тiл байлыгын арттыра тYсуге тYрлi дагды мен шеберлшт де мецгертуге кол жетюзу.
Психологтыц пiкiрiн тYЙiндейтiн болсак, бул жастагы балалардыц эрекетi ойын, оны уйымдастыруда накты койылган максатка сэйкес пайдалану баланыц акыл-ойы мен ой-eрiсi жетiледi, ягни осыныц негiзiнде коммуникативтш дагдысы да дамиды. Ол Yшiн ойынды жYЙелiлiкпен пайдалану кажет.
Э. Алдамуратовтыц ойынша, бала сeйлеуiнiц дамуы, бiрнеше сатылардан турады. Алгашкы саты - сeйлеуге дейiнгi кезец. Бул кезец баланыц ею айлыгынан Пайга дейiнгi сатысы сатысы деп аталады. Екiншi саты - баланыц алгашкы тшнщ шыгу кезецi, 11 айдан 1 жыл 7 айга дешнп аралык. Yшiншi сатыда бала тшдщ грамматикасын мецгере бастайды. Бул кезец Yш жаска дейiнгi уакытты камтып, бYлдiршiн сeдердiц мэн-магынасын жэне колданылуын, жеке сeздердiц кызметiн тYсiне алады. Бала тшнщ шыгуы оныц дYниетанымын кецейтiп, сeйлеу тiлiн дамытады. ^азак этносы баланыц тiлiн дамытуга айрыкша мэн берiп, бала кезiнен- ак кыска-кыска eлец-жыр, жумбак пен такпак, жацылтпаш пен эн YЙретiп, оныц акыл ойын, пайымын, сeйлеу мэнерш eрiстетуге тырыскан [4]. Бiз автордыц пiкiрiн басшылыкка ала отырып, баланыц тшн дамыту казiргi мектепке дешнп педагогика гылымыныц алдында турган басты мшдеттердщ бiрiнен саналатынын ескере келе, баланыц ана тшнде айкын шйлеп, тiл грамматикасын мецгертуде ойынды тиiмдi пайдалану кажет, -деген тужырым жасаймыз.
Х.Т.Шерьязданованыц пайымдауынша, мектеп жасына дейiнгi балалардыц карым-катынас мэселесiн арнайы зерттеген. Автордыц пшршше, ересектердiц карым-катынастарына елiктеу бала бес-алты жаска келгенде басталады, бала eз курдастарымен карым-катынаска жиi тYседi. Ойын бул топта eз шыцына жетедi. Ерсектердiц когамдык eмiрдегi карым-катынастарына елштеу балалардыц коршаган орта туралы тYсiнiктерiнiц кецеюiне
байланысты, ол ойын кабшеттерш дамытады, ойын элементтерш кYPделендiредi. Рeлдердiц тсзбеп ойынды уйымдастыру, ойындагы сюжеттщ тосын жактарына рeлдi сэйкестендiре сомдау кажеттiлiгi туындайды.
Демек, жогарыда аталган гылыми пiкiрлер мектеп жасына дешнп балалардыц тшн дамытуда непзп кагидалар ретiнде басшылыкка алынады. Психологиялык ецбектерге жасалган талдау негiзiнде мектеп жасына дешнп балалардыц коммуникативтж дагдыларын дамытуда темендепдей ерекшелiктерi аныкталды:
-ойын оку ю-эрекетшде танып-бiлуi аркылы белсендi сeзi молайып, сезбен эрекет жасау Yдерiсiнде ана тiлiнiц зацдылыктарын мецгередц
- ойын iс-эрекетiнде бала ез ойын байланыстырып, логикалык тYPде жетюзуге жаттыгады, талкылаулары интеллектуалдык тапсырмаларды шешу амалдарына айналады;
- коммуникативтiк дагдыны дамытуда, шыгармашылык эцгiме курастыруда практикалык жэне интеллектуалдык (тапсырмаларды) орындауда тшдщ жоспарлаушылык функциясы калыптасады;
- ойын ю-эрекетшде саналы карым-катынас калыптасады, ол ю-эрекеттщ ерекше тYрi болып табылады, тiл байлыктары дамып, байланыстырып сeйлеуi калыптасады;
- ойын жан-жакты ^нделшт карым-катынас куралына айналып, баланыц байланыстырып сeйлеуi дамиды.
Тiл мен ой тыгыз бiрлiкте болгандыктан, мектеп жасына дешнп балалардыц тшн дамытуда сeйлеудi дурыс калыптастыру аркылы ойлауды да жетiлдiруге мYмкiндiк туады. Тiлi дурыс калыптаскан бала басканыц да ойын тез тYсiнiп, eз ойын да жYЙелi жеткiзе алады. Сонымен катар тш мен ойлау бiр-бiрiмен байланыста екенiн угады. Тiлсiз ойлаудыц болмайтыны, эрбiр ой тiл аркылы гана кeрiнетiнiн, ягни сeйлеудi ойлаудан бeлiп алудыц мYмкiн еместiгiне кeз жетюзуге болады.
Кeрнектi педагог Магжан Жумабаев: «Бала еш уацытта 1сс1з отыра алмайтын болгандыцтан, балага ылги пайдалы ic берт отыру керек. Топта отырганда балалардыц тез шаршауы, оныц ацылыныц жумыссыз цалуынан, эыресе тек отыруда ауаныц бузылуынан. Сондыцтан уйымдастырылатын ic-эрекеттi дидактикалыц жарыс-ойын тYрiнде етшзсе, балалар сергт ездерт ерюн устайды» - деп ойынныц, кызыкты жаттыгудыц балалардыц оку эрекетш жандандырып окуга деген ынтасын арттыратын мацызды курал екенш атап кeрсетедi
Э.К.Мецжанова, М.П.Исмагуловалар: ойынныц мацыздылыгына токтала келiп, мынадай тYрлерге бeлiп карастырады: - сюжетп рeлдiк; - дидактикалык; - кимылдык ойындар [5].
Дидактикалык ойынныц аты айкындап тургандай, баланыц акыл-ойын дамытып, таным тYсiнiктердi ажыратудагы ойындардыц бiрi.
Дидактикалыц ойынныц мэш мынада:Дидактикалык ойын баланы коршаган дYние туралы тYсiнiгiн кецейтiп жэне оны бекiтiп нактылай тYседi. Бала бакылау, окыган ютап, естiген ертегi аркылы айналасын таниды. Олардыц тYсiнiгi алгашкы кезде айкын болмайды. Тэбиешi баланыц тYсiнiгiн дидактикалык ойындар аркылы нактылап, дамытып саналы тYPде тYсiнуiн eрiстетедi. Мысалы, бiр заттыц тYсiн атацдар? Бояудыц кандай тYрiн бiлесiцдер? Yй жануарларынан Yшеуiн атацдар? Бала дидактикалык ойын аркылы эр затка байланысты жаца бiлiмдi мецгерiп, алган бiлiм-бiлiктi саралайды, жинактайды, эрi ойын тYрiнде eткеннен кешн баланыц сабакка деген кызыгушылыгы арта тYседi жэне тYсiнiгiн тиянактайды.
Эрбiр дидактикалык ойын ойлай бiлуге баулып, сeздiк корын eсiредi, акыл-ой кызметш калыптастырады. Ойынныц шартын орындау баланыц сак отыруын, eзiнiц еркiн мецгеруш, кабылдауын, eзiнше талдауын, салыстыруын, тшсп корытынды тужырым жасай бiлуi керек [5]. Тш дамыту, сауат ашу сабактарында да сюжеттiк-рeлдiк ойындарды колдануга болады.
^.М.Мендаяхова балалардыц тiлiн дамытуда ойынныц рeлiн кeрсете отырып, баланыц тшн дамытуда шйлеу басты рeл аткарады. Сeйлеудiц негiзгi жэне басты eлшемi карым-катынас куралы ретшде коммуникативтiк кызмет аткарады. Баланыц элеуметпк карым-катынаска тYсуде акпарат алысады. Тiлдiц коммуникативтiк кызметiнiц бул аспектшерш
[3].
мектеп жасына дешнп балалар белсендi мецгередь Дэл осы тшдш кызмет баланыц ■r^i мецгеруiне ыкпал етiп, оныц фонетика, лексика, грамматикалык тургыда дурыс сeйлеуi мен диалогтык сeйлеудi игертедi [6].
ХДожахметова ересектер тобындагы баланыц дамуына кажеrтi когамдык фактордыц шецберiне тш дамыту жумыстары кiредi. Баланыц барша iс-эрекетi когамдык ортада айналасындагылармен карым-катынас жасау жагдайында eтедi. Бала ойнай ма немесе ецбек ете ме, мше, осыныц бэрi айналадагы дYниемен араласу, кeрiнiсi, сонымен бiрге тш дамыту куралы болып табылады. Сонымен катар, автор ойынныц мYмкiндiктерiне токтала келiп: Баланыц бiлiмдi жYЙелi тYPде эрi терец мецгеруi Yшiн практикалык iс-эрекеrтер немесе ойын ыцгайындагы танымдык мiндеrтердi гана жеке бeлiп алып карастыру аздык етедi ... . Эйткеш ойын - бiр жагынан, iсэрекеrтiц жаца тYрi - танымдык талпыныстыц калыптасуына тYрткi болса, екiншi жагынан акыл-ойды жумсауды кeбiрек кажет ететш жумбак тYрiндегi немесе интеллектуалдык ойындарга уласуы аркылы тагы бiр кырынан ^ршедГ', - деп тужырым жасаган [7]. Автордыц пiкiрiн тужырымдайтын болсак, ойынды педагогикалык максатгарга сэйкес пайдалану кажеттшн усынганын кeруге болады. Сонда гана ойын дидактикалык мшдетш аткаратыны сeзсiз.
Диалогтык сeйлеу тшдш катынастыц негiзгi формасы ретiнде ^ршю тауып, байланыстырып сeйлеуге YЙренуге непз болады. Тiлдiк катынастыц екi тYрiн ерекше атауга болады. Олар: Yлкендермен жэне курбыларымен катынас жасау, диалогтык шйлеу олардыц eзара пiкiрлерiн бeлiсуде, eз тэжiрибесiн айтуга, коршаган ортадан, табигат аясында кeргендерi мен байкагандарын эцгiмелеп беруде, CYЙiктi ойыншыктары жэне т.б. белсендшк танытуынан кeрiнедi.
курбыларымен диалогты сeйлесуде олар тепе-тецдiктi сезшш, бiрiнiц-бiрi эцгiмесiн тыцдауга, сурак коюга, жауап беруге, талдауга катысады. Эрине, бул жерде балалар Yлкеннiц, педагогтыц кeмегiн кажет етедi. Сондыктан да педагог балалардыц уйымдастырылган ю-эрекетшде, ойын барысында бiр-бiрiмен мазмунды, тYсiнiктi тiлде сeйлесуге, рeлдердi бeлiсуде, багыт берiп отыруы тиiс. Сонда гана ойын ю-эрекет баланыц коммуникативтiк дагдыны дамытуда табиги рeлi артатыны шзаз.
Бала ойыныныц кeбi Yлкендердiц ецбегш кайталайтыны рас жэне устаздыц осы сeзi ойынды элеумет тургысынан дэлелдеуге мYмкiндiк бередi. Соган бала eзiн-eзi даярлау кажет. ^андай ойынды болмасын ойнаганда бала тiл катынасына тYседi. Белгiлi бiр рeлдердi де сомдайды. Сол аркылы балалардыц байланыстырып шйлеу тiлi калыптасады.
Дорыта келгенде, мектепке дешнп уйымдарда уйымдастырылган iс-эрекеrтерiнде ойындарды кец тYPде колдану балалардыц ой-eрiсiн дамытып, коммуникативтiк, ауызша сeйлеу дагдыларын калыптастыруга, сауаттылыкка YЙретуге мYмкiндiк беретш эдiстемелiк эдiс-тэсiлдердi iске асырудыц ец тиiмдi куралы болып табылады.
1. Мектепке дешнп тэрбиелеу мен окытуды дамыту моделi ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2021 жылгы 15 наурыздагы № 137 каулысымен бекiтiлген
2. ^азактыц тэлiмдiк ой-пiкiр антологиясы. 2 томдык /Кураст.: ^.Жарыкбаев, СДалиев. -Алматы: Рауан, 1998. - 416 б.
3. Жумабаев М. Педагогика. - Алматы: Рауан, 1993. - 112 б.
4. Алдамуратов Э. Жалпы психология. - Алматы: Бшм, 1996. - 224 б
5. Мецжанова А.К., Исмагулова М.П. Мектепке дешнп педагогика А., Рауан, 1992
6. М.Байланыстырып шйлеуге YЙрету аркылы казак тшн окытудыц гылыми-эдютемелш негiздерi. - Алматы, 2009. -208 б.
7. ^ожахметова Х. Мэнерлеп оку. Алматы, Мектеп, 1982
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
