CC BY
20УДК 1
Шы^ысбай Э.Ж.
КМКК " Шацырак" бебекжайы Караганды каласы
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙ1НГ1 БАЛАЛАРДЫЦ ЦИЯЛЫН ДАМЫТУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Ацдатпа Мацала мектеп жасына дешнг1 баланыц нег1зг1 эрекет1 болып табылатын ойын - бала циялын дамытуда ерекше орын алады. Ойын Yстiнде ойын баланыц творчестволыц талабына кец жол ашылады.
ТYйiн свздер: циял, мектеп жасына дейiнгi бала, ацыл-ой, дарындылыц.
Казакстан Республикасыныц 2011-2050 жылдарга арналган бшм берудi дамытудыц мемлекетлк багдарламасында мектеп жасына дешнп балалардыц бойына оку кызметш мецгерту, ол танымдык белсендшкл дамытудыц басты багыты болып саналады.
Барлык жерде таланттылар iзделiнiп, олардыц таланттары дамытылып, ондай балаларга кемек керсету корлары уйымдастырылуда. Бул бYгiнгi тацда кеп уакытка дейiн дайындык iс барысында бiздiц елде болган емес.
«Кабшетшз бала жок» деген жалган уран болды, барлыгы да дарынды деп танылды. Ендеше, кули бала табиги тургыда дарынды болып емiрге келген болса, оларды тэрбиелеу, окытудыц жеке эдю-тэсшн ецдеп мугаимдер даярлаудыц кажет керек пе ед.. Психологтардыц пайымдауынша, баланыц дамытушылык кажеттшгш арттыруга немкурайлыкпен карауга мулдем болмайды» [1] - деп атап керсеткен болатын М.Муканов.
Когамда «жалпы дарындылык» деген кезкарастан ойысып, эрбiр жеке тулганыц езiндiк ерекшелiгiне, олардыц бiрiн-бiрi кайталамайтындыгына, эр балага сыйластыкпен карауга бет буру керек. Эйткеш, эр адам ез болмыс-
пршшпмен бiр-бiрiнен ерекшеленед^ Батыс пен бiздщ елдегi бул терминология тарихта кептен берi зерттелiп келе жатканымен, элi тYбегейлi, толык магынасы ашылды деуге келмейдi. «Дарындылык деген тYсiнiктщ бiрнеше кыры бар: тукымкуалаушылык, акыл-ойдыц даму децгейi т.б. Дарындылык тек кана акылдылыкпен шектелмейдi, ол адамныц жеке тулга ретiндегi жалпы дамушылык децгейi. Дамыган кабiлеттiлiгiмен, мшез-кулкымен жэне емiрдi танып-бiлуiмен адам ерекше. Ол езгелермен карым-катынасын езгеше курып, баскаша ецбектенедЬ) [2] - деп керсетедi Ж.ДYйсенова.
Дарынды адаммен немесе дарынды баламен карым-катынас жасауда ец алдымен оныц бойындагы дарындылык касиетш iске асыруга жагдай жасау кажет. Балалардыц киял ерiсiн дамыту менщ такырыбымныц езектiлiгi деп бiлемiн. Бiз бурын кабылдаган заттар мен кубылыстардыц образына CYЙене отырып, еш уакытта кермеген нэрселердi де санамызда бейнелей аламыз. Мэселен, «еткен заманда болган окигаларды суреттейтiн материалдарды окып отырганда, не езiмiз кермеген алыстагы нэрселер бiздi тYрлi елестеулердi калыптастырады. Бул киял процесiнiц жемiсi болып саналады. Киял процесшщ адам эрекетiнiц кандай саласында болмасын зор мацызы бар. Киялдыц адам кажетiне асуы, оныц шындыкпен байланысты болуы адамга ерекше канат бтрш, оныц iлгерi ерлеуше себепшi болады. К^иял баска да психикалык процестер тэрiздi дамудыц узак жолынан етедi. ^иялдыц карапайым тYрлерiнен бастап, творчествалык киялга дейiнгi кезецнщ калыптасуы нактылы эрекетке байланысты» [3] - дейдiР.Аралбаева.
Мектеп жасына дешнп баланыц негiзгi эрекетi болып табылатын ойын -бала киялын дамытуда ерекше орын алады. Ойын Yстiнде ойын баланыц творчестволык талабына кец жол ашылады. Бала ез киялынан ылги да бiр нэрсенi жасау, курастыруга эрекет жасау нэтижесiнде баланыц ойлау белсендшгш куш-куатын барынша жумсауга мYмкiндiк тугызады.
М.Мухина ез ецбегшде: «Ойын Yстiнде бала айналадагы шындыкты сын кезiмен карап, ацгара алмайды да, киял бейнелерiнiц жеттнде кетедi. Бала
психикасынын, осы жагы да киял тэpбиeсiндe есте болатын жай» [5] - деген болатын.
Сypeт сaлy мен кypaстыpy iс-эpeкeттepiнщ бала киялын дaмытyдa мадызы зоp. Мектепке дeйiнгi шакта зeйiннiц, естщ, киялдыц дaмyынa ойын мен эдеби шыFapмaлapдыц, epтeгiлepдiц игi эсepi e3 Yлeсiн тигiзepi анык. Еpтe сэбилш шактыц eзiндe кaбылдay мен ойлay iс-эpeкeттepi aныктayFa болатын бaFдapлay iс-эpeкeттepiнщ epeкшe фоpмaлapы peтiндe бeлiнсe, мектепке дешнп шакта мундай iс-эpeкeттep Yздiксiз кYPдeлiлeнe жэне жeтiлe тYсeдi. Бала бipдeцeгe нaзap ayдapapып, кepгeнi мен еслгенш жадында сaктapлыктaй, бypын кaбылдaFaнын apнaйы iс-эpeкeттepмeн игepe бiлмeйдi. Мунда iс-эpeкeттep тек мектепке дeйiнгi шакта калыптаса бастайды. Бaлaлap зaттapды ayдapa-тeцкepe кyбылтyдa кapaпaйым тYсiнiк кaлыптaстыpып, сypeттepдi кapayмeн бала зeйiнi шоFыpлaнaды, сол ap^rnbi бала сан aлyaн тэжipибe жинактайды, eзiнiц шимай-шaтпaктapынaн машинаны немесе Yлкeн кiсiнi кepe бастайды.
Бул жайында пeдaгог-Faлым Б.Бaймypaтов: «Бipaк осыныц бэpi зaттapдыц, олapдыц кaсиeттepi мен кaтынaстapын, пpaктикaлык iс-эpeкeттepiн бaFыттaлFaн, тeцipeктi жалпы бaFдapлayдыц нэтижeлepi, бipaк жада бeйнeлepдi жaсay, немесе олapды есте кaлдыpy зeйiн кою емес. Сондыктан сэбилiк шaктaFы баланыд зешш, eсi, киялы ыpыксыз, алдыд ала ойлaнбaFaн болып табылады [б] - деп кepсeтeдi.
Бул баланыд мектепке дешнп шактан басталып, онан сод да осылай болып кала бepeтiнi сeзсiз. Мектепке дeйiнгi бала акыл-ой дaмyыныд осы жaктapын зepттeй отьфьт, 6Í3 бeлгiлi 6íp сэтке дешн тек сандык eзгepiстepдi Faнa: зешннщ шоFыpлaнyы мен тypaктылыFын, мaтepиaлды есте сак^ yзaктыFыныд apтa тYсeтiнiн, бала киялыныд байитынын кepсeтe алады. Мектепке дешнп бала эpeкeтiнiд жада тYpлepiн, Yлкeндepдiд OFaн койFaн жада тaлaптapын игepyдiд ыкпалынмен бала зeйiнiн 6íp нэpсeгe шоFыpлaндыpy жэне OFaн зешн коюын кaлыптaстыpaмыз. Баланыд мaтepилдapды есте yCTay мен
содан кешн оны жацгырту, ойынныц, суреттiц т.б. ой желiсiн куру сиякты жаца ерекше мiндеттер пайда болганда гана бетбурыс жасалады.
Баланыц дамуы жайындаА.^усаинов: «Мектепке дейiнгi бала акыл-ой дамуыныц мiндеттерiн шеше бiлу Yшiн баланыц Yлкендерден уйренген тэсiлдерiнiц кайсыбiрiн ю-эрекеттер аркылы аныктауга болады. Мiне, сонда гана баладагы зейiннiц, естiц, киялдыц арнайы iс-эрекеттерi калыптаса бастайды, осылардыц аркасында еркiн, алдын ала ойластырылган зейiн сипатка ие болады [7]- деп керсетедг
Бул жайында бiз ойымызды мектепке дейiнгi шактыц басында бала зешш аркылы заттарга жэне осылар аркылы орындалатын iс-эрекеттерге катысты ынтамен сипатталатынын аныктаймыз. Баланыц бiр нэрсеге ынтасын арттыруда бала зейiнiн шогырландырамыз. Балалардыц узак уакыт бiр юпен шугылдануы сирек болады. Мектепке дешнп шакта балалар iс-эрекетiнiц кYPделенуi акыл-ой дамуыныц игi эсерi аркылы зейiндi накты шогырландырады. Мектепке дейiнгi юшкентайлар бiр ойынды 30-50 минут ойнайтын болса, бес-алты жаска жеткен балалар ойын узактыгы бiр жарым сагаща дейiн созылганы турактылыкка ие болады.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
Муканов М. Жас ерекшелш жэне педагогикалык психология, Алматы, 1981. ЖД. Дуйсенова, КН. Ныгметова «Балалар психологиясы» Алматы, 2012. РД. Аралбаева «Мектепке дейiнгi психология» Алматы, 2012. Ф. Жумабекова «Мектепке дешнп педагогика» Астана, 2008. Мухина «Балалар психологиясы»
Баймуратов Б. «Балбебек» багдарламасыныц гылыми-теориялык негiздерi. Алматы, 1997
Кусаинов АД. «Баланыц дамуы» Алматы. Рауан, 2000.
