БАСТАУЫШ СЫНЫП ПЕДАГОГТЕРІНІҢ МЕТАҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА ТӘСІЛДЕРІН ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

FTAXP 14.07.09

БАСТАУЫШ СЫНЫП ПЕДАГОГТЕРШЩ МЕТАЦ¥ЗЫРЕТТЫ1Г1Н ЦАЛЫПТАСТЫРУДА ОЦЫТУДЬЩ ЖАЦА ТЭС1ЛДЕР1Н ЦОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1

Ц.Б. Жанадилова, Э.Е. Ж%мабаева Абай атындагы Казац улттыц педагогикалыц университет^ Алматы ц., Казахстан

janadilova [email protected]

Бул мацалада болашац бастауыш сынып мурал1мдершщ метацузыреттшпн цалыптастырудын жолдары царастырылган. Сонымен цатар, бэсекеге цабшетп бшм кенесттн цурура багытталган цазацстандыц бшм беру реформасыньщ непзп мацсаттарынын б1р1 - жанаша оцытудын эд1с-тэалдер1 арцылы бшм алушылардын бойында шырармашылыц ойлауы мен метацузыреттшп цалыптастасцан жеке тулга тэрбиелеу болып отыр. К|аз1рп тандагы басты мацсат бшм беру жуйеандеп бшм мен бшктшкп тэж1рибеде цолдана алу цабшеттшп, ягни, шешуш1 цузыреттшкке жетуд1 кездейд1. Сонымен цатар, ойлау мэдениеп, ацпаратты синтездеу, талдау, танымдыц эд1стер мен цуралдарды цолдану, зияткерлш даму, оцыту жэне езш-ез1 басцару, кэс1би бшктшкп арттыру студенттердщ назарында болуы тшс. Болашац педагоггердщ цосымша бшм мен дардылар келемш алудагы бшмдшк цажеттшктерш цанагаттандыру ЖОО кэс1би маман даярлаудагы езекп мэселеа репнде царастырылады.

TYÜiH свздер: цузыретттт, метацузыреттШк, когнитивтгк белсендШк, сыни ойлау, тэсшдер, шешуш! цузырет.

Бшм беру жуйесшдеп барлыц езгерiстер бiлiм беру цызметшщ жана шарттарын цайта царастаруга жатады, онын мацсаты бастауыш сынып мyFалiмдерш даярлауда зияткерлiк жэне мэдени адамгершшкп дамыту Fана емес, сонымен цатар болашац маманнын шыFармашылыц даралыFы болып табылады. Атап айтцанда, бул тубегейт езгерiс бастауыш сынып мyFалiмдерiн даярлаудаFы мацсат жанартылFан бiлiм беру мазмунын жанартуды кездейдi. Болашац бастауыш сынып педагогтершщ бiлiм беру саласындаFы жалпы мэдени, кэсiби жэне кэсiби цyзыреггердi дамытатыны белгiлi.

XVII FасырдаFы адамнын бYкiл емiрi бойындаFы алFан ацпаратты цазiргi заманFы адам 1 айда Fана алады жэне ендейдi. Элемде ацпарат эрбiр екi жыл сайын екi еселенедi, бул оны царапайым жаттаудын мYмкiн еместiгiн жэне пайдасыз екендiгiн керсетедi.

Мундай жаFдайларда бшм алушыны емiр CYPуге дайындау академиялыц бiлiм,

функционалдыц даFдылар, жеке туеталыц царым-цатынастар мен цyзыреггiлiктер жеткшкшз. Сондыцтан, ойлау мэдениетi, ацпаратты синтездеу, талдау, танымдыц эдютер мен цуралдарды цолдану, зияткерлiк даму, оцыту жэне езiн-езi басцару, кэсiби бiлiктiлiктi арттыру студентгердiн назарында болуы тиiс. Ягни, жанартылFан бiлiм мазмyнындаFы оцу уцер^н уйымдастыруда цолданылатын тэсiлдер, эдiстемелер, технологияларды жэне бiлiм алушылардын оцу жетютштерш критериалды баFалау жYЙесiн озыц менгеруде бiлiм алушыны емiр CYруге дайындау Yшiн жана сапа метабiлiмдiлiк пен метацрзыреттШк цажет. Ол Yшiн «бшетш адамнан» «шыFармашылыцпен ойлайтын, эрекет ететш, езiн - езi дамытатын адамFа ауыстыру цажет» [1; 3].

Шетелщк Fалымдардын зерггеулерiнен матацyзыреггiлiктi "функционалдыц сауаттылыц" ретiнде "кэсiби жэне емiрлiк мiндеггердi шешу Yшiн адами жэне цоFамдыц ортамен езара ю-цимыл жасаудаFа практикалыц цабiлет" ретiнде царастыру керек. Метацузыреттшкп басцару теориясы тyрFысынан "жумсац" даFдылар класына жатцызылады (аFылш. soft skills), ол мамаета тyлFааралыц езара ю-цимыл, топта жумыс iстей бшу, нацты жаFдайда стандарт™ емес шешiмдер цабылдау т.б. цабiлеггерi арцылы кэшби цызметтiн тиiмдiлiгiн арггыруFа мYмкiндiк бередi [2; 289].

Метакцyзыреггiлiк терминi де "Soft skills немесе икемдi даFдылар" сияцты эмбебап бiлiктiлiктер арцылы туманы дамытуFа баFыггалады, OFан:

- ойлаудын аралас тYрi (мэселенi шешу + мYмкiндiктер жасау);

- кэсiби ойлау;

- креaтивтi ^бшеттер;

- ынтымaкгaстьщ;

- эмтатия жэне эмоционолды интеллект;

- зешннщ шоFырлaнyын 6ac^apy;

- икемдiлiк жэне бешмдшк;

- дaмyFa деген Ke3^apac (сaнa-сезiм, о^ыл-ойдыч ecyi);

- рефлексияльщ кзбшет (ойлay) жaтaды [2; 273].

ЖоFaры о^у орындaрындa бaстayыш сынып мaмaндaрын дaярлayдa не Yшiн ж¥мсо^ дaFдылaрды дaмытyымыз ^гжет деген C¥parç эбден тyындayы мYмкiн?

Бiлiм берy жYЙесiндегi eзгерiстер, arçпaрa'гтьщ ресурстордыц ^н сaнaп aртyы, бiлiм берyдегi жaцaшылдьщтaрдыц e3Í эмбебaп дaFдылaрды ^жет етедь

Е.В. Резчиковоныц ^з^росы бoйыншa дa, бiзде метaк¥зыретriлiктi борльщ кэсiби К¥зыреттердщ тиiмдi iске aсырылyын rçaмтaмaсыз ететш эмбебaп ^зыреттер тoбынa жот^ызомыз. Faлым метaк¥зыретriлiктi жYЙеден тыс, белгiлi емес жэне жoFaры (шыFaрмaшыльщ, креaтивтi) децгешндеп ^зырет ретiнде пoзициялaнyы мYмкiн екенш ^осымшо кeрсетедi [3].

Метaк¥зыреттiлiк мaмaндaрдьщ кэсiби ^зыреттшктерш rçaлыптaстырyFa ьщпол ететш эмбебaп кэсiби ^зыреттшк немесе жoFaры бiлiм берy жYЙесiнде мэтaпэндiк нэтижелер негiзiнде кeрiнедi. Б¥л эмбебaп дaFдылaрдьщ жиынтыFы болошо^ мaмaндaрдьщ кэсiби ^ызметте жетiстiкке жетyлерiндегi ю-эрекетгершщ мо^сот мiндеттерiмен бaйлaнысты eзiн-eзi дaмытyFa, eзiн-eзi тэрбиелеyге негiзделедi.

Е.В. Сизoвa ецбектершде метaк¥зыретriлiктi бiрнеше негiзгi тoптaрFa бeледi: элеуметпк-мэдени (^ндыльщ бaFдaры, этико^ы^ нoрмaлaр мен rçaFидaлaр); метaкoгнитивтi (метaтaным, метaдaFдылaр, метaкoгнитивтiк белсендiлiк, метaкoгнитивтi тэжiрибе, сыни oйлay); кoммyникaтивтi (¥т^ырльщ, ^рым-^о^тс дaFдылaры); eзiн-eзi тaнy rç¥зiретriлiri (YЗдiксiз бшм aлy мYмкiндiгi, ya^ir™ бос^ру, e3rn-e3i бо^ылоу жэне eзiн-eзi тэрбиелеy); денсоульщ сокгау сaлaсындaFы ^зыреттшк жэне rçayinti3 oртa; шыFaрмaшыльщ rç¥зiретriлiктер (жaцaшылдьщ, креaтивтiлiк) жэне т.б. [4; 11].

Сонды^ган метaк¥зыреттiлiктi субъектшщ кeптеген ^ызметшщ ^зыреттшк к¥Pылымынa кiретiнiн ескерсек, ^a3ipri бшм берy жYЙесiндегi бiзге кзжетп дaFдылaр мен oйлayды Yйренiп, ендi ^ожет емес дaFдылaрды aлып тaстay ^жет-гши тууы мYмкiн екенiн ескерyмiз керек.

Л.М. Ордoбoевa метaк¥зыретriлiктi зерттеу мэселесшде aлдымен кэсiби бiлiм беру, бшм менеджментi, к¥зыреттердi боскдру (Kompetenz management) сaлaлaрынa шзор ay^a^i. Ондо метaк¥зыретriлiк ¥Fымыньщ ец мозм¥нды aньщтaмaлaры бершген, б¥л тез бейiмделyге, жовд жaFдaйлaрFa Yйренyге, Yздiксiз orçyFa/бiлiм aлyFa доярльщ, бор бiлiмдердi, икемдердi, кaбiлегтердi ^ызметтщ жоцо oбъектiлерiне тaсымaлдayFa доярльщ ретвде ^оростыроды [5; 144].

БYгiнгi ^OFaмдa о^ушыньщ окадемияльщ-энциклопедияльщ бiлiм жиынть^ы жеткiлiктi бoлFaнымен, кYнделiктi eмiрде кездесш oтырFaн тYрлi жaFдaягтaрдa икемсiздiгi бойкдлып жототынын отоп кeрсетедi. Б¥л оныц eмiр CYPУ YДерiсiнде ^ожети ^зыреттердщ rçaлыптaспaFaндыFын aЙFaкгaйды. 12 жылдьщ мектептеп жовд мозм¥ндо о^ыту о^ушыньщ осы шешyшi ^зыреттшктерш ^ольптостыруды мо^сот етедь Демек, бiлiм мозм¥ны о^ушы бойындо мемлекет топсырысторын, о^ушыньщ rçaжетriлiriн rçaнaFaтraндырaтын шешyшi ^зыреттшктерш rçaлыптaстырyFa бaFыгтaлyы тшс.

Елбосыныц Жолдоуындо адомныч eмiр бойы бiлiм aлyынa жaFдaй тyFызyымыз керек деу^ яFни бiлiм мен тэрбиенщ бiрт¥тaстыFын состой отырып, жос ¥рпо^тыц бойындо eзiндiк бaFдaрын aй^ындayFa мYмкiндiк беретiн, тобысты eмiр CYPyге жол ошотын ^зырлыльщ^ жеткiзетiн шешyшi к¥зырегтiлiктердi ^ольптостыру ^ожет екендiгiн aЙFa^тaйды. ЯFни, пэн мозм¥нындо «мен жосоймын» эрекетшщ ^оростырылуы - шешyшi к^зыретпткт ^ольптостырудыч негiзгi кeзi. Шешyшi ^зыреттшк - б¥л пэндiк бiлiмдер жиынтыFы емес, б¥л - жовд сот, ольютон бiлiм мен бiлiктiлiктi тэж1рибеде ^олдота any rçaбiлетriлiri. Со^ы кездерде бшм беру нэтижелершщ К¥зыреттшкке бaFдaрлaнyы мэселесшщ кYн тэртiбiне ^ойылуы «^зыреттшк» ¥Fымынa берiлетiн aньщтaмaныц до дэлдене тYсyiн ^жет етуде. Kaзaкстaн Республикосы 12 жылдьщ жолпы орто бшмнщ мемлекетпк жaлпыFa мiндегтi бiлiм беру стондортыныч жобосындо «К^зыреттшк -эрекеттщ эмбебоб тэсiлдерiн о^ушы игерyi ор^ылы гар^етт бiлiм беру нэтижесЬ> деп кeрсетiлген. Эрине, б¥л жердегi эрекет - тонымдьщ эрекет. К^зыреттшк нэтижесi мен бшм

Kß3aK, Yлmmъщ щыi3dap пeдaгогикaлъщунивepcиmemiнiц Хaбapшыcы № 3(83), 2020

нэтижeci 6ip eмec. Бшм нэтижeci бшм 6epy пэндepi apкылы кepiнeтiн болca, кyзыpeтriлiк нэтижeci пэнapaлык кызмeт ap^brnbi кepiнeдi. Ягни, пэн мaзмyнындa «мeн жacaймын» эpeкeтiнщ кapacтыpылyы - шeшyшi кyзыpeтriлiктi кaлыптacтыpyдьщ нeгiзгi кeзi. Шeшyшi кyзыpeтriлiк -бул пэндiк бiлiмдep жиынтыгы eмec, бул - жaцa caпa, aлынFaн бiлiм мeн бшктшкп тэжipибeдe KOлдaнa aлy кaбiлeтriлiгi [6; 32].

Дeмeк, бiздiц зepгтeyлepiмiз бойыншa кyзыpeтriлiктi - бipiншiдeн, бiлiм 6epy Yдepiciндeгi бiлiм, бiлiк, дaFдылapдыц тYпкi нэтижeciн кepceтyi; eкiншiдeн, нэтижeгe бaFдapлaнa бepiлгeн бшмнщ нeгiзгi кepiнici; Yшiншiдeн, шeшyшi кyзыpeтriлiк aдaм бойындaFы caпaлap мeн ic-эpeкeтiндeгi YЙлeciмдiлiк (a^aparra^ кукыктык, бacкapyшылык, психологиялык жэнe т.б.). eкeнiнe нaзap ayдapaды.

Kaîipri бшм 6epy ^pa^ma^i^iR нэтижeгe жэнe жeкe тyлFaFa бaFдapлaнyы тypaлы гглым Ш.Т. Tay6aeBa бapлык дaмыFaн eлдepдeгi бшмнщ пpaктикaлык кундылыгын apгтыpy мaкcaтындa окyшылap бойындa кaжeтri caпaлapды кaлыптacтыpy Yшiн олapдыц функциоталдык cayaттылыFын дaмытyды rçapac^pa^i. Зaмaн eзгepyiнe бaйлaныcты пapaдигмaлapдыц aybicbm отыpyы - зaцды кубылыс. Omi философиялык зaцдap дa дэлeлдeйдi. Ал пeдaгогикaлык пapaдигмa дeгeнiмiз - такты пeдaгогикaлык мiндeгтepдi шeшyдeгi Yлгi, Gra^^p^ eлшeмдep, модeль peтiндe ycтaнaтын, кaлыптacып кaлFaн нeгiзгi гылыми жeтicтiктep, эдicтep, тeоpиялap, кeзкapacтap жYЙeci. Жaцa mpa^rnanap кeлeшeктeгi гылыми зepтгeyлepдiц бaFыгтapын ami^a^^i. Мыcaлы: кaзipгi отaндык пeдaгогикaдa мыта^^й пapaдигмaлapдыц ayыcyы бaйкaлaды: «6ùiMdi adaM» пapaдигмacынын оpнынa «eмipгe бeйiмдeлгeн, бeлceндi, шыFapмaшылык гypFыдaн ойлaй aлaтын жэж eзiн-eзi aдaмгepшiлiк, aкыл-ой жaFынaн дaмытyFa кaбiлeгтi aдaм» ^pa^ma^i^iR ayыcyы aйкын кepiнeдi. Ягни, бypынFы кeзкapacтap бойыншa aдaмFa бiлiм, бiлiк, дaFды жYЙeciн мeцгepтy жeткiлiктi дeп eceптeлiнгeн болca, кaзip ол жeткiлiкciз. Ce6e6i, aдaм тeк дaйын бiлiмдepдi мeцгepгeн болca, 6ipaK оны шыFapмaшылык пeн ^aKrnKa^ колдaнa aлмaca, eзiн-eзi жeтiлдipiп отыpyFa бeйiмдeлмeгeн болca, ондa бyндaй aдaм коFaм тaлaбынa жayaп 6epe aлмaйды.

Кaзipгi бiлiм 6epy жYЙeci пeдaгогиaлык жaцaшыл идeялapды eнгiзyгe дaйын, aшык caлaFa aйнaлып кeлeдi. OcыFaн бaйлaныcты бiлiм 6epy пapaдигмacы дa eзгepдi: aдaмныц epкiндiгiн шeктeйтiн бiлiм бepyдiц кaтaц жYЙeciнiц оpнынa eзiнiц кызыFyшылыктapынa, кaбiлeгтepiнe cэйкec жeкe бiлiм aлy жолын (тpeaктоpияcын) caнaлы тYpдe тaцдaй aлaтын aдaм ^pa^ma^i^iR ayыcyы оpын aлyдa [7; 12].

Болaшaк мaмaн дaяpлayдa дa бул пapaдигмaныц eзгepyi коFaм тaлaбы мeн кaтap мaмaн дaяpлayдaFы eзeктi мэceлe peтiндe кapacтыpылaды. Ец бacтыcы, мeтaкyзыpeттiлiк - мaмaндыкты тaбыcты игepyгe эcep eтy мэceлeлepiнe бaFыгтaлFaн, тyлFaныц бacты cипaты peri^^ кeшбacшылык caпaлapды, коммyникaтивтiк жэнe бacкapy дaFдылapын, топтa жумыс icтeй бшуд^ мaкcaткa жeтyдi, тaбaндылыкты, icкepлiктi, мaнcaпкa умтылуды, eзiн-eзi yйымдacтыpy кaбiлeтi, сыни жэнe aнaлитикaлык ойлay ^б^т^ жумыс^ оpнaлacy ^б^т^ эмоциялык интeллeкт жэж т.б. кepiнeдi. Мeтaкyзыpeтriлiк бacкa кyзыpeттepгe ^para^^ жоFapы тypy peтiндe кapacтыpылaды, соныц нeгiзiндe жaцa кaбiлeгтep мeн кacиeгтepдi игepyгe жэнe дaмытyFa болaцы.

Бiздiц зepгтey пэнiмiз пeдaгогикaлык жоFapы оку оpындapындa бacтayыш сынып мyFaлiмдepiн дaяpлayдaFы жaлпы бiлiм бepy жYЙeciндeгi мeтaкyзыpeгтiлiгiн дaмытyдaFы дaйындыFы болып тaбылaды. EpTCrçri кYнi ЖOO-ны aяктaнFaн соц дa, бiлiмдepiн жeтiлдipyдe окyFa дeгeн кaбiлeгтiлiк, бiлiктepi мeн дaFдылapын дaмытyдa мeтaкyзыpeгтiлiк бacты нaзapFa aлынyы тшс:

- eз бeтiншe aкпapaгтык-тaнымдык i^pe^rae дaйындыFы жэнe кaбiлeтi;

- эpтYpлi ceздiктepдeн кaжeгтi aкпapaт aлy дaFдылapын мeцгepy;

- эpтYpлi aкпapaт кeздepiндe бaFдapлaй бiлy, эpтYpлi дepeкгepдeн aлынFaн aкпapaгты сыни бaFaлay жэнe интepпpeтaциялay;

- пpaктикaлык тaпcыpмaлapды шeшy эдicтepiн eз бeтiншe iздeyгe, тaнымныц тYpлi эдicтepiн колдaнyFa жэнe т.б. кaбiлeтi мeн дaйындыFы.

Болaшaк бiлiм aлyшылapдыц гyмaнитapлык, жapaтылыcтaнy-Fылыми бiлiм бepy жYЙeciндeгi бiлiм бepy ro^^pimR мaзмyны мeн пeдaгогтыц жумысы тeк пэнapaлык eзapa ю-KимылFa Faнa eмec, cонымeн кaтap бiлiм aлyшылapдa бшмнщ эpтYpлi фоpмaлapыныц peфлeкcияcы жэнe кызмeгтiц эмбeбaп эдicтepi (жобaлay, модeльдey, кypacтыpy, болжay, жiктey, cхeмaлay жэнe т.б.) нeгiзiндe ойтаудыц жaцa тYpiнiц дaмyынa дa бaйлaныcты болуы тиic. Бул

ретте магынальщ оцу стратегияларын мецгеру бiлiм алушыларды талдау жасауга, жина^тауга, бастысы белш керсетуге, болжамдар ^¥руга, сол арцылы элем мен ез цызметш тутас ^абылдауга ие бола отырып, бiр мiндегтi шешудщ эргYрлi тYрлерiн табуга кемектеседi.

Мундай жагдайда университегтiк бшм берудщ мацызды мiндегтерiнiц бiрi жогары педагогикалыц бiлiм беру жагдайында бшм алушылардыц арасында метапэндiк нэтижелердi цалыптастыруга дайындау болып табылады. Бул Yшiн, ец алдымен, бiлiм алушылардыц метапэндш тэсiлдi (метацабшет, метатаным, метадагды, метацузыреттшк) жYзеге асыруга саналы дайындыгыныц критерийлерi мен аспектiлерiн тужырымдау, сондай-ац болашац муFалiмнщ кэсiби цузыреттшпнщ элеменгтерi ретшде метапэн нэтижелерi бiлiм алушылардыц ездершде цалай цалыптасатынын аныцтау цажет.

Benjamin Fauth, Jasmin Decristan т.б. ецбектервде нэтижеге жету кезецiндегi оцытушыныц цузыреттшп ретiнде, педагогикалыц бiлiм беру мазмунын толыц тYсiне бiлудi, педагогикалыц ынта-ыцыласын алFа тарта отырып, студенгтердiц цызыFушылыFымен оц байланысты екендiгiн керсегедi жэне езiндiк тиiмдiлiк студенгтердiц жетiстiктерiмен байланыстырылады [8; 4]. Демек, оцыту сапасыныц Yш елшемiн (когнитивтiк белсендiлiк, цолайлы жаFдай туFызу, топты басцару) аудиториядаFы оцытушы мен бiлiм алушыныц нацты езара iс-цимылына цатысты екенiн, нэтижеге жетудеп оцытушы мен бiлiм алушыныц езара ю-эрекет негiзiндегi оцтайлы шешiмдердi де шешушi цузыретке жатцызуFа болатынын керемiз.

Бiлiм беру жYЙесiндегi жаца бшм парадигмасы бiлiм, бiлiк, даFды жиынтыFын толыц мецгерген, цоFам емiрiне белсене араласатын, шыFармашылыцпен ойлайтын, езiн-езi керсете алатын, ездiгiнен ацпаратты iздеп, талдайтын жэне оны дамытуFа цабшетп, кэсiби цузыретп, функционалды сауатты жеке туетаны цалыптастыруFа баFыгталFан.

Метацузыреттiлiк заманауи уFым, алайда оны кебiнесе студенттермен немесе жас мамандармен байланыстырады, сирек жаFдайларда метацузырегтiлiктiц жас ерекшелiгiне царамастан, Yлкен жастаFы цызметкерлерде де метацузыреттшк царастырылады.

ЖоFарыдаFы Fалымдардыц пiкiрiне CYЙенсек, метацузырегтiлiктiц негiзгi устанымдарына:

- Yздiксiз бiлiм алу цабiлетi мен дайынды^ы, кемелдiлiкке жету, езiн-езi зерттеу жэне оцыту, кэиб^ жацаFа умытылу утцырлы^ы;

- сыни ойлау цабiлетi;

- эртYрлi тэуекелдердi цабылдау цабiлетi мен дайынды^ы, шыFармашылыц жэне кэсiпкерлiк;

- ез беннше жумыс iстеу жэне топта жумыс iстеуге дайындыц, бэсекеге цабшетп ортада жумыс жасауFа дайын болуы, жоFары белгiсiз ортада жэне тапсырма шарттарын жылдам езгерту;

- жаhандану Yдерiстерiне тиiмдi цатысу Yшiн коммуникациялыц цуралдар ретiнде шет тшдерш кецiнен бiлу;

- сандыц жэне функционалды сауаттылыц;

- зияткерлiк;

- топпен жумыс ютей бiлу даFдылары;

- кешбасшылыц цасиет;

- бастамашылыц;

- IT цузырегтiлiк;

- царжылыц жэне азаматтыц сауаттылыц т.б.

Бастауыш сынып муFалiмiнiц метацузырегтiлiгiн дамытуFа сэйкес бершген аныцтамаларды алFа тарта отырып, бшм беру Yдерiсiнде алFан бшмдерш жай Fана иеленiп цана цоймай, оларды орынды жерде цолдана бшуше назар аудару болып табылады. Сондыцтан болашац бастауыш сынып педагоггерiн даярлауда ездерiнiц кэсiби даярлыFана жеткiлiктi уацыт белулерiмен, студенгтердiц бiлiмi мен даFдысын цалыптастыру Fана емес, жалпы алFанда оныц оцуын барынша даралап, кэшби даярлыFын жетiлдiру, ез бойларындаFы метацузiрегтiлiктi - жаца MiHdemmepdi шеше бту керектшн yüpeHydi дамытуFа мэн беру. Бшм беру жYЙесiндегi тYрлi оцыту стратегияларын, тYрлi эдiстер мен педагогикалыц тэсiлдердi шеберлiкпен пайдалана бiлiп цана цоймай, цалай жэне цай жаFдайда цолдана бшу цажегтiгi туралы бшм цажет болады. Сабац барысында цолданылатын бiлiм беру стратегияларын цолдануда эрбiр студентке усынылатын жеке керi байланысты естен шыFармауы тиiс. Топтыц жумыстарFа жэне жеке жYргiзiлетiн зерттеулерге шы^армашылыц таныту цабiлетi, студенгтердiц сабац Yстiндегi кецiл-кYЙлерi, олардыц

толганыстары - кэшби бшмдершщ ез вмiрлерiнде цаншалыцты мацызга ие екендiгiн ескеру. A.^.^iMOB 6YriHri KYHi педагогтыц Heri3ri цызметтерш былай деп беледi:

- уйымдастырушы;

- менеджер (басцарушы),

- багыт багдар берушi

- ынталандырушы [10, 111 б.].

Педагог бшм тасымалдаушыдан (цара жумыс) бiлiм элемiне жол керсетушi дэрежесiне (i3ri цызмет) нагыз устаздыц царекетп атцарушы болады. ¥стаз Yйретпейдi, багыт-багдар беретiнiн ескерсек, Yйренушiлердщ танымдыц процесiн уйымдастырушыга айналдырады.

Кэсiби мамандыцты игеру саласында эрбiр сабацтан Yлгi алу Yшiн ез тэжiрибелерiне цатысты рефлексия жасауга, ягни ой толгауга мiндеттi. Ягни, мамандыц бойынша алган ездершщ зияткерлiк дамулары мен рефлексивт механизмдерiн бiлiм беру Yдерiсiнде де, эрi царай кэсiби цызмет Yдерiсiнде де пайдалана алады жэне эрi царай дамытады.

Рефлексия - цайта ойлауга жэне ез эрекетшщ нэтижелерiне талдау жасауга, езiн-езi тануга багытталган ойлау Yдерiсi. Калай Yйрену/Yйрету керектiгiне назар аударсац, философиялыц («Мен юммш? Кандаймын? Кайда бара жатырмын? Менщ емiрiмшц мэнi мен мацсаты цандай?») жэне танымдыц («Мен бшемш? Мен не Yйрендiм? Бул бiлiмдi цалайша цолдана аламын? Менщ тагы да не бiлгiм келедi? Мен оны цалайша бiлемiн?) сурацтар тещрепнде ой цозгау. Келесi дагдылардыц кейбiрi рефлексивтi оцыту тургысынан пайдаланылады:

- мэселелердi мойындау жэне оларды шешудщ тиiмдi цуралдарын iздеу;

- мiндеттердi шешуде басымдыцты белгiлеу мацыздылыгын жэне олардыц басым мэнiн

тYсiну;

- тшсп ацпаратты жинау жэне сурыптау;

- нацты жэне тYсiнiктi сипаттама беру;

- белгiсiз жорамалдар мен цундылыцтарды тану;

- шешiмдi цабылдау жэне дэлелдемелердi багалау Yшiн нэтижелердi ез бетiнше тYсiндiру;

- шынайы цорытынды жасау;

- цол жетюзшген цорытындыларды растау;

- алынган тэжiрибе негiзiнде позиция моделiн тYзету.

Бул оларда сыни ойлау жолдары мен дагдыларын зерттеу, жазу жэне багалауды талап етедi. Бул цабiлеттер мен дагдылар оцу Yдерiсiнде белгiлi бiр дэлелдердi талцылау мен царауды талап ететш тапсырмаларды орындау кезiнде кершедь Осыныц арцасында олар, мысалы, саяхаттар мен келiк туралы бiледi, ейткеш олар осы адамдардыц емiр жолы туралы айтцанда, тарихтагы езгерiстер мен Yздiксiз iзденiстер туралы бiлу, цоршаган орта мен адамныц элеуметпк-экономикалыц емiрiне эсер ететiн технологиялар арасындагы царым-цатынастармен танысу мYмкiндiктерiне ие болады.Сонымен цатар, гуманитарлыц гылым мен элеуметтанудыц кез келген балалыц шац пен отбасы, тамацтану, аспаздыц оцыту мен аспаздыц iлiмi, киiм-кешек пен дукенге бару, бос уацыт пен спорт, музыка мен ойын-сауыц сияцты кез келген аспектшерш талцылауга болады [11, 76 б.]. Бшм беру Yдерiсiнде сондай эдютердщ бiрi «Сыни ойлау мен оны жYзеге асыру». Адам цай уацытта ойлайды, алдындагы шешшетш проблемасы немесе жаца ацпарат пайда болганда ойлана бастайды. Ягни, бул проблеманыц жауабын табуга умтылыс жасайды. Соцына дейiн iзденбей жатып, нYкте цоюы ацымацтыц болуы мYмкiн, ол Y™rn, эрине, дэлелдi керек ететш сезсiз.

А.К. Элiмов ез ецбепнде сыни ойлау проблема шешуге багытталуымен цатар (дербестiк) ерекшеленедi: цандай да болмасын мэселе ацпарат бойынша тусшш цалыптастырып, оган тэуелсiз, тургыдан бага беру, дербес шешiм цабылдау, «Сыни ойлау» угымында «сынау» ягни «кемшiлiктердi айцындау» магынасы жоц екенiн атап керсетедь Сыни ойлаудыц мэнiн «байыбына Yцiлу», «терец ойлау», «зерделеу», «екшеп-текшеп жан-жацты царастыру», «езiне сурац цойып, соныц жауабын iздестiру» деп те келпруге болады. Сонымен, сыни ойлау мынандай жагдайларда болады:

- кез-келген проблема не ацпаратпен ездтмен жумыс жасаганда;

- кез-келген проблема не ацпараттыц езiндiк тэжiрибе (емiрлiк, кэшби) тургысынан царастырганда;

- кез-келген проблема не ацпарат туралы езвдш (дербес) пшр цалыптастыру барысында;

Kaзaщ Yлmmъщ щыздap пeдaгогикaлыщунивepcиmemiнiц Хaбapшыcы № 3(83), 2020

- eз mKipi мeн кeзкapacтapын тyжыpымдaп, олapды дэлeлдeyдe;

- бipлece жумыс жacaFaндa (топтa, жyптa, комaндaдa);

- eзгeлepдiц пiкipiн бaFaлaп, кaбылдaFaндa;

- aл сыни ойлayшыныц epeкшeлiктepi мынaндaй болды дeп тyжыpымдayFa болapлык:

- ^з кeлгeн пpоблeмa нe aкпapaт бойыншa нaкты cypaктap кояды;

- erç мaцызды жaйгтapды бeлiп шыFapaды;

- пpоблeмa нe aкпapaткa кaтыcты дepeктep колдaнaцы;

- кpитepийлep мeн cтaндapгтap колдaнылaды;

- кpитepийлep мeн cтaндapгтapFa нeгiздeлгeн коpытынды мeн шeшiмдep кeлтipeдi;

- eз пiкipiнe дeгeн жоFapы жayaпкepшiлiгi бap;

- aкпapaгты 6ÍP мaFынaлык жYЙeдeн eкiншiгe ayдapaды (вepбaльдaн визyaлдыFa нeмece кepiciншe);

- кapacтыpып отыpFaн мэceлeнi бacкaлapымeн caлыcтыpaды;

- бaлaмa ycыныcтap мeн кeзкapacтapды тyжыpымдaйды;

- икeмдi болaды: eз ойлapы мeн пiкipлepiн eзгepтe бiлeдi, кaтeлepiн мойындaп, олapды тYзeйдi.

- ceбeп caлдapын aныктaйды;

- тaлдaйды, тужыфым жacaп, коpытындылaйды;

- мэceлeгe ayкымды тypFыдaн кapaп, бipiншi кeзeгтe тeк комaкты жaйгтapды бeлiп кapacтыpaды;

- шeшiм кaбылдayFa бacкaлapмeн тиiмдi тYpдe ынтымaктacaды;

- aкпapaгты шыFapмaшылык тypFыдaн тYpлeндipeдi;

- эpтYpлi дepeк кeздepiнeн кaжeгтi aкпapaт тaбaды, оныц мaзмyнын бaFытын, мaкcaтын eздiгiншe тYciнeдi;

- eз эpeкeгтepiн бaкылaйды, олapFa бaFa бepeдi, жaкcapтy жолдapын iздeйдi;

- бacкaлapмeн тiл тaбыcып, оpтaк бaFa бepeдi, оpтaк мэмiлeгe тыpыcaды [12; 34].

Мyндaй жaFдaйлapды ecкepyдe, cypaктapFa жayaп бepy бapыcындa пeдaгогтыц эмбeбaп

кyзыpeгтiлiгi дaмыFaн болуы шapт. Ceбeбi, мeтaкyзыpeгтiлiктiц кyзыpeттiлiктeн кeйiн дaмитындыFын anra тapтcaк, пeдaгогтiц дe бiлiм бepyдeгi шeбepлiгiмeн коca, окушы пiкipi кeзiндe eз ойын дa caлмaктaй aлyы KepeK. Cонымeн бipгe, нeмic психологы F.E.Weinert жyмыcындa мeтaкyзыpeгтiлiктiц мaзмyны жпзп кyзipeгтiлiктepдiц мaзмyнымeн cэйкec кeлмeйдi дeгeн пiкipдi тaбaмыз, eйткeнi нeгiзгi кyзipeгтiлiктepдiц acтындaFы кaбiлeгтep бeлгiлi ic-эpeкeт эдicтepiнe нeгiздeлгeн жоcпapлы тaпcыpмaлapды шeшyгe мYмкiндiк бepeдi жэнe сол apкылы кepiнeдi. Бул aвтоpдыц пiкipiншe, мeтaкyзыpeгтiлiк erç aлдымeн кyзipeттiлiктiц болуын, олapды иeлeнy, дaмытy жэнe колдaнy мYмкiндiгiн бaFaлay кaбiлeтiнe нeгiздeлгeн [13; 13]. Cондыктaн бepiлeтiн тaпcыpмa нeмece пpоблeмaныц eзiн шeшyдe ic-эpeкeткe нeгiздeп, дэлeлдeп шыFapyды кaжeт eтeтiндiгiн кepyiмiзгe болaды.

Cонымeн кaтap Lisbeth M. Brevik, Greta Bjork Gudmundsdottir, Andreas Lund, Torunn Aanesland Stromme eз eцбeктepiндe окыту оpтacын жaкcapтy Yшiн aкпapaгтык тeхнологияны KOлдaнyдыц инновaциялык тэciлдepiн жacay жэж тeхнологиялык cayaгтылыкты, бiлiмдi тepeндeтy мeн ынтaлaндыpy мэceлeлepiн кapacтыpFaн. Oлapдыц mKipi бойыншa кYPдeлi жэнe сыни мэceлeлepдi шeшyдe cтyдeнгтepдiц мeтaкyзыpeгтiлiктepi мaцызды болып тaбылaды. Бipaк бул Yшiн мyFaлiмнiц кэciби бiлiмi, бiлiгi жaн-жaкты болуы кaжeт дeптe eceптeйдi [14; 2].

Мyндaй жaFдaйлapдa бiлiм aлyшыны eмip CYPyгe дaйындay Yшiн aкaцeмиялык бшм, фyнкционaлдык дaFдылap, жeкe тyлFaлык кapым-кaтынacтap мeн кyзыpeгтiлiктep жeткiлiкciз. Aлaйдa, тaмыpы тepeцгe кeткeн ycтaнымдap мyFaлiмнiц жaцaшыл идeялapды кaбылдay кaбiлeтiн шeктeyi мYмкiн. OcыFaн бaйлaныcты, eгep дe, дaйын бiлiм бepeтiн «дэ^^ло» cтильмeн о^^тыш мyFaлiмдep сын тypFыcынaн ойлay кaбiлeгтepi дaмыFaн окyшылapды кaлыптacтыpFылapы кeлce, eздepiнiц дe сын тypFыcынaн ойлay кaбiлeгтepiн дaмытa отыpып, жaцaшыл идeялapFa Keqrn кeкжиeгiн aшyлapы KepeK.

ТaFы 6íp жaцa тэciлдeмe - тaбыcты окыту мeн кyзыpлы мyFaлiм. Oкытyдыц cындapлы тeоpияcынa нeгiздeлгeн бaFдapлaмa мyFaлiмнiц aлдынa eq aлдымeн окушыныц жaн дYниeciн жaкcы тYciнe бiлy жeнiндe такты мiндeгтeмe койып отыp. Caпaлы окытудыц мaцызды фaктоpы мyFaлiмнiц окушыныц тaкыpып мэнiн eз бeтiншe мeцгepyiн тYciнyi мeн бaFaлaй aлyы болып

табылады. Ce6e6i, окътудагы сындарлы тэсiл бул Yдерiске окушыныц езшщ де катысуын талап етедi. Осылайша, окушы да езшщ окуы Yшiн жауапты болады. Окушы мундай жауапкершiлiктi Ke6ÎHe сабак беру барысында муFалiм калыптастыратын ортада сезшш кабылдайды. Окытудыц сапасын eKi тэсш аркылы аныктауFа болады.

Бiрiншiсi, баFалау оку кызметiнiц нэтижесiне байланысты болмай, муFалiмнiц ю-эрекетiнiц тэжiрибе талаптарына сэйкестiгiн, яFни муFалiм жумысыныц ттмдшгш, окушылармен езара байланысыныц сипаты мен жшлшн аныктау максатында жYргiзiледi. Бул жаFдайда баFа муFалiм жумыс ютейтш окушыларFа байланысты карастырылып, окыту YДерiсiне тэуелдi болмайды.

Окыту сапасын баFалаудаFы ек1нш1 тэсiл жай Fана кэшби мiндеттердi жауапкершiлiкпен орындаFаннан гeрi, кeбiрек кYш-жiгердi талап ететiн сапалы эрi табысты окытуFа ерекше кeцiл беледг Табысты окыту бiлiм беру YДерiсiне тэуелдi болFандыктан, окытудыц шын мэшнде жYзеге асырылуы мен кузiреттiлiк, шеберлштщ децгейi каншалыкты екенiн де саралай бiлу кажет. Сонымен катар окушылардыц жай-кYЙi мен элеуметтiк ортасыныц сипатын, мYмкiндiктерiнiц дэрежесi мен колжетiмдiлiк децгешн бiлу кажет. ОсыFан байланысты сынып туралы мэн мэтiндiк мэлiмет кажет болады [15; 7]. Будан шыгеатын корытынды бастауыш сынып педагогтерiн даярлауда окушыларFа ыкпал ететiн, белсендi жумыс жасайтын окушыларFа камкор керсете бшу, карым-катынас даFдыларын жетiлдiру, ез кезкарастары турFысынан бiлiм мен тэжiрибенi калыптастыратын, бiлiм алушылардыц бiлiм алу баFдарламасын жетiлдiруде керi байланыс орната бшу, сабактыц сапалы жэне нэтижелi табысты етуше, баFалаудаFы эртYрлi олкылыктарFа жол бермей, бастапкы ойдан туындайтын идеяларды жандандырып, толык бере алатындай, eзi идея усынбай, бастапкы ойды куруына тYрткi болатындай, бойындаFы бар кузыреттшктщ жиыны ретiнде метакузыреттiлiктерiн калыптастыруFа баFытталуы тиiс.

H.В. Бордовскаяныц пiкiрiнше: «Метакузыреттшк - бул «жаца сапа» немесе студент пен педагогтыц Yнемi «дамытатын» кабiлетi» деп, атай келе, метакузыреттшктщ мэнiн аныктауFа катысты колданыстаFы тэсiлдердi талдау негiзiнде мынандай корытындыFа келедг метакузыреттiлiк жоFары кузыреттiлiк болып саналады, соныц негiзiнде жаца кабiлеттер мен касиеттердi игеруге жэне дамытуFа болады [16; 215].

Корыта айтканда, болашак бастауыш сынып муFалiмдерiн даярлауда ^нделшт эрекеттегi колданыстан бас тартып, бшм берудiц метапэндiк тэсiлiне назар аударуы керек, метакузыреттiлiктердi сабак барысында Fана емес, Yйде де дамытуы керек. Бул метапэцщк кезкарас аясында окытушы мен бiлiм алушы Yнемi шы^армашылык iзденiсте болатын оку ю-эрекетшщ субъектiлерi болып табылатындыFына байланысты. Болашак бастауыш мектеп педагогтарын даялаудаFы студентердщ метакузыреттiлiгiн дамытудыц келесi эдiстерi колданылады:

I. Интербелсендi эдiстер (топ куру тренинп, ойын-симуляция, рeлдiк ойындар, ойын жобалау, сахналау эдiстерi, мастер-кластар);

2. Креативт эдiстер (ми шабуылы, креативт тренинг, шыFармашылык шеберханалар);

3. Когнитивт эдiстер (проблемаFа баFытталFан дэрiстер, юкерлш ойындар), интеллект-карталар, кейс-эдiстер);

4. Рефлексивт эдiстер (топтык пiкiрталас, видеотренинг, философиялык тренинг).

Сонымен катар, бшм алушылардыц ез бетiмен бiлiм алуына, eзiн-eзi реттеу даFдыларын

калыптастыруFа, тYрлi адамдармен тиiмдi диалог жYргiзе алуына, казiргi заманда табысты eмiр CYPуге дайындау, сандык технологияларда кузырлык танытатын белсендi азамат, болашак маман ретшде калыптастыруFа кeмектесетiн оку YДерiсiн уйымдастыру Yшiн кажетп бiлiммен жэне практикалык дайындыкпен камтамасыз етуге жаFдай жасау керек.

na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер

1. 2017-2018 оку жылында Казахстан Республикасыныц жалпы орта бшм беретш уйымдарында оку процесш уйымдастырудыц ерекшел1ктер1 туралы. Эдютемелж нускау хат. Астана, 2017.

2. Шэпер Х. (2009) Ключевые компетенции в обучении и профессии. О приобретении ключевых компетенций и их значении для профессиональной деятельности выпускников вузов //Болонский процесс: Результаты обучения и компетентностный подход (книга-приложение 1) / Под науч. ред. д-ра пед. наук,

профессора В.И. Байденко. М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов. С. 289-297

3. Резчикова Е.В. (2012) Дидактические основы формирования метакомпетенций // Материалы IV конференции «ТРИЗ. Практика применения методических инструментов».

http://www.metodolog. ru/node/1618

5. Сизова Е.В. (2018) Педагогические особенности подготовки будущих учителей биологии к работе по формированию метапредметных результатов обучающихся основной школы средствами смыслового чтения: дис.... канд.пед.наук. Ростов-на-Дону. - 156 с.

6. Ордобоева Л.М. (2014) Метакомпетенция как компонент содержания профессиональной иноязычной подготовки студентов в языковом вузе // Вестник Московского государственного лингвистического университета. № 14(700). C.144-153.

7. Жумабаева А.Е. (2009) Бастауыш мектепте цазац тш синтаксист дамыта оцытудыц гылыми-эдютемелж непздерг Педагогика гылымдарыныц докторы гылыми дэрежесш алу ушш дайындалган диссертация. Алматы. - 363 б.

8. Таубаева Ш.Т., Иманбаева С.Т., Берикханова А.Е. (2017) Педагогика.- Алматы: ОНОН. - 340 б.

9. Benjamin Fauth, Jasmin Decristan, Anna-Theresia Decker, Gerhard Büttner, Ilonca Hardy, Eckhard Klieme, Mareike Kunter (2019) The effects of teacher competence on student outcomes in elementary science education: The mediating role of teaching quality. Teaching and Teacher Education Volume 86 November 2019, 102882.

10. Элiмов А.К. (2011) Оцытудыц инновациялыц эдiстемелерi мен технологияларын жогары оцу орындарында цолдану тэжiрибесi. Алматы. - 179 б.

11. «Назарбаев Зияткерлж мектептерЬ) ДББ¥ (2016) Му^мдерге арналган нусцаулыц. Педагогикалыц шеберлiк орталыгы - 281 б.

12. Элiмов АД. (2014) Интербелсендi оцу эдiстемесiн мектепте цолдану. Оцу цуралы. Астана. - 188

б.

13. Weinert F.E. (1999) Concepts of competence. Contribution within the OECD project "Definition and selection of competencies: Theoretical and conceptual foundations (DeSeCo)". Neuchatel: DeSeCo. P. 3-34.

14. Lisbeth M. Brevik, Greta Bjork Gudmundsdottir, Andreas Lund, Torunn Aanesland Stromme (2019) Transformative agency in teacher education: Fostering professional digital competence. Teaching and Teacher Education 86. 102875.

15. «Назарбаев Зияткерлш мектептерЬ) ДББ¥ (2015) К^азацстан Республикасы педагог цызметкерлершщ бшктшпн арттыру децгейлi багдарлама непзвде эзiрленген педагог кадрларды даярлайтын жогаргы оцу орындарыныц бiтiрушi курс студенттерше цосымша бiлiм беру багдарламасы. Студенттерге арналган нусцаулыц. - 181 б.

16. Современные образовательные технологии: учебное пособие (2013) / коллектив авторов; под ред. Н. В. Бордовской. 3-е изд., стер. М.: КНОРУС. - 432 с.

Особенности применения новых методов обучения в формировании метакомпетентности педагогов

начальных классов

К.Б. Жанадилова, А.Е. Жумабаева Казахский национальный педагогический университет имени Абая, г.Алматы, Казахстан

janadilova [email protected]

В статье рассмотрены пути формирования метакомпетентности будущих учителей начальных классов. Одной из основных задач реформы казахстанского образования, направленной на создание конкурентоспособного образовательного пространства, является воспитание личности, в которой у обучающихся формировалось творческое мышление и метакомпетентность посредством методов и приемов нового обучения. Основная цель в современном мире заключается в способности применять знания и умения на практике в системе образования, т. е. достичь ключевых компетенций. Кроме того, культура мышления, синтез, анализ информации, применение познавательных методов и средств, интеллектуальное развитие, обучение и самоуправление, повышение профессиональной квалификации должны быть в центре внимания студентов. Удовлетворение образовательных потребностей будущих педагогов в получении объема дополнительных знаний и навыков рассматривается как актуальная проблема профессиональной подготовки в вузе.

Ключевые слова: компетентность, метакомпетентность, когнитивная активность, критическое мышление, приемы, ключевые компетенции.

Features of application of new teaching methods in the formation of metacompetence of primary school

teachers

K.B. Zhanadilova, A.E. Zhumabaeva Kazakh National pedagogical university after Abai, Almaty, Kazakhstan janadilova [email protected]

In this article, the ways of forming metacompetence of future primary school teachers are considered. One of the main goals of the reform of Kazakhstan's education aimed at creating a competitive educational space is to develop a personality in which students formed creative thinking and metacompetent methods and techniques of new learning.

Currently, the main goal is to be able to apply the acquired knowledge and skills in to achieve key competencies. In addition, the culture of thinking, synthesis, analysis of information, application of cognitive methods and tools, intellectual development, training and self-management, and professional development should be the focus of students ' attention. Meeting the educational needs of future teachers in obtaining a volume of additional knowledge and skills is considered as an actual problem of professional training at the University.

Key words: competence, metacompetence, cognitive activation, critical thinking, techniques, key competencies.

Pegamnara 15.01.2020 tyctl