CC BY
10FTAXP 14.15.15 DOI: 10.52512/2306-5079-2022-91-3-65-73
ЦАЗАЦСТАНДЬЩ УНИВЕРСИТЕТТЕГ1 СТУДЕНТТЕРДЕ СЫНИ ОЙЛАУДЫ ЦАЛЫПТАСТЫРУ ТЭЖ1РИБЕС1
М.А. Мекебаева «Нархоз» университетi, Алматы к., Казахстан maigul.mekebayeva@narxoz .kz
Тушндеме
Жас урпакта каз1рп заманга керекп сыни ойлауды калыптастыру ерекше мацызга ие болып тур. Сыни ойлау тетенше жагдайда жауапты шеш1мдерд1 ез бетшше кабылдап, олардьщ ыктималды салдарын болжау Yшiн керек. Сыни ойлау эдга туралы кеп айтылады, бiрак; Liberal Arts мега^ усынган багдарламаны казакстандык жогары оку орнында iс жYзiне толыгымен оффлайн форматта ек1 жыл бойы енгiзiлген болатын. Макалада «Нархоз» университетiнде колданылган «Жазу жэне ойлау» багдарламасы туралы, ол багдарламаныц бiлiм алушылардыц болашак кузыреттерi мен шыгармашылык касиеттершщ дамуына тигiзген эсерi туралы айтылган. «Тш жэне ойлау» багдарламасында жазуды окытудыц негiзгi компонентi — эртYрлi ю-шараларга тiкелей тартатын студенттерге багытталган инновациялык тэж1рибе ретiнде карастырган. Студенттер ездершщ ойларын жазбаша келiстiргенде гана дурыс жетк1зе алады екен. Бул багдарламанын непзп максаты бiлiм алушыларда терец оку, эр тYрлi эдiстердi колдана отырып жазба жумыстарын орындау жэне сол аркылы ойлау кабiлеттерiн дамыту. Оку барысында окушылар ездерi кYрделi жагдайды модельдейдi, езара эрекеттеседi, усынылган жагдайларда, диалогты мiндеттi бiлiм сынагы ретiнде кабылдамайды, ездерiн ерк1н устай бастайды жэне кателiктерден коркуды жеце отырып, ез ойларын ерк1н жетшзе алады.
Тушн свздер: сыни ойлау, жазу жэне ойлау, бшм ЖYйесi, жогары оцу орындары, оцъту adicmepi, Бард колледж, Liberal arts
Kipicne
Каз1рп кезенде Казакстанныц дамуына бшмнщ тилзетш рел1 оныц демократиялык, кукыктык мемлекетке, нарыктык экономикага кешу мшдеттер1мен аныкталады. Осы максаттарга жетудщ непзп жолы ез елшщ тагдыры ушш жауапты, белсенд1, сыни тургыдан ойлайтын тулгалардан туратын азаматтык когамды к¥ру болып табылады. Сыни тургыдан ойлайтын адамдарды мектеп табалдырыгынан бастап, жогары оку орындарында дайындау кажет.
Осыдан терт жыл бурын «Нархоз» университет бшм беру сапасын арттыру максатында оку урдюше элемге танымал «Оку жэне жазу» багдарламасын енпзген болатын. Багдарлама езшщ езектшгш, тшмд1 нэтижесш керсеткендштен оныц б1раз эдютер1 мен тустары оку урдюшде каз1р де кец колданылуда [1]. Бшм беру жуйесшде «Оку жэне жазу» урдюшщ езектшш кумэн тудырмайды. Бэр1м1з бшепндей бул дагдыны жасесшр1м мектеп табалдырыгында игерш, университетке окуга тускенде ары карай дамытуы керек. Тэж1рибеге суйенетш болсак, кунделшн сабак барысында студенттер акпаратпен жумыс ютегенде орта бшм жуйесшде алган «Оку жэне жазу» дагдысыныц темен екендтн байкатады, керек нэтижеш бермейдь Сондыктан жогары оку орнында оку урдю1 тшмд1 болу ушш, болашак мамандардыц терец ойлау кабшетш калыптастыру ушш окудыц непзп инструменттер1 болып табылатын оку мен жазуга ерекше кещл белш, бул дагдыларды терец дамытуымыз керек. «Терец оку» жэне «рефлексивп жазу» дегендер1м1з бул максатка жетуде мацызды орын алады. Бул кайдан келген багдарлама деген суракка жауап 1здешк.
Материалдар мен эдктер
Каз1рп уакытта интерактивт окытудыц американдык тэжiрибесi кейб1р мемлекеттердеп жогары оку орындарында ерекше кызыгушылык тудырады, ейткеш ХХ гасырдыц соцгы онжылдыктарында заман талабына сай АКШ-та интерактивт эдютер саласында кептеген тэж1рибелер мен гылыми зерттеулер журпзшд1, мугал1мдерге арналган егжей-тегжейт нускаулыктар жасалды. Бул эдютер мен эз1рлемелер жогары мектепте интерактивт эдютерд1 белсенд1 колдануга ыкпал етп. 1980 жылдары А^Ш-тыц Мэриленд штатында орналаскан улттык тренинг орталыгы журпзген зерттеулер интерактивт окыту оку материалын мецгеру сапасын айтарлыктай арттыруга мумюндш беретшш
65
керсетп. 1981 жылы студенттер сыни ойлауыныц дамуына TYpTKi болган зерттеулiк багыттагы академиялыщ жазылымга басты назар аударатын еpкiн енер мен гылымдар интенсивтi кipiспе курсы «Тш жэне ойлау» багдарламасы Нью-Йорк штатыныц солтYCтiгiнде орналас^ан Бард колледж1нде енпзшген [2].
Интеpактивтi о^ыту технологиялары - 1990 жылдардыц басында пайда болган жогары мектеп Yшiн бiлiм беру процесш ¥йымдастырудыц жаца тYpi. О^ытудыц осындай тYpлеpi 1990 жылдыц ортасында алгаш^ы веб-броузердыц пайда болуымен жэне Интернеттщ дамуымен байланысты пайда болды. Бip^атаp мамандар б^л ¥гымды компьютерлш желiлеp мен интернет ресурстарын ^олдана отырып о^ыту деп тYсiндipген.
«О^у жэне жазу» ар^ылы сыни ойлауды дамыту технологиясыныц авторлары Ч.Темпл, К.Мередикт, Д.Стил сыни ойлауга байланысты с^ра^тар ^ойып, жYЙелi тYpде жауап iздеудi жYзеге асыру ^ызыгушылыщты танытады жэне зерттеу эдiстеpiн кец ^олдануды бiлдipедi деп айщан болатын [3]. Бшм алушылардыц сыни ойлауын ^алыптастыру ^ажеттшш келесi себептерге байланысты:
- ^jipri кезде а^парат^а деген ^олжеимдшк шекшз болгандыщтан студент а^паратпен ж^мыс жасай алу керек, мацызды жэне екiншi кезектегi аппарат деп ажырата алу мацызды болып табылады;
- сыни ойлауды кез келген децгейде ^олдануга болады, фактiлеpмен ^анагаттанып ^ана поймай, б^л фактшердщ себептеpiн жэне салдарын аша алу керек. Жалпыга бipдей шындыщты кYмэнмен ^абылдау, на^ты бip мэселе бойынша езшщ кез^арасын ^алыптастыру, оны логикалыщ дэлелдермен моргай алу сыни ойлаудыц сыпайы скептицизмiн керек етедь Сарапшылардыц айтуынша сыни т^ргыдан ойлау жеке шебеpлiктi ^ажет етпейд^ кеп жагдайда ол кептеген дагдылардыц жиынтыгы болып табылады.
Америка К¥рама Штаттарында кептеген колледждер мен университеттер мамандывда ^арамастан барлыщ студенттер орындауы тиiс жалпы бiлiм беру талаптарын белгiледi жэне б¥л талаптарга кебшесе гуманитарлыщ пэндер бойынша сыни ойлауды ^алыптастыратын жазба ж¥мысы кipедi. Б¥л талаптар кептеген пэндермен танысу сыни ойлауды, проблемаларды шешудi, коммуникация дагдыларын жэне элеуметтiк жауапкеpшiлiк сезiмiн дамытуга кемектеседi деген сенiмге негiзделген [4].
Университеттер мен колледждер студенттершщ басым кепшiлiгi ез ойларын жазба тYpiнде бiлдipгенде бipаз ^иындыщтаргар тап болады, бipiншiден, ез ойларын сыни т¥ргыдан негiздей алмайды, екiншi, студенттер жазба ж¥мыстарыныц pефеpативтi жэне шыгарма стильдеpiн жа^сы мецгерген. Б¥ныц себебi тарихта жатыр. Отандыщ бiлiм жYЙесi ауызша сейлеудi дамытуга багытталган кецестш бiлiм жYЙесiнiц негiзiнде ^алыптасты. Ал кецестш бiлiм жYЙесi Х1Х гасырда басым болган ауызекi сейлеу непзвде саланган болатын. Осы дэстур осы уа^ыща дейiн са^талып келген [5]. Сондыщтан о^у багдарламаларына о^у, жазу жэне шыгармашылыщ тапсырмалар о^ушыларга сыни т¥ргыдан ойлауды, интеллектуалды даму мен гылыми мансап^а тYpткi болатын ойлау мэдениетш ^алыптастыруга арналган болу керек. О^у аудиториясы «студенттердщ о^у, сыни ойлау, к¥зыретп ^арым-^атынас жасауга деген ынтасы мен ^абшетш ныгайтуга багытталган, сондай-а^ оларды белсендi азаматтар релнде емipге дайындауы тшс» [6]. Гуманитарлыщ пэндер бойынша жазбаша ж¥мысты тапсыру жалпы бiлiм беру ^рылымына сэйкес келедь Пэндер бойынша бiлiм мен ойлардыц шынайы интеграциясы либералды бшм беру к¥рылымына сэйкес келедi. Б¥л гуманитарлыщ бiлiм беpудi жалпы бшм беруден еpекшелендipедi, ол ^алаган дэрежеге ^арамастан барлыщ студенттер Yшiн орта^ негiз болып табылады.
«Тiл жэне ойлау» багдарламасыныц о^ыту эдiстеpi кеп жагдайда жазылым теориясына терец енген, оныц негiзгi ойы «жазылым - б¥л о^ытудыц ерекше тэсш» жэне ол шынымен де тэжipибенi аныщтай алады жэне оны жетюзедЬ>[7]. Тш бiзге танымныц ерекше тэсiлiн ¥сынады жэне «аудиторияда да, одан тыс жерлерде де» магынаны ашу, ойды жеткiзу жэне тYсiну ^¥ралына айналады.
Санкт-Петеpбуpгтегi мемлекеттiк унивеpситетiнiц еpкiн енер мен гылым факультетi (Смольный институты) он жылдан астам уа^ыт бойы «Тiл жэне ойлау» багдарламасымен ж¥мыс iстеп келе жат^ан Бард колледжшщ б¥рыннан келе жат^ан сеpiктесi болган [8]. Осы багдарламаны о^у Ypдiсiне енгiзiп келе жат^ан маманныц айтуынша, Liberal Arts and Sciences моделi аудиторияда эpтYPлi адамдармен кеpiсуге, олармен тыгыз ^арым-^атынаста болуга мYмкiндiк бередг Багдарламаныц талабы бойынша о^у тобында он бес-жиырма адамнан артыщ адам болмауы керек. Бiлiм алушылар эр^ашан ¥стазбен орта^ тiл таба алады, б¥л бipiншi курс студенттеpiнiц емipлiк жэне кэсiби траекториясын, мамандыщ дегенiмiз не, бас^а немен айналыса алар едiм деген тYсiнiктеpiн езгертуге мYмкiндiк беpедi. Мектеп бiтipушiлеpдiц тYсiнiктеpi ескен ортасында ^алыптас^ан болатын,
сонымeн ^rap отбасылыщ дэстYp дeгeн yFым да баp. Жас тYлeк маманды^ынын баpльщ жаFын толывданды yFына алмайды. Liberal Arts and Sciences модeлi о^у баpысында эpтYpлi эдiстepдi ^олдашанда, мeйджep жYЙeсiндe о^ьтанда стyдeнт тандауынын дypыс нe б^ыс eкeнiн тYсiнeдi.
«Наpxоз» yнивepситeтi дe о^у YPДiсiн жанашалау ма^сатында дэстYpлi лeкция-тэжipибeлiк сабак^ фоpматынан стyдeнттepгe баFытталFан фоpматына аyысyды eнгiзгeн болатын. Еpкiн eнep пeдагогикасы Yшiн о^у аyдитоpиясы бeлсeндi, ^ызы^ушылыщ танытатын оpын peтiндe ^абылданып, «Trn жэнe ойлау» баFдаpламасынын эдiстepi дэстYpлi тYPдe тeк пассивт аrçпаpат алушы болFан стyдeнттepгe epкiн сeйлeyгe, бip-бipiмeн жэнe оrçытyшымeн eзаpа эpeкeттeсy мYмкiндiгiнe жол ашты. Cтyдeнттep сypаrç ^оюды, жана идeялаp усынуды жэнe нэтижeлi тындауды YЙpeндi. ДэстYpлi о^ыту эдiстepiн пайдаланатын мeктeптepдeн телген оrçyшылаp о^ытудын интepактивтi жэнe топтьщ фоpмалаpымeн танысып, стyдeнт дeгeн ж, онын оrçyдаFы peлi жэнe eз бiлiмi Yшiн жаyапкepшiлiгi жэнe болаша^та бул жана тэжipибeлep мeн жана тYсiнiктep нe Yшiн пайдалы болуы мYмкiн eкeндiгi тypалы тYсiнiктepiн eзгepттi.
Orçытyдын инновациялыщ эдiстepiн, о^у жоспаpын жэнe оны epкiн eнep жэж Fылым модeлi бойынша о^ытудын rçаprçынды кipiспe кypсына айналдыpатын жэнe коллeдждiн зияткepлiк жэнe шыFаpмашыльщ eмipiнe бeлсeндi rçатысyFа дайындайтын ^осымша iс-шаpалаpы yнивepситeттe ^алай iс-жYзiнe ас^аны тypалы энгiмe rçозFайьщ.
«Гш жэнe ойлау» баFдаpламасынын миссиясы — пэнаpальщ зepттeyлepдiн дамуына, инновациялыщ пeдагогиканын таpалyына жэнe эpтYpлi жанpлаpда жазбаша сeйлey даFдылаpын rçалыптастыpyFа ыщпал eтy. БаFдаpлама тepeн о^у жэнe о^ыгеан мэтiндi дypыс тал^ылау, eз ойлаpын дэл жeткiзe алу, eзiн-eзi peфлeксия даFдысын жэнe нэтижeлi ынтымакгастыщ даFдылаpын дамытyFа баFытталFан. ДаFдылаpдын eH бастысы - ой мeн онын epнeгi аpасындаFы байланыс. Oсындай эдiстepдi ^олдану ^ызы^ушылыщ танытатын о^ушы мeн бeлсeндi азаматтаpFа тэн rçасиeттepдi дамытады.
«Гш жэнe ойлау» баFдаpламасында жазуды о^ытудын нeгiзгi компонeнтi — стyдeнттepдi эpтYpлi iс-шаpалаpFа тiкeлeй таpтатын стyдeнттepгe баFытталFан инновациялыщ тэжipибeлep. Cтyдeнттep eздepiнiн ойлаpын жазбаша кeлiстipгeндe Fана дypыс жeткiзe алады eкeн. Oсындай шдагогикалыщ оЙFа Д.Бpиттон мeн Д.Эмиг ба^ылау нэтижeсiндe кeлeдi. Д.Эмигтiн «Жазу о^у тэсiлi peтiндe» дeгeн e^eri аса манызды болып табылады. Жазбаша тапсыpмалаpды о^у баpысына eнгiзy eтe тиiмдi эдiс болып саналады, бipаrç бул жай Fана кypс аясында жазбаша тапсыpмалаpдын санын yлFайтып ^ана ^ою eмeс. Эмп^икалыщ нэтижeлepдi eœepe отыpып жасалFан тэжipибeлep тиiмдi жэж оrçyшылаp жeтiстiгiн аpттыpатыны дэлeлдeнгeн. Бipiншi кeзeктeгi мiндeт бул тэжipибeлep стyдeнттepгe тэyeлсiз жэнe бeлсeндi о^ушы болyFа кeмeктeсeдi, олаp стyдeнттepгe жоFаpы дeнгeйдeгi даFдылаpды дамытyFа жэнe тepeн, сыни ойлауды YЙpeнyгe мYмкiндiк бepeдi.
БаFдаpлама аясында колданылатын эдicтep
«Tiл жэж ойлау» баFдаpламасы бойынша оrçытyшылаp стyдeнттepдi эpтYpлi таrçыpыппeн ^ызы^ьфу Yшiн жэж талrçылаyFа итepмeлey Yшiн фоpмалды eмeс жазбаша тапсыpмалаp бepeдi, онын iшiндe бepiлгeн та^ыфыща жазылFан epKm шыгapмa жaзy эдiстepiн ^олданады. Oл Yшiн нeгiзгi ойды о^ытан мэтiндeгi оймeн байланыстыpy, 6íp мэтiн бас^а жанpдаFы мэтiндepмeн диалогты rçypy нeмeсe 6íp ойды эpтYpлi Fылыми пэндepдiн мэтiндepiндe iздeстipy.
«Tiл жэнe ойлау» баFдаpламасы сыни ойлауды дамытyFа баFытталFан зepттeyлiк эpeкeт peтiндeгi жазылымFа epeкшe гащл аyдаpылатын eкi-Yш апталыщ интeнсивтi кypстан басталады. Бул кypсты бipiншi кypс стyдeнттepiнiн баpлыFы eтyi тиiс жэж «жaзyшылapдыц жac жayынгepлepiнe apнaлгaн Kypc» peтiндe аталынып кeттi. БаFдаpлама стyдeнттepгe зияткepлiк eсy жэнe Fылыми мансаптын дамуы кepeк сыни ойлаудын ж eкeнiн тYсiндipeдi, ойлау мэдeниeтiн ^алыптастыфу Yшiн тepeц оцyдaн, хaттaн жэж шыгapмaшылыц тaпcыpмaлapдaн тypады. БаFдаpламанын эдiстepi дэстYpлi тYpдe тeк пассивтi аrçпаpат алушы peтiндe эpeкeт eткeн стyдeнттepгe epкiн сeйлeyгe, 6íp-бipiмeн жэж оrçытyшымeн eзаpа эpeкeттeсy мYмкiндiгiн ашады. Cтyдeнттep сypаrç ^оюды, жана ойлаpды усынуды жэнe му^ият тындауды YЙpeнeдi.
БаFдаpламаны iс-жYзiнe асыpFанда мiндeттi тYpдe аyдитоpияFа кeнiл бeлy кepeк. Баpд коллeджi xальщаpальщ зepттeyлep жeнiндeгi дeканы Д.Бeккepдiн айтуынша, о^у аyдитоpиясы «стyдeнттepдiн оrçyFа, сыни ойлаyFа, rçyзыpeттi rçаpым-rçатынас жасаyFа дeгeн ынтасы мeн ^аб^ин ныFайтyFа, сондай-а^ олаpды бeлсeндi азаматтаp peтiндe eмipгe дайындаyFа баFытталyы тшс» [9, 11]. Oсы баFдаpламаны ^олдану о^у оpындаpы оrçытyшылаpынын даFдылаpын аpы rçаpай жeтiлдipyгe кeмeгiн тигiзeдi.
Студенттерге елец, прозалыщ эскиз, бip актiлi пьеса жазуды немесе элемнщ кез келген аспектiсiн бай^ау, сипаттау, талдау эдiстеpiн ^олдана отырып кеpсетудi ¥сынуга болады.
«О^у Yшiн жазудыц» негiзгi стратегияларын кеpсетейiк. Мысалы, на^ты та^ырыптагы еркт эссе дегенiмiз - хат жазуды YЙpетудiц тэжipибесi. Бip та^ырып бойынша немесе ой бойынша, немесе мэтiн бойынша студенттеpдi ойландыруга тарту Yшiн о^ытушы бip с¥ра^ты немесе ойды ^алыптастырады. Б¥л ойды немесе та^ырыпты студенттер алдында тал^ылаган, бipак на^тылаган жо^. ¥гымды тYсiну Yшiн, визуалды кейiптi, фильмд^ нысанды немесе музыкалыщ шыгарманы келтipудi YЙpету Yшiн керек. Студенттеpдi ойлаудыц эpтYpлi модустарын ^олдануга ынталандыру Yшiн жиi жазбаша ж¥мыс тYpiн ¥сынады. Жазбаша ж¥мыстарда мэтiнге келесiдей с¥ра^ ^ойылады;
- сiздi мэтiнде т¥тастай не ^ызыщтырды немесе ойларда не ^ызыщтырды, немесе шыгарма атауында сiздi селт еткiзген немесе елiктipген нэрсеш жазыцыз,
- мэтiннiц кез келген белшнен сiздiц пiкipiцiзше аса эсеpлi немесе селт еткiзген ойды, сез •пркесш не пiкipдi жазыцыз. Неге сiздi ^ызыщтырганын жазыцыз,
- издщ кез^арасыцыз бойынша мэтiндi тYсiндipетiн, оныц дiцгегi болып табылатын мэтiннiц кез келген бip белiгiн кешipiп жазыцыз. ^з тацдап алган белiк т¥тастай мэтiндi тYсiндipуге нелiктен мацызды екенш жазыцыз,
- мэтiннен алдымен автордыц келiсетiн, соцынан келiспейтiн / жовда шыгаратын мацызды пiкipiн не т¥жырымын табыцыз. Немесе мэтiннен аса кYPделi деп сiз есептейтiн белiгiн жазыцыз, шз оны ^алай тYсiнесiз?
- логикалыщ т¥спалдау. Мэтiн ^андай с¥равда жауап беpедi? С¥ра^ты жазыцыз,
- тYЙiн. Мэтiннiц негiзгi т¥жырымдарын тYЙiндецiз,
- мэтiннен автордыц ойына немесе мэтшнщ орта^ мэнiне аргумент бола алатын мысалдарды, фактiлеpдi, тYсiндipмелеpдi, статистиканы, емipден алынган о^игаларды, аныщтамаларды, салыстыруларды, цитаталарды, метафораны, символдарды, сейлемдеpдi не к¥рылымдарды тандап алып жазыцыз,
- мэтiндi о^у барысында кезiнде ^андай ассоциациялар (мэтвдер, пiкipлеp, естелiктеp, емipдегi о^игалар) ойга келдi? Олар мэтiндi ^алай (^андай жолмен) толыщтырады?
Мiндеттi тYPде басында шыгарманыц авторын, шыгарма атауын, мэтшде ^ызыщтырган ойды жазу керек.
Осындай с¥ра^тар ар^ылы мэтiндi жан-жакты ^арастырып, талдап, автордыц не айщысы келгенш, автор езiнiц ойын ^андай жолдармен жетюзпс келгенiн толыщ тYсiнiп, студент осы та^ырыща байланысты езiнiц кез^арасын, позициясын еpкiн хатта жеткiзе алады. М¥ндай эдiс о^ушыларга теpендетiп о^у жолын кеpсетедi. Шыгарманы терец, тYсiнiп о^у балалар Yшiн ец мацызды болып табылады, сол ар^ылы олар езшщ ойын ^алыптастыра алады.
«О^у Yшiн жазу» стратегиялары студенттерге мэ^цщ м¥^ият зерделеуге, оныц негiзгi элементтерш аныщтауга, мэтiнде келтipiлген ойлардыц бip бipiмен ^алай байланыс^анын тYсiнуге, оларды талдауга, ез т¥жырымдарын жасауга жэне белгш бip жолмен ¥Йымдастыруга, сонымен ^атар мэтiнмен жеке ^арым-^атынасты тYсiнуге мYмкiндiк беpедi [10].
«Жазу о^ыту эдiсi pетiнде» атты ^агида бойынша ж¥мыс iстеудiц тагы бip тYpi -диалектикалъщ жазбалар. Б¥л тэжipибе мэтiндi толыщ тYсiнуге ыщпал ететш ойлау стратегиясын дамытуга кемектеседi жэне студенттерге «жазбаша ж¥мысты жэне о^ырмандардыц ыщтимал жауаптарыныц барлыщ спектpiн тал^ылауды YЙpенуге» мYмкiндiк беpедi [11]. Диалектикалыщ жазбаларды к¥растырудыц кептеген эдiстеpi бар, олар зерттелетш пэн саласына байланысты ерекшеленедк математика немесе жаратылыстану гылымдары, немесе жазудыц ма^саты -философиялыщ жэне эдеби мэтiндеpдi о^уды немесе о^игаларды, суpеттеpдi немесе заттарды тYсiндipудi YЙpену. Диалектикалыщ жазбалар - терт баганга белiнген дэптеpдiц екi бет^ осы терт баган тацдалган та^ырыпты талдауга терт тэсiл ¥сынады. Диалектикалыщ кYнделiктеp студенттерге мэтiн, мэтiндегi мэселе немесе ¥гым туралы бiлетiн жэне бшмейтш нэрселер туралы ездеpiмен, ^асындагы топтастарымен диалог ^¥руга жэне бipге жаца т¥жырымдар мен жаца с¥ра^тар ^алыптастыруга итеpмелейдi.
Осы эдiстiц тагы жолы бар, ол «iлмек тэpiздi хат» (loop writing). Б¥л стратегия бip уа^ытта «ойлау мен шыгармашылыщ еpкiндiктiц ба^ылау тетiктеpiн» дамытуга жэне тендеспруге мYмкiндiк беpедi. О^ушылар белгш бip та^ырыпты эpтYpлi кез^арастардан ^арастырып жазбаша ж¥мысты жазу, б¥л ойлаудыц эpтYpлi стратегияларын немесе ез ойларын бiлдipудi талап етедi. «1лмек тэpiздi жазу» -студенттерге бip та^ырыпты эpтYpлi т¥ргыдан шешуге жэне б¥рыннан бiлгендеpiн тYсiнуге, жаца бip нэрсеш YЙpенуге, жаца сейлеу эдiстеpiн ашуга жэне та^ырып^а, о^игага немесе мэселеге ^атысты
жаца сурактар коюга кемектесетш тамаша эдiс. Студенттер бiркатар кыска такырыптык еркiн эссе жазады, бул берiлген такырып бойынша ойга келген эссе, бул баяндау эссе, ягни осы такырыпка байланысты эссе болуы мYмкiн. Сонымен бiрге олар материалды усынудыц кез келген тYрiн тацдай алады: екi адам арасында немесе авторлар арасында диалог жазу; портрет жасау немесе сахна куру; авторга хат жазу; мэтшнщ окырмандарын езгертш баска хат жазу.
«Борт журналы» эдю студенттердщ материалды игеру децгешнщ барабар бейнесiн алуга гана емес, сонымен катар студенттерге графикалык эдiстердi колдана отырып, акпаратты жазу кабшетш дамытуга, олардыц кYштi жэне элшз жактарын багалауды Yйренуге кемектеседi жэне берiлген мэселенi кернекi тYPде керсетуге мYмкiндiк бередi.
Санкт-Петербург университетшщ окытушысы Ахапкин Денис «бейнелер жасау» эдюш усынган болатын. Д. Ахапкин окытушылармен "Жазу жэне ойлау" семинарын етюзу Yшiн "Нархоз" университетiне бiрнеше мэрте шакырылган болатын.
Ол Yшiн студенттер накты берiлген керкем эдебиеттi окып шыгады, содан кейiн мэтшнщ шшен бейнелердi табу керек. Бейнелердi табу Yшiн студент бейнелердi елестетуi, ассоциациялык катарды калыптастыруы, езi бiлетiн эдебиеттермен салыстыра алуы, езшщ емiрiнде болган окиганы келтiре алуы керек. Бул тэсiлдi сабак барысында колданганда, студенттер бейнелердi жасауда катты киналган, соган караганда бейнелердi ойдан жасай алу, кещспкпк ойлау мYмкiндiктерi шектеулi.
«Бейнелер жасау» эдю адамныц киялын дамытады, киялдыц аркасында адамдар болашагын болжай алып жэне ездершщ мшез-кулыктарын реттей алатын болады, шындыкты шыгармашылыктыц аркасында езгерте алады. Киялдыц аркасында адам шыгармашылыкпен айналысады, ез iс эрекетш акылмен жоспарлайды жэне оны баскара алады. Адамныц барлык материалдык жэне рухани мэдениет>бул адамдардыц киялы мен шыгармашылыгыныц жемiсi. Киял процесiнде пайда болатын суреттер адамныц эмоционалдык саласын белсендiредi, болашак нэтижелерге кол жетюзу Yшiн оныц энергиясын жумылдырады. Киял аркылы болашак адамныц мшез-кулкын аныктайды. Киялдагы этикалык жагдайларды алдын - ала бшу жэне терец сезшу кабiлетi оныц моральдык мшез-кулкыныц негiзi болып табылады. Жастарда осындай дагдылар мен мYмкiндiктердi дамыту казур кезде мацызды екенiн умытпауымыз керек.
Жазбаша жумыстарда окытушы эртYрлi эдiс-тэсiлдердi, к¥рылымдарды студенттерге усыну аркылы оларга такырыпты жан-жактан карастыруга жэне талкылауга мYмкiндiк бередi. Берiлген такырыпка еркiн хат жазады, сосын тэсiлдердi колдана отырып, жазган мэтiндерiн кемелдендiредi. «Жазу аркылы Yйрену» атты тэж1рибеде еркiн немесе шмек тэрiздi хаттарды колдану аркылы жазуды Yйрету студенттердiц бiлiмiн тереццетедi жэне кецейтедi. Бул эдiс тэсiлдердi барлык пэндердi окытуда колдануга болады.
Нэтижелерi
Гуманитарлык гылымдардыц болашагы жок деп сарапшылар бiраз уакыттан берi айтып келе жатыр. Буныц непзп себебi капиталистiк кYштерге мойынсунатындыгынан, сонымен бiрге емiр суру мYмкiндiгiнен айырылуына байланысты. Капитализм кезецiнде бiлiм дэстYрлi тYPде сатып алуга жэне сатуга болатын тауар ретiнде карастырылады. Британдык жогары оку орындарында жеке кайырымдылык дэстYрi калыптаспаган, бул мемлекетте бшм тауар сиякты карастырылмайды, бiлiмдi сатуга немесе сатып алуга болмайды. ¥лыбританияныц студенттерi бiлiм тегiн болуы керек деп кэмш сенедi, бул жерде бшм алуда жастардыц жеке кызыгушылык децгейi айкын керiнедi, сондыктан оларга бшм беру пайда табу Yшiн емес, элеуметтiк жауапкершiлiк ретiнде карастырылуы керек. Эздерiмiз бiлетiндей Америка Курама штаттарында жогары мектеп кеп жагдайда жеке кайырымдылыктыц аркасында емiр CYрiп келе жатыр, ейткенi бул елде бай адамдардыц саны ¥лыбританияга караганда кебiрек. Керiп тургандай эр мемлекетте университеттердщ жагдайы эр калай [12].
Казакстандык университеттерде гылыми зерттеулер оку YPДiсiне караганда мацызды емес, соныц езiнде окытушылардыц сабактарда эдiстердi колдануга мYмкiндiктерi шамалы, себебi олар артык жумыстармен жYктелген. Бiрак оку жылыныц соцында эр окытушыныц рейтингiсi де, жалакысы да оныц бiр жыл бойы жасаган гылыми зерттеулерiнiц нэтижешнде шыгарылган макалаларына, гылыми зерттеулiк жобаларына байланысты болып шыгады. Окытушылардыц гылыми зерттеулермен айналысуга ынтасы жоктыц касы, кептеген онлайн журналдарды негiзге ала отырып магынасы жок макалалар жазады, кажеттшштщ бар-жогына карамастан сырткы зерттеу гранттарына жобаларын усына бередi.
Отыз жыл бойы жогары мектеп кайта-кайта реформаланды. Б1р жагынан университеттеп бшмнщ сапасын кетерем1з деп шетелден кептеген багдарламаларды, ол багдарламаны ю-жузше асыратын мамандарды шакырган болатын. Б1рак реформаланбаган орта мектептщ тулектер1 ол багдарламаларды тусше де алмады, кабылдамады. Екшш1 жагынан прогрессивт багдарламаны ю-жузше дурыс асыру ушш, университет табалдырыгынан келген окушылардыц бшм децгей мектептщ окулыктарымен гана шектелш коймай, косымша эдебиеттерд1 окитын, дуниетанымы кец, ойлау кабшет жет1к калыптаскан, талдау жасай алатын болуы керек.
Оку процесше эртурл1 акпарат кездерш пайдалануды жэне сыни ойлау дагдыларын дамытуды кездейтш курделшктщ эртурл1 децгешндеп тапсырмалар енпзу калыпты жагдай. Казакстандык жогары мектебше енпзшген «Жазу жэне ойлау» багдарламасы алгашкы тэж1рибе болгандыктан, оныц езшщ киындыктары болады. Мысалы, университет студенттершде келесщей дагдылар жоктыц касы: ез бенмен оку дагдысы, косымша материалдарды 1здест1рш, олармен танысу, окулыктардан баска эдебиеттерд1 оку, ез бетсмен академиялык стильде жазу, акпаратты талдаумен байланысты тапсырмаларды орындау жэне т.б.
«Жазу жэне ойлау» багдарламасыныц эдютемелерш пайдаланган кезде бшм алушылар жогары оку орнына терец бшм алу ушш емес, диплом алу ушш келгенш жасырмайды, сондыктан усынылган оку эдютер1 кызыгушылык тугызбайды.
Дегенмен бул багдарламаныц оразан зор жаксы жактары бар. Оку барысында окушылар ездер1 курдел1 жагдайды модельдейд1, езара эрекеттесед1, усынылган жагдайларда, диалогты м1ндетп бшм сынагы рет1нде кабылдамайды, ездерш еркш устай бастайды жэне кателштерден коркуды жеце отырып, ез ойларын еркш жетюзе алады.
Талдаулар
Liberal arts багдарламаларынан тыс баска оку эдюш усынуга болады. Мысалы, кейб1р университеттер жоба эдюше кеп кещл белед1 [13]. Жобалык жумыстыц барлык кезецдерш толык жузеге асыру келес педагогикалык талаптарды орындаган жагдайда мумкш болады: жоба такырыбын ез бетшше тацдау, тацдалган такырыптыц непзп зерттеу проблемасы мен езектшгш аныктау, сондай-ак балалардыц тшд1к жэне жалпы жоба эдю1 топтык жумыс болгандыктан орындаушылардыц мэдени дайындык децгешне сэйкестт; жобаны куру кезецдерш сактау; жоба нэтижелерш юке асыру жэне практикалык колдану. Жобаны сэтп жузеге асыру кебшесе оныц турше жэне багытына байланысты. Сонымен, егер жоба гуманитарлык саладагы проблеманы зерттеуге непзделген болса, онда жобаны гылыми-зерттеу конференциясында усынады. Мен бул кезецд1 жалпы жобаны курудыц кшт1 деп санаймын. Бул академиялык багыттагы тапсырмаларды орындау киынга согатын студенттерд1 зерттеу жумыстарына тартуга мумюндш береди
Сонымен катар балаларды кызыктыру ушш «кино» деген сикырлы сезд1 косуга болады, сейтш, зерттеушшер тобына редакторларды, сюжеттерд1, режиссерлерд1, т.б. тобымен толыктыруга болады. Тус1ршм барысында олар баска да эдютермен танысып, мэтшмен айналысып, жобаныц мазмунына терец бойлап, топпен жумыс ютеуд1 мецгередь Ал содан кешн кадрда езщ1з болгыцыз келед1, кызыкты такырып тауып, жобаныц авторы болыцыз, содан кешн баска студенттерге тшд1 кызыгушылыксыз уйренуге кемектеседь Окытушы тек багыттаушы кызметш аткарып кана коймайды, сонымен катар жоба материалы непз1нде тапсырмаларды курудыц эдютер1 мен тэсшдерш усынады. Бул студенттерге окытушыныц жумысына екшш1 жагынан карауга, мысалы б1рлескен шыгармашылыкка катысушы рет1нде кабылдауга мумюндш береди Интерактивт оку жобаларын жасау кезшде студенттер бшмдерш б1р1кпред1, ез бетшше жэне кордан тыс ойлайтын жеке тулганыц дамуына ыкпал ететш шыгармашылык эрекетте тэж1рибе алады. Жобалык эдютщ аркасында студенттердщ сабактан тыс гылыми кызыгушылыктарыныц барлыгын байкауга болады. Кейб1реулершде кызыгушылык мектеп табалдырыгында калыптасса, енд1 кейб1реулер1нде ем1рл1к жагдай калыптастырады.
Корытынды
Жаhандану кезещнде окуга, мамандыктарга, кэс1би бшктшкке деген талаптар кунде езгерюке ушырауда. Елде кептеген университеттер, оныц шшде "Нархоз" университет де заманауи талаптарга сай оку урдюш жаксарту максатында эр турл1 багдарламаларды енпзуде. Университеттеп жацаша енпзулер туптщ туб1нде жаксылыкка экелед1 деп ойлаймыз.
Бшм сапалы децгейде болу ушш м1ндетп турде оку эдютер1 колданылып, студенттерге дурыс уэждеме бершу1 керек. Ол ушш мотивациялык эдютерд1, оку эдютерд1, окыту куралдарын белсенд1
тYPде енпзшуде, эpтYpлi педагогикалык технологияларды бipiктipiлуде. Педагогикалык кызметпц нэтижесшде кYнделiктi с¥рактарга жауап iзделуде: сабак кецiстiгiн калай да жаркын жэне тацкаларлык ету керек. Студент оку материалдарын тиiмдi кабылдау Yшiн аудиторияда нэтижелi жагдайлар к¥рылуда.
Эдебиеттер TrnMi
1. Трубачева Т. (2019). Как профессор русской литературы из США готовит казахстанских студентов к ещё несуществующим профессиям // Форбс. 26 апреля. https://forbes.kz/process/education/platon_nash_drug_1555057197
2. Пиплс П. (2015). Развитие речи и критического мышления у студентов в программах Бард колледжа // Вопросы образования. №4. Сс.116-131 DOI: 10.17323/1814-9545-2015-4-116-131
3. Florea N.M., Hurjui E. Critical thinking in elementary school children // file:///C:/Users/Admin/Downloads/Critical Thinking in Elementary School Children.pdf
4. Godwin K.A., Altbach P.G. (2016). A Historical and Global Perspective on Liberal Arts Education: What Was, What Is, and What Will Be. International Journal of Chinese Education. July 2016:5-22. doi:10.1163/22125868-12340057
5. Короткина И.Б. (2015). Академическое письмо: процесс, продукт и практика. Учебное пособие для вузов. Москва: Юрайт.
6. Becker J. What a Liberal Arts and Science Education is... and is Not. In : Contemporary Liberal Arts and Sciences Education: Experiences form the United States and Europe (Svobondyi iskusstva i nauki na sovremennon tape) (pp.12-40) Publisher: St. Petersburg State University. Editors: Jonathan A. Becker, Philip Fedchin
7. Bazerman, Ch., Little, J., Bethel, L., Chavkin, T., Fouquette, D., Garufis, J. (2005). Reference Guide to Writing Across the Curriculum. Parlor Press; The WAC
Clearinghouse. https://wac.colostate.edu/books/referenceguides/bazerman-wac/
8. Марина Калашникова - про новый факультет Шанинки, на котором студентам разрешают сомневаться в своем выборе // Вебсайт Московской высшей школы социальных и экономических наук. https://www.msses.ru/media/intervyu/marina-kalashnikova-pro-novyy-fakultet-shaninki-na-kotorom-studentam-razreshayut-somnevatsya-v-svoem/
9. Беккер Дж. (2015). Образование по системе свободных искусств и наук: ответ на вызовы XXI века // Вопросы образования. №4. Сс. 34-61. https://vo.hse.ru/data/2015/12/23/1132612131/Bekker.pdf
10. Fitzgerald, J., Shanahan, T. (2000). Reading and Writing Relations and Their Development, Educational Psychologist, 35:1, 39-50
11. Vilardi T., Chang M.K. (ed.) (2009). Writing - based teaching. Essential Practices and Enduring Questions. Albany, NY: State University of New York Press.
12. Иглтон Т. (2015). Медленная смерть университета. Скепсис. https://scepsis.net/library/id 3672.html
13. Ахапкина М.Е. (2015). Конкурсное задание «Методический семинар» // https://teacher-of-russia. ru/upload/2015/ahapkina_m_e/add_ms_ 1.docx
14. Copeland D. (2022). Liberal arts and ethics education in nursing: A national survey // Journal of Professional Nursing. 42, 73-88
15. Lee, K. H., Bae, C. W., & Park, J. K. (2022). The effect of storytelling and peer coaching classes on future creativity confluence and creativity of university students. International Journal of Instruction, 15(3), 611-634. https://doi.org/10.29333/iji.2022.15334a
References
1. Trubacheva T. (2019). Kak professor russkoj literatury iz SShA gotovit kazahstanskih studentov k eshchyo nesushchestvuyushchim professiyam [How a professor of Russian literature from the USA prepares Kazakhstani students for professions that do not yet exist]. Forbes. 26 April. Retrieved from: https://forbes.kz/process/education/platon nash drug 1555057197 [in Russ.]
2. Peoples, P. (2015). Razvitie rechi i kritich. myshleniya u studentov v programmah Bard kolledzha [Empowering Students through Language Critical Thinking: The Bard College Language Thinking Program]. Voprosy obrazovaniya / Educational Studies Moscow, National Research University Higher School of Economics, issue 4, pages 116-131. [in Russ.]
3. Florea N.M., Hurjui E. Critical thinking in elementary school children // file:///C:/Users/Admin/Downloads/Critical Thinking in Elementary School Children.pdf
4. Godwin K.A., Altbach P.G. (2016). A Historical and Global Perspective on Liberal Arts Education: What Was, What Is, and What Will Be. International Journal of Chinese Education. July 2016:5-22. doi:10.1163/22125868-12340057
5. Korotkina I.B. (2015). Akademicheskoe pis'mo: process, produkt i praktika. Uchebnoe posobie dlya vuzov. [Academic writing: process, product and practice. Manual for the higher education institutions]. M.: Yurait. [in Russ.]
6. Becker J. What a Liberal Arts and Science Education is... and is Not. In : Contemporary Liberal Arts and Sciences Education: Experiences form the United States and Europe (Svobondyi iskusstva i nauki na sovremennon tape) (pp.12-40) Publisher: St. Petersburg State University. Editors: Jonathan A. Becker, Philip Fedchin
7. Bazerman, Ch., Little, J., Bethel, L., Chavkin, T., Fouquette, D., Garufis, J. (2005). Reference Guide to Writing Across the Curriculum. Parlor Press; The WAC Clearinghouse. https://wac.colostate.edu/books/referenceguides/bazerman-wac/
8. Marina Kalashnikova - pro novyj fakul'tet Shaninki, na kotorom studentam razreshayut somnevat'sya v svoem vybore [Marina Kalashnikova - about the new faculty of Shaninka, where students are allowed to doubt their choice]. Website of the Moscow Higher School of Social and Economic Sciences. https://www.msses.ru/media/intervyu/marina-kalashnikova-pro-novyy-fakultet-shaninki-na-kotorom-studentam-razreshayut-somnevatsya-v-svoem/ [in Russ.]
9. Bekker, J. (2015). Obrazovanie po sisteme svobodnyh iskusstv i nauk: otvet na vyzovy XXI veka. [[Liberal Arts and Sciences Education: Responding to the Challenges of the XXIst Century] Voprosy obrazovaniya. №4. Ss. 34-61 [in Russ.]
10. Fitzgerald, J., Shanahan, T. (2000). Reading and Writing Relations and Their Development. Educational Psychologist, 35:1, 39-50
11. Vilardi T., Chang M.K. (ed.) (2009). Writing - based teaching. Essential Practices and Enduring Questions. Albany, NY: State University of New York Press.
12. Eagleton T. (2015). Medlennaya smert' universiteta [The Slow Death of the University]. Scepsis. https://scepsis.net/library/id 3672.html [in Russ.]
13. Akhapkina M.E. (2015). Konkursnoe zadanie «Metodicheskij seminar» [Competitive task "Methodical seminar"]. https://teacher-of-russia.ru/upload/2015/ahapkina m e/add ms 1.docx [in Russ.]
14. Copeland D. (2022). Liberal arts and ethics education in nursing: A national survey. Journal of Professional Nursing. 42, 73-88
15. Lee, K. H., Bae, C. W., & Park, J. K. (2022). The effect of storytelling and peer coaching classes on future creativity confluence and creativity of university students. International Journal of Instruction, 15(3), 611-634. https://doi.org/10.29333/iji.2022.15334a
ОПЫТ ФОРМИРОВАНИЯ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ У СТУДЕНТОВ
В КАЗАХСТАНСКОМ ВУЗЕ
М.А. Мекебаева Университет «Нархоз», Алматы к., Казакстан maigul.mekebayeva@narxoz.kz
Система образования должна сфокусировать внимание на развитие критического мышления у молодого поколения. Критическое мышление необходимо для того, чтобы самостоятельно принимать ответственные решения в экстремальной ситуации и прогнозировать их возможные последствия. О методе критического мышления говорят много, отсюда автор считает нужным описать программу, предложенную Школой свободных искусств, которая реализовывалась в течение двух лет в казахстанском вузе фактически полностью в офлайн-формате. В статье показано, как программа «Письмо и мышление» активно внедрялась в учебный процесс в университете «Нархоз», для повышения качества образования, рассказывается о влиянии программы на формирование у будущих специалистов профессиональных навыков и творческих способностей. В программе «Письмо и мышление» письмо рассматривается как основной компонент инновационной образовательной практики, направленный на вовлечение студентов в различные виды деятельности. В процессе усвоения письма студенты начинают правильно выражать свои мысли. Основной целью данной программы является развитие у обучающихся способности к углубленному чтению, написанию письменных работ с использованием различных методик и формированию способностей к критическому мышлению. В процессе обучения учащиеся сами моделируют сложную ситуацию, взаимодействуют, в предложенных ситуациях не воспринимают диалог как обязательную проверку знаний, начинают вести себя более свободно и могут свободно выражать свои мысли, преодолевая страх перед ошибками.
Ключевые слова: критическое мышление, письмо и мышление, система образования, высшее учебное заведение, методы обучения, Бард колледж, Liberal arts
EXPERIENCE IN THE FORMATION OF CRITICAL THINKING OF STUDENTS OF KAZAKH UNIVERSITY
Maigul A. Mekebaeva
Narxoz University, Almaty, Kazakhstan maigul.mekebayeva@narxoz.kz
Formation of modern critical thinking in the young generation is of particular importance. Critical thinking is needed to make responsible decisions independently in emergency situations and predict their possible consequences. There is a lot of discussion around the critical thinking method, but the program offered by the School of Liberal Arts was actually implemented in a completely offline format for two years at the Kazakhstan higher education institution. The article is about the "Writing and Thinking" program used at "Narxoz" University, the impact of the program on the development of future competencies and creative qualities of students. A key component of teaching writing in "Writing and Thinking" is an innovative, student-centered experience that directly engages students in a variety of activities. In the process of mastering writing, students begin to express their thoughts correctly. The main goal of this program is to develop students' deep learning, writing works using different methods, and thus thinking skills. In the process of learning, students themselves simulate a complex situation, interact, in the proposed situations, do not perceive dialogue as a mandatory test of knowledge, begin to behave more freely and openly express their thoughts, overcoming the fear of mistakes.
Keywords: critical thinking, Writing and Thinking, education system, institutions of higher education, teaching methods, Bard College, liberal arts.
АВТОР ТУРАЛЫ АППАРАТ
Мекебаева Майгул Адамовна, саяси гылымдарыныц кандидаты, Пэнаральщ окыту орталыгыныц кауымдастырылган профессоры, «Нархоз» университета Мекенжайы: 050035, Казахстан, Алматы к., Жандосов, 55; maigul.mekebayeva@narxoz.kz
СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРЕ
Мекебаева Майгуль Адамовна, кандидат политических наук, ассоциированный профессор Центра междисциплинарного образования, Университет «Нархоз». Адрес: 050035, Казахстан, г Алматы, ул. Жандосова, 55.
INFORMATION ABOUT THE AUTHOR
Maigul A. Mekebaeva, candidate of political sciences, associate professor of the center for interdisciplinary education, Narxoz Universityю Address: 050035, Kazakhstan, Almaty, Zhandosov St., 55.
Редакцияга тYCтi / Поступила в редакцию / Received 10.06.2022 Жариялауга кабылданды / Принята к публикации / Accepted 29.09.2022
