CC BY
8ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOSOPHY. SOCIOLOGY. POLITICAL SCIENCE
e-ISSN: 1694-8823
№1(1)/2023, 49-54
ФИЛОСОФИЯ
УДК: 78.01
DOI: 10.52754/16948823 2023 1(1) 7
МЕКТЕП ОКУУЧУЛАРЫНДА МУЗЫКАЛЫК КАБЫЛ АЛУУНУ GHYKTYPYY РАЗВИТИЕ МУЗЫКАЛЬНОГО ВОСПРИЯТИЯ У ШКОЛЬНИКОВ DEVELOPMENT OF MUSICAL PERCEPTION OF SCHOOLCHILDREN
Мурзакматов Аманбек Камытович
Мурзакматов Аманбек Камытович Murzakmatov Amanbek Kamytovich
филос.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.филос.н., доцент, Ошский государственный университет PhD, Associate Professor, Osh State University
Абдираим уулу Куштарбек
Абдираим уулу Куштарбек Abdiraim uulu Kushtarbek
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет master's student, Osh State University kushtar [email protected]
МЕКТЕП ОКУУЧУЛАРЫНДА МУЗЫКАЛЫК КАБЫЛ АЛУУНУ 0HYKTYPYY Аннотация
Бул макалада музыка сабагынын жYPYШYндв мектеп окуучуларынын ар кыл класстарынын музыкалык кабыл алуусун калыптандыруу; окуучулардын музыкалык кабылдоосун e^^YPYY ыкмалары кврсвтYлвт.
Ачкыч свздвр: музыка сабагы, музыкалык кабыл алуу, музыкалык кызыгуу, музыкалык адабият.
РАЗВИТИЕ МУЗЫКАЛЬНОГО ВОСПРИЯТИЯ У DEVELOPMENT OF MUSICAL PERCEPTION OF ШКОЛЬНИКОВ SCHOOLCHILDREN
Аннотация Abstract
В данной статье речь идет о формировании This article is about the formation of musical perception of
музыкального восприятия школьников разных schoolchildren of different classes during music lessons;
классов в ходе уроков музыки; представлены приемы techniques for developing students' musical ear are
развития музыкального слуха учащихся. presented. The results of the development of their interest
in music and singing are discussed.
Ключевые слова: урок музыки, музыкальное Keywords: music lesson, musical perception, musical
восприятие, музыкальный интерес, музыкальная interest, musical literature.
литература.
Жалпы билим берYYчY мектепте музыка сабагы музыканы CYЙгeн, классикалык, заманбап жана элдик музыканын мыкты чыгармаларында камтылган композитордун идеяларынын терецдигин, анын сезимдерин, ой толгоолорун тYШYнe алган ойчул угуучуну калыптандырууга багытталган. Демек, музыкалык кабыл алууну eнYктYPYY мектеп окуучуларына музыкалык тарбия берYYHYн негизги милдеттеринин бири болуп саналат. Бул маселеге байланыштуу Д. Б. Кабалевский мындай деп жазат: «Интерес к музыке, увлеченность музыкой, любовь к ней, обязательное условие для того, чтобы она широко раскрыла и подарила детям свою красоту, для того, чтобы она могла выполнить свою воспитательную и познавательную рол... Любые же попытки воспитывать и обучать того, кто музыкой не заинтересовался, не увлекся, не полюбил ее, обречены на неуспех» [2].
Тилекке каршы, азыркы учурдагы жаштардын кeпчYЛYк бeлYГYHYн «олуттуу музыка» деп аталган нерсеге болгон кызыгуусу жок. Мындай жагдайдын бир себеби болуп eнYкпeгeн музыкалык кабыл алуу, анын натыйжасы болуп жаштардын музыкалык маданиятынын калыптанбагандыгы саналат. Ушулардын себеби болуп жаш балдардын музыкалык маданиятын тарбиялоо ишиндеги кемчиликтер, эц оболу бала бакча менен башталгыч мектептердеги музыкалык кабыл алууну калыптандыруудагы олуттуу кетирген каталыктар эсептелет.
Балдардын искусствону кабыл алуусун eнYктYPYY маселелерин кeптeгeн ата мекендик жана чет элдик мугалимдердин, психологдордун, эстетиктердин эмгектеринен байкоого болот. Изилдeeгe Б. В. Асафьев, Б. М. Теплов, Б. Л. Яворский, В. Н. Шацкая, Н. Л. Грозненская, Д. Б. Кабалевский, В. Д. Остроменский, В. В. Медушевский, Е.В. Назайкинский, Н. А. Ветлугина жана башкалар чоц салым кошкон. Бул авторлордун илимий-методикалык эмгектеринде музыкалык тарбиялоо сабактарында кенже класстын мектеп окуучуларынын музыканы кабыл алуу жeндeмYн eнYктYPYYHYн, калыптандыруунун ар кандай педагогикалык жолдору ачып кeрсeтYЛгeн.
Музыкалык тарбиянын милдеттери жаш баланын инсандык сапаттарын ар тараптуу жана гармониялуу тарбиялоонун жалпы максатына баш ийдирилет жана музыкалык искусствонун eзгeчeлYГYн жана мектепке чейинки балдардын жаш eзгeчeлYктeрYн эске алуу менен тYЗYлeт.
1. Музыкага болгон CYЙYYCYн тарбиялоо.
2. Аларды тYPДYY музыкалык чыгармалар менен тааныштыруу.
3. Эмоционалдык боорукердикти, кeцYЛчeeктYктY eнYктYPYY.
4. Музыкалык табиттин пайда болушуна жана алгачкы кeрYHYШYнe кeмeктeшYY.
5. Балдарга жеткиликтYY болгон музыкалык ишмердYYЛYктYн бардык тYрлeрY боюнча чыгармачылык активдYYЛYктY eнYктYPYY.
Кенже класстагы мектеп окуучуларынын музыкалык кабыл алуусу боюнча маселеге В.К. Белобородованын, Т.В. Нагорнаянын, С.Х. Шаломовичтин эмгектеринде ^нул бурулат [1]. Алар кенже класстагы мектеп окуучуларында музыкалык кабылдоонун сенсомотордук мYнeзY басымдуулук кылаарын жана музыкалык чыгармалардын каармандары менен тYЗдeн-тYЗ кайгыруу же кубануу, эмоционалдык идентификация болууга жакын экендигин белгилешкен.
Жаш балдардын ац-сезимдYY музыкалык кабылдоосун калыптандыруу - жаш курак eзгeчeлYктeрYнeн ^з каранды болгон татаал, бирдей эмес жараян болуп саналат. Жети жаштагы балдар YЧYн eзYн-eзY ар кандай формада кeрсeтYYHY каалоо мYнeздYY. Мисалы, Yн,
визуалдык, оозеки, кыймыл тYPYндe. Аларда визуалдык-окуя таасирлери угууга Караганда басымдуулук кылат. Бул окуучулар музыканын мYнeзYн кыймыл-аракетте активдYY билдиришип, музыкалык образдардын CYрeттeрYн тартышат. Сегиз-тогуз жаштардагы балдар музыканы бир кыйла дифференцияланган угуп кабыл алууга жeндeмдYY болушат. Максаттуу иш алып барганда аларга мелодиянын, ритмдин, ладдын ж.б. YHYHYH бийиктигинин ачык-айрым ролун тYШYHYY жеткиликтYY болот. Тогуз жаштагы балдар музыка жeнYндe оозеки билдирYYлeрдY жасоо тажрыйбасына ээ болушат, бирок сeз байлыгы жетишсиз калыптангандыгы байкалат. Ошондуктан окуучулардын сeз байлыгын кецейтYY боюнча максаттуу иш алып баруу зарыл.
Мектеп окуучуларынын музыканы кабылдоо жeндeмY айрым этаптардан eтYY аркылуу ырааттуу eнYгeт. Ал этаптар eтe так чектерге ээ эмес, бирок баары бир айырмаланып турушат
[4].
Биринчи этап (7-8, Балдар искусство мектебинин 1-2-класстары). Окуучулардын музыкалык кабылдоосу ачык эмоционалдуу, жалпыланган, конкреттYY-образдуу болот. Музыкалык чыгарманын жалпы мYнeзYн, музыкалык экспрессивдYYЛYк негизги каражаттарын (темп, динамика, регистр, режим, тембр жана башкалар.) жакшы кабыл алышат. Жандуу образдарга, жeнeкeй жана тYШYHYктYY тилге жана формага ээ балалыктын тааныш дYЙнeсYн баяндап берген шайыр музыканы жактырышат. 1,5-2,5 мYнeт музыканы кунт коюп угууга жeндeмдYY. Окуучулардын музыкалык ой жYГYртYYCY жана угуусу али жетишээрлик децгээлде eнYгe элек, Алардын турмуштук тажрыйбасы дагы аз.
Экинчи этап (9-10 жаш, Балдар искусство мектебинин 3-4-класстары). Музыканы кабыл алуунун эмоционалдуулугу музыканын маанисин тYШYHYYгe аракет кылуу менен толукталат: ал эмне жeнYндe, тYШYндYрмeлeрдY алуу (аталышы, сюжети, жаралуу тарыхы).
Бул курактагы балдарга баатырдык темадагы музыка, элдик музыка жагат. Музыкалык чыгарманы 3-5 мYнeт кунт коюп угууга жeндeмдYY. Башталгыч класстын окуучулары тынчы жок, ошондуктан алардын жаш курак eзгeчeлYГYнe жараша бир тYPДYY, монотондуу ишмердYYЛYк кылууга болбойт.
Муну эске алып, окуучулардын ^нул бурушу менен кабыл алуусунун мокоп калбашына каршы туруш YЧYн, тез чарчап калууну болтурбаш YЧYн, ошону менен бирге эле учурда балдар «тажатма» деген сeз менен аныктап жYргeн абалга жетпеш YЧYн музыканы угуу сабагында мугалимдер тынымсыз ар кандай иш-аракеттерди (ырдоо, музыка угуу, музыкалык чыгарма тууралуу CYЙлeшYY, музыкалык аспаптарда ойноо ж.б.) алмаштырып туруусу керек [4].
Кабыл алуу процессин изилдeeчYлeр искусствону жана музыканы кабыл алуунун бир нече тибин аныкташат, анын ичинде кабылдоонун ар бир тиби белгилYY бир жаш мезгилине туура келет.
Баёо-реалисттик кабылдоо эстетикалык нерсени кабылдоонун баштапкы же биринчи тепкичи болуп саналат. Ал мектепке чейинки балдар YЧYн же кээ бир жаш мектеп окуучулары YЧYн мYнeздYY. Баёо-реалисттик кабылдоодо жаш баланын eзYн-eзY авдоосу негизинен жаш балдардын эгоцентристтик ой жYГYртYYCYнe негизделет. Кeркeм чыгарманы эмоционалдуу кабылдап жаткан жаш бала ошол чыгармада баяндалган кырдаалды чындап эле болгон нерсе катары, ал эми анын каармандарын чындап жашаган же жашап жаткан адамдар катары кабыл алат. Жаш балдарда искусство чыгармаларын эстетикалык кабыл алуунун ушул этабынын
башкы милдети болуп тигил же бул музыкалык чыгармалардагы каармандарды аныктоодо жардам берYY болуп саналат. Ал нерсе музыкалык чыгармаларда музыкалык интонациялар катары кeрсeтYЛYШY мYмкYн [5; 7].
Искусствону кабыл алуунун интуитивдик-эстетикалык тиби - жаш балдардын кабылдоосун eнYктYPYYHYн кийинки этабы. Ал кенже класстын окуучуларынын жаш курагына кeбYрeeк ылайык келет. Башталгыч мектеп курагындагы балдарда рефлексиялык жeндeмдYYЛYктeр калыптанат жана eнYгeт (В.В.Давыдов, Д.Б. Элконин ж.б.), анын аркасында бала eзYнe ^нул буруу мYмкYнчYЛYГYнe ээ болот. "Эстетикалык рефлексия" эстетикалык объектилерди кабыл алуу процессинде баланын eзYн-eзY баалоосу катары ачылат. ЭЗYHYH эмоционалдык кабылдоосун башка адамдын эмоционалдык кабылдоосу менен салыштыруу билYYCY жаш балдарды искусствону кабыл алуунун интуитивдик-реалисттик тибине жеткирет. Окуучулар eз алдынча, алдын ала ойлонбой эле ^р^м чыгарманы кимдир бирee жараткан деген тыянакка келишет. Бирок адп учурда бул автордукту eзгeчe жeндeмY бар CYрeтчY-жаратуучуга эмес карапайым адамга (апасына, агасына, мугалимге ж.б.) ыйгарышат. Карым-катнаш тeмeнкY субъектилерден турат: бала - каарман - автор. Искусствону интуитивдик-эстетикалык кабыл алууда бул карым-катнаш окуучу тарабынан мындан ары жашоонун так кeчYрмeсY катары кабыл алынбайт. ^р^м чыгарма жараткан, турмушта чындап жашаган автор, кенже класстын окуучуларына чыныгы турмуштагы нерсе менен ойдон чыгарылган нерсенин ортосундагы чекти ажыратууга мYмкYндYк берет [5].
Искусствону кабыл алуунун eнYГYШYHYн жогорку децгээли болуп, ошол процесске автордун образы аралашкан учур болгон эстетикалык кабылдоонун eзY саналат. Автордун образын аныктоо менен бирге, жаш бала аны реалдуу эмес инсан катары жана анын идеялары, сезимдери жана тажрыйбасы ал тарабынан чыгарманын мазмуну жана кeркeм формасысында ишке ашырылганын тYШYнeт [5; 7].
Учурда эстетикалык кабылдоо искусствону «гумандаштырып» кабыл алуу катары чечмеленет жана жаш балдарга ^р^м билим берYY тармагындагы окумуштуулардын (Л. В. Горюнова, Г. Н. Кудина, А. А. Мелик-Пашаев, Б. Н. Неменский, З. Н. Новлянская, Л. В. Школяр ж.б.) изилдee предмети болуп саналат [5].
Ошентип, искусствону, анын ичинде музыканы дагы эстетикалык кабыл алуу, вертикаль тYPYндe болот жана eзYнe тeмeнкY типтерди камтыйт - баёо-реалисттик, интуитивдик-эстетикалык жана кабылдоонун накта эстетикалык тиби.
Искусствону эстетикалык кабыл алуу жана музыканы кабыл алуу процессинде кабыл алынган нерсенин «жанданышы» жана «гумандуу болушу» болуп eтeт. Музыкалык кабылдоо учурунда кенже класстын окуучуларында пайда болгон эмоциялар, ички ой толгоолор, маанайлар, ойлор музыканы гана таанып билYYгe алып келбестен адамдын eзYн-eзY таанып билYYCYнe дагы алып алып келет. Музыканы кабыл алуу процессинде тeмeнкY негизги субъектилерди айырмалашат: автор (композитор), аткаруучу, угуучу (мектеп окуучусу) жана каарман.
Музыкалык кабыл алууну калыптандырууда балдардын жаш курактык eзгeчeлYктeрY эске алынат. Кичинекей мектеп окуучуларынын музыкалык кабылдоосу эмоционалдык, жалпыланган нерседен тартып ац-сезимдуу жана дифференцияланган нерсеге чейин eнYГYп отурат.
Колдонулган адабияттар
1. Белобородова В.К. Развитие музыкального восприятия младших школьников // Музыкальное воспитание в школе [Текст] / В. К. Белобородова. - М.: Музыка, 1978. Вып. 13. С. 54-66.
2. Кабалевский, Д. Еще о педагогических оценках на уроках музыки // Музыка в школе [Текст] / Д. Кабалевский - Москва: Издательство «Просвещение», 1986. №4. - 7-13-бб.
3. Назайкинский Е. В. О психологии музыкального восприятия [Текст] / Е. В. Назайкинский. - М.: Музыка, 1972. 383 с.
4. Психология музыкальной деятельности: Теория и практика: учеб. пособие для студ. муз. фак. высш. пед. учеб. заведений / Д. К. Кирнарская, Н. И. Киященко, К. В. Тарасова и др.; под ред. Г. М. Цыпина. - М.: Академия, 2003. 368 с.
5. Тагильцева Н. Г. Эстетическое воспитание обучающихся: учебное пособие по дисциплине «Психолого-педагогические основы восприятия детьми искусства» для студентов высших учебных заведений [Текст] / Н. Г. Тагильцева. - Екатеринбург, УрГПУ, 2010. 142 с.
6. Теплов Б. М. Психология музыкальных способностей [Текст] / Б. М. Теплов. - М.: Наука, 2003. 282 с.
7. Козубаев, О., Ыразаков, Д., & Камбарова , Н. (2023). Проблемы духовности в современной музыке. Вестник Ошского государственного университета, (1), 170-178. https://doi.org/10.52754/16948610 2023 1 21. ББК: ХЖОШ.
