CC BY
0Э0Ж 14.01.45
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙ1НГ1 БАЛАЛАРДА СЫНИ ОЙЛАУДА SOFT SKILLS
Р0Л1
ТУЗДЫБАЕВА АКТОТЫ ТОЛЕУБЕКОВНА
ага окытушы, п.г.м., ^азак ултгык кыздар педагогикалык университет^ ^азакстан,
Алматы
КАПЕНОВА АНАР АМИРХАНОВНА
кауымдастырылган профессор, п.г.к., ^азак улттьщ кыздар педагогикалык университетi, ^азакстан, Алматы
РАЦМЕТУЛЛА БАЛГЫН 1Б1РАГ1МЦЫЗЫ
окытушы, п.г.м., ^азак ултгык кыздар педагогикалык университет^ ^азакстан, Алматы
Ацдатпа. Мацалада сыни тургыдан ойлау мэселес теориялыц тургыдан царастырылды. Сонымен цатар soft skills тгркесгнгц тарихы мен мазмуны, сыни ойлаумен байланысы царастырылды. Мектеп жасына дей1нг1 балаларда сыни тургыдан ойлауда икемд1 дагдыларыныц дамытуыныц мацызды болуыныц басты себептергнщ бгрг, олардыц унемг озгерт отыратын элемге жацсы бей1мделу1не квмектесу1. К,аз1р автоматтандыру жэне жасанды интеллект кец таралгандыцтан, жумсац дагдылар мацызды болып табылады. Мацалада педагог цолданатын стратегиялар комег1мен жеке тулга реттде, жан-жацты дамыган шыгармашылыц ойлау реттде бглгмдг мецгередг. Педагогикалыц технологияларды талдау барысында алынып отырган технологияныц уйымдастырылган iс - эрекеттгц тацырыбы мен мазмунына сай болуы жэне тиiмдi, жyйелi болуы ескерiледi
Клт свздер: сыни ойлау, soft skills, тэрбиешi, мектепке дейiнгi уйым.
^огамымыздыц казiргi даму кезещ бшм беру жуйесшщ алдына окыту Yрдiсiн технологияландыру мэселесш койып отыр. Окытудыц эр тYрлi технологиялары жасалып, бшм беру мекемелершщ тэжiрибесiне енуде. Жаца технологияларды мецгерту тэрбиешшщ интелектуалдык, кэсшт1к, адамгершшк, рухани, азаматтык жэне де баска да кептеген адами келбетшщ калыптасуына игi эсерiн тигiзедi. «Окыту емiрге дайындау емес, емiрдiц езЬ>, -дейдi Дж.Дьюи. Жаца педагогикалык технологияны тиiмдi мецгеру - педагогтардыц интеллектуалдык, кэсiптiк, адамгершiлiк, рухани азаматтык кабшетшщ калыптасуына iзгi эсерiн типзш, езiн-езi дамытуга кемектеседi. Балабакшада дамытуды уйымдастыратын бiрден-бiр нуска педагогикалык процесс болса, нэтижелi болуына ыкпал ететш нуска - сол педагогикалык процесст еткiзудiц эр тYрлi эдiс-тэсiлдерi, ягни жацашыл процесс.
Педагогикалык технологиялар кеп тYрлi болуына карамастан, олардыц юке асуыныц екi гана жолы бар. Бiрiншiсi - теориялык негiзде орындалуы (В. Б. Беспалько, В. В. Данилов, В. К. Дьяченко жэне т.б.), екiншiсi - тэжiрибе аркылы жYзеге асуы (Е. Н. Ильина, С. Н. Лысенкова, В. Ф. Шаталов жэне т.б.).
БYгiнгi тацда ^азакстанда Ш. ^алановтыц, Ж. ^араевтщ, Ш. Таубаеваныц, ^абдыкайыровтыц, С. Лактикованыц, М. Жанпейiсованыц, Э. ЖYнiспек пен Нагымжанованыц, С. Кешiмбетованыц, К.Ж. Бузаубакованыц, Б. Турганбаева мен А. Элiмовтыц, т.б. галымдардыц зерттеулершде окытудыц казiргi замангы педагогикалык технологиялары жан-жакты карастырылады. Бул технологиялар теориялык тургыдан дэлелденiп, тэжiрибеде жаксы нэтиже керсетш жYр. Осы замангы дидактикада эркилы оку технологиялары керiнiс берш жYр. Олардыц кеп тYрлi болу себебi эр автор мен орындаушыныц педагогикалык YДерiске езiнше жацалык косып, технологияга езгерiс енгiзiлуiне байланысты.
Soft skills (икемдi дагдылар) «ХХ1 гасырдыц дагдылары» деп аталатын категорияга карайды. Терминнщ пайда болу тарихы: 2013 жылы АКШ-тыц Millennial Branding компаниясы АКШ-тыц жетекшi 225 фирмасыныц менеджерлерiне жеке касиеттерд^ K¥зыреттердi аныктауга багытталган сауалнама журпздь Сауалнама деректерiн ецдегеннен кешн келесi мэлiметтер алынды: менеджерлер мансабында бiркатар дагдылар шешушi болып табылып, soft skills, hard skills тендтерi пайда болган.
2016 жылы Давоста (Швейцария) элемдш форум аясында заманауи маманга табысты кэсiби кызметтi жузеге асыру Yшiн кажеттi негiзгi soft skills (икемдi дагдылар) т^жырымдалды. Баяндамага сэйкес, soft skills когнитивтi жэне жалпы интеллектуалды белсендiлiкке, эмоционалды интеллектке, сыни ойлауга, сындарлы карым-катынас жасау тэсшдерше тэн белгiлердi камтиды.
Соцгы зерттеулерге сэйкес негiзгi soft skills (икемдi дагдылар) кез-келген iс-эрекетте кажет, сондыктан бiлiм ^йымдарында окыту кезещн калыптастыру жэне мамандарды да бшм беру практикасында белсендi дамытуды жалгастыру.
Soft skills (икемдi дагдылар) казiргi зерттеушiлер Yш Yлкен топка бiрiктiредi:
- т^лганыц танымдык дагдылары;
- элеуметпк-коммуникативтш дагдылар;
- сыни ойлау, креативт дагдылар.
Soft skills (икемдi дагдылар) мацызды болуыныц басты себептершщ бiрi, олардыц Yнемi езгерiп отыратын элемге жаксы бейiмделуiне кемектесуi. ^аз1р автоматтандыру жэне жасанды интеллект кец таралгандыктан, ж^мсак дагдылар мацызды болып табылады. Жаксы дамыган ж^мсак дагдылары бар балалар шешiм кабылдауда (сыни ойлау), ецбек нарыгында езiн табу жэне жаца жагдайларга бейiмделу оцайырак болады.
Soft skills (икемдi дагдылар) непзшде балаларды тэрбиелеуде негiзгi багыттар:
Сыни тургыдан ойлау жэне шыгармашылыц. Осы касиеттерге ие балалар кез келген мэселелердi оцай жэне тиiмдi шеше алады. Жагдайды талдай алады, одан шыгудыц балама жолдарын iздейдi жэне ойластырылган шешiм кабылдауга икем келедь Бул дагды шыгармашылык ойлауды дамытуга кeмектеседi. Балаларды эксперимент жасауга ынталандыру, олардыц киялын дамыту жэне проблемаларды есу мYмкiндiгi ретiнде карастыруга Yйрету мацызды.
Эмоциялыц интеллект. Бул eзiцiздiц жэне баскалардыц эмоцияларын тану жэне оларды тиiмдi баскару кабшеп. Балаларга ез сезiмдерiн бiлдiруге, баскаларды тYсiнуге жэне курметтеуге Yйрену мацызды. Оларга кез келген кактыгыс жагдайында ымырага келу жолдарын айту керек. Жаксы дамыган эмоционалдык интеллект балалардыц жаца мектеп ортасына бейiмделуiн жещлдетедь
Карым-цатынас дагдылары. Жумсак дагдылардыц мацызды аспектшершщ бiрi коммуникативтi дагдылар болып табылады. Тиiмдi карым-катынас жасайтын балалар ез ойлары мен идеяларын оцай жетюзе алады, баскаларды тыцдай алады жэне олармен бiрлесiп
жумыс ютей алады. ^арым-катынас дагдылары эмоционалдык интеллекттi дамытуга кeмектеседi.
Кешбасшылыц жэне жауапкершшк. Балаларда бул дагдыларды дамытудыц мацызды себептерiнiц 6ipi - тэуелаз жэне сенiмдi болуына кeмектесуi. Балалар ездершщ кYштi жактарын тYсiнедi, киындыктарды жецуге Yйренедi жэне уйымдастырушылык кабшеттерш дамытады, топты баскару жэне ынталандыру, шешiм кабылдау жэне максаттарына жетуге икем болады. Эз эрекеттерi мен эрекеттерi Yшiн жауапкершiлiктi сезiнуге мYмкiндiк бередi. Балаларды когамдык ic-шараларга, спорттык жарыстарга немесе мектеп жобаларына катысуга ынталандыру керек.
Ынтымацтастыц жэне топтыц жумыс. Топта жумыс жасауды жэне баскалармен карым-катынас орнатуды бiлетiн балалар болашакта Yлкен жетiстiктерге жетелей алады. Баскалардыц пiкiрiн тыцдап, курметтеудш, курдастырыныц сeзiн белмей ойларымен, акпараттармен белюудщ каншалыкты мацызды жэне орынды екенш бiледi.
Мектепалды тобы балаларыныц бойындагы soft skills топтамасы (Кесте 1)
Нег1зг1 коммуникативт1 даFдылар Сыни ойлау даFдылары Self-менеджмент даFдылары
*топтыц алдында сейлеу дагдылары; * e3rn-e3i таныстыру дагдылары; * акпараттык сауаттылык; * сендiру жэне тыцдау кабшетц * дэлелдеу мYмкiндiгi; * белпаздшке тeзiмдiлiк; * топтык жумыс кабшетц * белгiсiз, сыни тургыдан тиiмдi мшез-кулык жагдайларында * икемдiлiк; * аналитикалык; * зешн; * инновация * перспективалык; * дэлел; * болжау; * шыгармашылык; * максат кою дагдылары; * бастама; * ез ресурстарын баскару (езiн-езi дамыту, езiн-езi тэрбиелеу, езiн-езi уйымдастыру); * жоспарлау кабшеп; * рефлексия
Менделеев атындагы Тобольск педагогикалык институтыныц галымдары Т.А. Яркова жэне И.И. Черкасова Д.И. педагогикалык процесте soft skills калыптасу картасы усынды. Осы усыныстыц негiзiнде мектепалды тобы балаларыныц Soft skills калыптастыру картасы аныкталды.
Soft skills калыптастыру картасы (уйымдастырылган ю- эрекетi) (Кесте 2).
Блок А танымдык кабiлеттерiн дамыту: Блок В белсендшк кабiлеттерiн дамыту: Блок С жеке кабшеттерш дамыту:
- жобалык ойлауды калыптастыру; - панорамалык жэне сыни дагдыларды калыптастыру ойлау; - ашык мiндеттердi шыгармашылыкпен шешу дагдыларын калыптастыру; - кешбасшылык касиеттер, - езш жэне топты баскара бiлу (уйымдастырушылык кабiлет, мимика, пантомимика, сейлеу); - мэтiндердi кура б^, - акпаратты визуализациялау мYмкiндiгi; - топтыц алдында шйлеу кабшетц - кызыгушылык, ынталандыру; - топпен жумыс ютей бшу; - топтагы балалармен, тэрбиешiмен тиiмдi eзара iс-кимылды уйымдастыра бшу;
- курдастарымен карым-__катынас жасау мумкшдш__
Е.Ф. Зеер жэне Л.Н. Степанова nkipiMeH келiсемiз, балаларда Soft skills (икемдi дагдыларды) калыптастыруга жагдай жасау аркылы олардыц динамикалык eзгермелi жагдайда eзiн-eзi жузеге асыру жолдарыныц eзгермелiлiк аукымыныц айтарлыктай кецеюiн камтамасыз етуге болады.
Анык айтканда, педагог колданатын стратегиялар кeмегiмен жеке тулга ретшде, жан-жакты дамыган шыгармашылык ойлау ретiнде бiлiмдi мецгередi. Педагогикалык технологияларды талдау барысында алынып отырган технологияныц уйымдастырылган iс -эрекеттщ такырыбы мен мазмунына сай болуы жэне тшмд^ жYЙелi болуы ескершедь
Дорыта келе, технологияныц бiлiм беру YДерiсiне енуi бiлiм беру тужырымында максатты калыптастыруга; адамгершiлiк акыл-ой, психологиялык, экологиялык кeрсеткiштер негiзiнде казiргi замангы педагогикалык технологияларды талдауга, сонымен катар дифференциалды окыту жагдайында олардыц тшмдшгш багалауга; окытудыц перспективалык куралдарын олардыц непзшде педагогикалык технологияларды куруга; бул Yдерiстердi технологизация YДерiстерiн регтейтiн тутас мемлекетпк бiлiм беру багдарламасы мен стандарттары негiзiнде баскаруга ыкпал етедь
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2023 жылгы 28 наурызда №296 каулысымен бекiтiлген «2023-2029 жылдарга арналган цифрлык трансформация, акпараттык-коммуникациялык технологиялар саласын жэне киберкаушаздшт дамыту» тужырымдамасы [Электронды ресурс].URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2300000269 (каралган кYнi 10.01.2024)
2. Тургынбаева Б., Элiмов АД. Окытудыц инновациялык эдiстемелерi мен технологияларын жогары оку орындарында колдану тэжiрибесi. Оку-эдiстемелiк курал. - ^урастырушылар: Тургынбаева Б., Элiмов А. - Алматы, 2011.
3. Salmon, A.K. Promoting a Culture of Thinking in the Young Child. Early Childhood Educ. J 35, 457-461 (2019). https://doi .org/10.1007/s10643 -007-0227-y
4. Catherine O'Reilly Ann Devitt Noirin Hayes Critical thinking in the preschool classroom. A systematic literature review, Volume 46, December 2022, 101110 https://doi.org/10.1016/j.tsc.2022.101n0
5. Workforce connections: Key soft skills that foster youth workforce success // Child Trends. 2015. June.
6. Загашев И.О., Заир-Бек С.И. Критическое мышление: технология развития. - СПб: «Альянс «Дельта» баспасы, 2018. - 284б.
7. Загашеев И.О., Заир-Бек С. И. Муштавинская И. В. Учим детей мыслить критически. СПб., 2018. - 192б.
