CC BY
1УДК 37 015 3
МЕКТЕП ОЦУШЫЛАРЫНЫЦ ЖОГАРЫ ОЦУ ОРНЫНДА О^УГА ДАЙЫНДЫГЫН ЦАЛЫПТАСТЫРУДАГЫ БЕЙ1НД1К Б1ШМНЩ РОЛ1
ИБРАИМОВА МУЛДГР
магистрант, 2 курс «Педагогика жэне психология» мамандыгы С.Аманжолов ат.ШДУ, Эскемен к, ^азакстан
Ацдатпа:Мацалада мектеп оцушыларыныц жогары оцу орнында оцуга дайындыгын цалъттастыру сурацтары царастырылган. Ом1р ыргагыныц жеделдету жэне царцынды дамып келе жатцан цогам адамдарды кYрт езгеретт жагдайларда вм1рге дайындау цажеттшт айцындалды. Жогары б1л1м беру ЖYйесiндегi езгер1стер орта б1л1м беру ЖYйесiнде де жетiлдiрудi талап етедi. Сондыцтан, мектеп алдында оцушыларды жогары мектепте оцуды жалгастыруга дайындаудыц езектi мтдет реттде белгшенген.. Оцытуды уйымдастырудыц жаца ЖYйесiне кешу, мектеп пен ЖОО-ныц жеткшкЫз сабацтастыгыныц цажеттшт проблема реттде царастырылган. Мектептегi оцыту жагдайында цазацстандыц бшм берудщ тулгалыц жэне кэсттт дамуга бет буруы оцушы тулгасыныц жан-жацты дамуы туралы мэселер зерделенген. Халыцаралыц зерттеулер сараланып, нэтижелерi бойынша цазацстандыц оцушылардыц бшм сапасыныц темендт аныцталган.
Ктттт свздер: жаhандыц мэселелер, бшм жуйеЫ, кадрлт цажеттшк картасы, кэЫби багдар берушiлердi даярлау, кэсттт багдарлаудыц бiрыцгай моделi.
ХХ1 гасырдыц басында жетекшi улттык бшм беру жYЙелерi мен халыкаралык уйымдар (ЭЫД¥, ЮНЕСКО, ДYниежYзiлiк банк) улттык бшм беру жYЙелерiн реформалау кажеттшп туралы корытындыга келдь Сарапшылардыц птршше, алдагы жылдары жаhандык мэселелердi шешуге катыса алатын, бастамашылдыгы, эмоционалды бешмдшп, жауапкершшп жэне эмпатиясы бар эртYрлi элеуметпк топтардыц eкiлдерiмен байланыс орнатуга кабiлеттi адамдарга кажеттiлiк артады. БYгiнгi тацда аналитикалык жэне сыни ойлау, проблемаларды шешудщ кешендi сипаты, талдау жэне шыгармашылык сиякты негiзгi кузыреттер eзектi болып табылады.
Адамзаттыц жаhандык проблемаларын шешудщ ец тиiмдi куралы казiргi адамды трансформациялык жэне жасампаз кызметтщ субъекпс ретiнде дамытуга багытталган бiлiм беру болуы керек. ^азiрri тенденцияларды ескере отырып, «бшм - окыту» тэсшнен «бшм - тулганыц калыптасуы мен дамуы» тэсшне кешу кажет. Осы модельге сэйкес, эр адам езшщ мYмкiндiктерi мен кажеттiлiктерiне байланысты барлык кезецдерде - балабакшадан бастап мектептер аркылы жогары жэне жогары оку орнынан кейiнгi бiлiмге дейiн жеке бшм беру багдарламасын алады. Эз бетшше окыту кузыреттшгш дамыту, eмiр бойы Yздiксiз бiлiм беру жYЙесi шецбершде даму траекториясын куру бурыштыц басында болады.
Бiлiм беру элемнщ барлык eркениеттi елдерiнде дамудыц непзп басым индикаторы болып табылады. ^азакстан Республикасыныц Болон процесiне кiруiмен бшм беру сапасына койылатын талаптар артты, казiргi замангы жогары кэсiптiк бшм Yшiн элемдiк нарыкта сураныска ие бэсекеге кабшетп мамандарды даярлау кажетп шартка айналады.
Зерттеу нэтижесь ^азакстандагы казiргi замангы мемлекеттiк саясат элемдш интеграциялык процестерге багытталган, осыган байланысты элемнщ ец дамыган елу елшщ катарына кiру максатын iске асыру Yшiн елiмiздiц жаца сапалы кэаби элеуетiн куруга багдарланган жогары бшм беру жYЙесiнде де жацгырту журш жатыр. Жалпы кызметке дайындык жэне университетте окуга дайындык туралы заманауи идеяларды корытындылай келе, студенттердiц жогары кэсштш бiлiм беру багдарламаларын игеруге психологиялык дайындыгыныц курамына мыналарды косуга болады:
-оку-танымдык iс-эрекеттiц мотивациясы, игершетш мамандыкка катынасы;
-оку-кэсштш кызметп эмоционалды-ершт реттеу кабшетц
- жогары ^рделшктеп танымды; кызметп жYзеге асыруга мYмкiндiк беретiн интеллектуалды; кабшеттер мен метакогнитивтш дагдылар;
- жогары кэсiптiк бшм берудщ накты багдарламасын игеру Yшiн кажетп бiлiм, оку ю-эрекеттерш жYзеге асыру дагдылары, eзiндiк танымды; iс-эрекет дагдылары.
Теориялы; эдебиеттердi зерттеу барысында мектеп тулектершщ ЖОО-да окуга дайындыгыныц негiзгi компоненттерi бeлiндi, бешндш окыту жагдайында пайдалануга арналган жогары сынып окушыларыныц дайындыгын калыптастыру моделi сипатталды; бейiндiк сыныптарда окытуды уйымдастырудыц ерекшелiктерi усынылды.
^азакстанныц бiлiм беру саласындагы мемлекеттiк саясатыныц стратегиялык максаты ойлаудыц инновациялы; тYрi бар, кэаби кызметте шыгармашылыкты керсетуге умтылатын маманды тэрбиелеу болып табылады. 2023 жылгы 27 кыр^йекте 2023 жылгы Жаhандык инновациялы; индекстщ нэтижелерi жарияланды. Жаhандык инновациялар индексi (ЖИИ) элемдiк экономикаларды олардыц инновациялы; кызметше сэйкес багалайды. Инвестициялар мен инновациялардыц нэтижелерi бойынша топтастырылган 80-ге жуы; кeрсеткiштен туратын индекс олардыц эртYрлi аспектiлерiн ескередi жэне элем елдершщ инновациялы; жэне гылыми-техникалы; даму децгешн багалаудыц ец аукымды индексi болып табылады. 2023 жылгы индекстщ корытындысы бойынша ^азакстанда 3 фактор бойынша жаксару байкалады, олардыц бiрi «Адами капитал жэне гылым» болып табылады. Осы фактор бойынша елдщ позициясыныц жаксаруына мемлекеттщ бiлiм беру шыгындарыныц ЖIЭ-нiц 2,9% - дан 4,5% - на дешн улгаюы эсер еттi [1].
Отандык; бiлiм беру жYЙесiн модернизациялау жагдайында бшм беру мекемесшщ мацызды мiндеттерiнiц бiрi ретiнде казiрri когамда жемiстi eмiр CYPуге жэне оны езгертуге, дурыс шешiмдердi дербес колдануга, eмiрдiц негiзгi салаларында, соныц шшде кэсiптiк салаларда eзiн-eзi жYзеге асыруга кабшетп адамныц кэсiби eзiн-eзi аныктауы Yшiн оцтайлы жагдайлар жасау болып табылады. Мектептеп окыту жагдайында казакстанды; бiлiм берудiц тулгалы; жэне кэсштш дамуга бет буруы окушы тулгасыныц жан-жакты дамуы туралы мэселе тугызды.
Елiмiздiц бiлiм беру жYЙесiнде айтарлыктай жацгырту жалгасуда, бiлiм беру мазмуны жацартылуда, осыган байланысты казiрri мектептердеп бiлiм беру жYЙесi мен сапасын кайта карау кажеттшп туындайды. ^аз1рп бiлiм берудiц негiзгi мiндеттерi эр окушыныц кабшеттерш ашу жэне дамыту, сондай-ак казiрri дамушы элемде eмiр CYPуге дайын тулганы калыптастыру болып табылады. Бешндш окыту мектеп тYлектерiн ЖОО-да одан эрi саналы тYPде окуга дайындау жэне eзiнiц болашак мамандыгын тацдау Yшiн басым тарап ретшде кызмет етедi.
Мемлекеттiк багдарламалы; дамудыц жэне орта бiлiм беру мшдеттерш жацартудыц жаца жYЙелi-жацгырту багдары тYлектердi арнайы багдарланган даярлаудыц бшм беру багдарламаларыныц сабактастык жYЙесiнiц басым мшдеттерше барабар стратегиялык негiзделген эзiрлеу кажеттiлiгi сиякты, сондай-ак оларды юке асыруды, окытушы кадрлардыц кадрлы; элеуетш камтамасыз етуге сэйкес келетiн кешендi-жYЙелiк мiндеттердi де кояды.
Жаца мыцжылдыкта бYгiнгi кYннiц фактiлерi мен окигаларын сындарлы тYPде кeрсетуге жэне жетюзуге мYмкiндiк беретiн гылым мен жаца технологиялардыц казiргi жагдайын толы; ескеру кажет. БYгiнде елiмiзде жогары оку орындарын, экiмдiктер мен бизнес-курылымдарды стратегиялык шогырландыру максатында «Мамандыгым-болашагым» жобасы эзiрлендi, оныц негiзiнде жаца кэсiптер Атласын зерттеу нэтижелерi жатыр. БYгiнгi тацда «Мамандыгым-болашагым» жобасы 6 eцiрде - Мацгыстау, Атырау, Актeбе, Солтуспк ^азакстан, Павлодар облыстарында жэне Астана каласында жYзеге асырылуда. Жоба ЖОО-ларды, экiмдiктердi жэне бизнес-курылымдарды стратегиялык шогырландыру жeнiндегi мiндеттердi шешедi, соныц нэтижесшде эрбiр eцiрлiк ЖОО-да жобалы; кецселер курылатын болады, олардыц негiзiнде eцiрдiц кадрлы; кажеттiлiктерiне форсайт-зерттеулер жYргiзiлетiн болады, сондай-
ак кэсштердщ ещрлш карталары эзiрленетiн болады. Жоба аясында 20 ещрлш кажеттшк картасы эзiрленедi, 1 млн. окушы кэсiби диагностикамен камтылады (1-кесте).
Ецбек жэне 6i.iiivi нарыгын синхрондау
Klазiргi жагдай Мтдеттер Цорытындылар
Мамандардьщ 6rniMi мен к¥зыреттерiнiц сэйкес келмеуi (skills mismatch) Кадрлiк кажеттiлiк картасы -жаца кэсштердщ аймактык атласыныц нэтижелерш масштабтау - Мамандыктар бойынша сураныска ие даFдылар - Жаца, трансформациялы; мамандыктар - Бiлiм беру жYЙесiнен кадрлар аFынын болжау
Ецбекке кабiлеттi халыктыц 60% - ы мамандыгы бойынша ж^мыс iстемейдi Мектеп окушыларын кэсiби диагностикалау багдарламасы (сынып сагаттары, кызыгушылыктарды диагностикалау, кэаби экскурсиялар, кэсiби сынамалар) - Кэаби баFдар берушiлердi даярлау - Кэсштш баFдарлаудыц бiрыцFай моделiн куру
Болашак студенттердiц ецбек нарыгыныц трендтерi туралы хабардар болмауы Озык кадрлармен камтамасыз етудiц eцiрлiк стандарты - ТYзетiлген бiлiм беру баFдарламалары - МамандарFа деген кажеттiлiктiц тецгерiмсiздiгiн азайту
Кесте-1. Ецбек жэне бглгм нарыгын YHdecmipy.
Жалпы бшм беретiн мектепте окытудыц негiзгi максаттары эрбiр окушыныц жеке элеуетш барынша дамыту жэне жастарга коршаган элемдi тануда бiлiм мен тэжiрибенi беру болып табылады. Бул ретте оку пэндерiн кез келген жацгырту казiргi элемдегi эрбiр окушыга кажеттi барлы; бiлiм мен дагдыларды камти алмайтынын ескеру кажет. Болашакта мектепте алган барлы; бiлiм eмiрдiц жаца технологиялык жагдайларымен сэйкес келмеуi мYмкiн, осыган байланысты оку процес бiлiмдi жинактауга емес, бiлiм алу кабшетш дамытуга багытталуы керек. Кэаби багдарлауды калыптастыру Yшiн окушылардыц дидактикалык, моральдык-психологиялы; жэне кэсiби дайындыгын дамыту кажет. Бшм берудi жалгастыруга дайындыкты ойдагыдай калыптастыру Yшiн окушылардыц жалпы бшм беру кузыреттерш калыптастыру кажет.
Бшм беру кызметтерш кeрсетуде сапалы нэтижелерге кол жеткiзу Yшiн окытудыц бшм беру технологияларын дамыту кагидаттарында бiрыцFай бiлiм беру кэсiптiк кещстшн дамыту; кeпмэдениеттi тулFаны калыптастыруFа жэне дамытуFа ыкпал ететiн кэсiптiк бшм берудщ кeп бейiндiлiгiн, икемдiлiгi мен вариативтшгш пайдалану; кэсiп алу кажеттшктерш канаFаттандыру YPдiсiн дамыту кажет.
Осылайша, кэсiби баFдарланFан бiлiм берудiц рeлi кэсiби кузыреттiлiкке ие жэне eзiнiц болашак кэсiби кызметiн eз бетшше баFдарлай алатын жэне кэсiби децгейде дурыс шешiм кабылдауFа кабiлеттi маманды калыптастырудыц негiзiне айналады.
Халыкаралы; баFалау баска елдермен салыстырFанда окушылардыц, педагогтардыц жэне оку орындарыныц бiлiм жепспктерш салыстыруFа мYмкiндiк бередi. БаFалау улттык бiлiм беру жYЙесiнiц элемдiк стандарттарFа сэйкестiгiн аныктау Yшiн, сондай-ак оныц кYштi жэне элсiз жактарын аныктау Yшiн eте мацызды. ^азакстан тYрлi халыкаралы; зерттеулерге белсендi катысады, бул бшм беру жYЙесiнiц аFымдаFы децгешн талдау жэне даму YPдiстерiн аныктау Yшiн бiрегей мYмкiндiк бередi.
Соцгы жылдары халыкаралык зерттеулердщ нэтижелерi казакстандык окушылардыц бiлiм сапасыныц тeмендiгiн кeрсеттi. Мэселен, PISA-2018 корытындысы бойынша казакстандык окушылар элемнщ 78 елi (OECD) арасында 69-орынга ие болды [2], PIRLS -2021-де 65 ел (IEA) арасында 38-орынга ие болды [3]. ICILS-2018 (Fraillon et al., 2020) зерттеушде елдщ окушылары цифрлык сауаттылыктыц тeмендiгiн кeрсеттi, 14 катысушы елдер арасында 14-орынга ие болды [5]. Окушылардыц 54%-ы компьютерлiк жэне акпараттык сауаттылыктыц ец тeменгi 1-децгейiне жете алмады.
PISA-2018 халыкаралык зерттеуiнiц нэтижелерi калалык жэне ауылдык бiлiм алушылар арасында жэне eцiрлiк бeлiнiсте катар алынган бiлiм сапасы бойынша айтарлыктай алшактыкты кeрсетедi. Мысалы, СолтYCтiк ^азакстан облысындагы ауыл мектептерiнiц бiлiм алушыларыныц кeрсеткiштерi ^ызылорда облысындагы калалык мектептердщ бiлiм алушыларыныц кeрсеткiштерiнен жогары. Мундай жагдай кeптеген аймактарда сакталады. PISA-2018 математикалык жэне жаратылыстану сауаттылыгы бойынша алшактык PISA-2009-мен салыстырганда 3 упайга кыскарды, ал оку сауаттылыгы бойынша, керiсiнше, 4 упайга eori. Ауылдык жерлерде бiлiм алушылар арасында артта калгандардыц (функционалдык сауатсыз) Yлесi де жогары. Оку сауаттылыгы бойынша ауылдык бшм алушылардыц тек 24% - ы 2 жэне одан жогары децгейге жетедi [6].
^ала - ауыл бeлiнiсiндегi жэне eцiрлер арасындагы нэтижелердегi алшактык ICILS-2018 халыкаралык салыстырмалы зерттеуiмен де аныкталды. Ец жогары жэне ец тeменri упайлар арасындагы айырмашылык 165 упай болды. Ауылдык жэне калалык мектептер арасындагы айырмашылык 70 баллды курайды.
Ауыл окушыларын окыту сапасына эсер ететш елеулi факторлар ауылдык жерлерге жогары бшкп педагогтарды тартудыц ^рделшп, каржылык жэне материалдык ресурстардыц, коммуникациялар мен технологиялардыц жеткiлiксiздiгi болып табылады. PISA-2018 зерттеуiнде сапалы оку процесше белгiлi бiр дэрежеде кедергi келтсретш негiзгi проблемалардыц iшiнде ауылдык бшм беру уйымдары басшыларыныц 36%-ы окытушылар курамыныц жетiспеушiлiгiн, 21%-ы бiлiктi кадрлардыц жеткiлiксiздiгiн атап eттi.
Бiлiм беру тецаздшнщ негiздерiнiц бiрi - калалык жэне ауылдык педагогтардыц бiлiктiлiгiндегi алшактык, олардыц дагдылары жэне тиiстi оку-материалдык базаныц болуы. ¥ксас алшактык нэтижелерi TIMSS, PIRLS жэне ICILS сиякты баска халыкаралык зерттеулерде де усынылган. Мундай окигалардыц непзп себебi бшм алушылардыц оку жетпспктерш функционалдык сауаттылыкка емес, пэндi бiлуге багалау болып табылады. Осыган байланысты жацартылган бшм мазмунына багдарлана отырып, орта бшм берудi сырткы багалаудыц колданыстагы моделш базалык бiлiмнiц (функционалдык сауаттылыктыц) болуына кайта карастыруга назар аудару кажет.
Сонымен катар, мектеп пен ЖОО-ныц eзара iс-кимылыныц элеуметтiк-психологиялык шарттары деп тыгыз eзара iс-кимылда мектеп окушыларыныц жогары оку орындарында окуды жалгастыруга сапалы дайындыгын камтамасыз ететiн педагогикалык факторлардыц ец жаксы жиынтыгы усынылатын орта тYсiнiледi. Бул шарттарга мыналар жатады:
1) орта жэне жогары бшм беру мекемелерi арасында окыту нысандарыныц, эдiстерi мен тэсiлдерiнiц сабактастыгын камтамасыз ету;
2) орта бшм беру мекемелерi муFалiмдерiнiц жэне ЖОО окытушыларыныц бiр жагынан окушылардыц элеуметпк-психологиялык ерекшелiктерiн, екiншi жаFынан орта жэне жогары мектепте окыту нысандары мен эдютерш бiлуi;
3) орта бшм беру мекемелершщ окушыларын eзiн-eзi тэрбиелеу жэне eзiн-eзi бакылау тэсiлдерiне, жогары оку орындарында окыту эдютерше окыту;
4) орта бшм беру мекемесшде жогары оку орнына жакын оку атмосферасын куру. Сондыктан, бYгiнгi тацда мемлекет Yшiн окушылардыц iргелi академиялык бiлiмiн, функционалдык сауаттылыгын жэне акпараттык-коммуникациялык технологияларды пайдаланудыц жогары децгейiн калыптастыруга ыкпал ететiн кешендi бiлiм беру тэсшн енгiзу eзектi болып табылады.
^a3ipri жагдайда бшмге багытталганнан адамга багытталган бiлiм беру стандартына кэшу кажет. Егер бурын бiлiм берудщ максаты окушыларды бшм, бiлiк жэне дагдылар кeлемiмен камтамасыз ету болса, бYгiнде оку багдарламасыныц орталыгында — бiлiм алушыныц e3i жэне оныц мiндеттер мен жагдайларды шешу бойынша ез бетiнше жумыс iстеу кабiлетi. Бул тэсiл бшм алушыларды даярлаудыц тэж1рибеге багытталган сипатына ыкпал етедi жэне бiлiмдi эртYрлi жагдайларда жэне eмiрлiк жагдайларда колдануга багытталган.
^орытындылай келе, бейiндiк окытудыц колданыстагы тужырымдамасына сэйкес, казакстандык мектепте жYргiзiлетiн бiлiм беру реформаларыныц непзп максаты жогары сынып окушыларыныц кэаби кызыгушылыктары мен бiлiм берудi жалгастыруга катысты ниеттерiне сэйкес бiлiм алуы Yшiн жагдай жасау; оку процесшщ курылымы мен мазмунындагы eзгерiстер есебшен ЖОО-да мектеп тYлектерiн кейiннен табысты окыту болып табылады деген корытындыга келемiз.
Бейiндiк окытуга кэшу тYлектердi даярлауды жетiлдiру багыттарыныц бiрi болып табылады, ол когамдык даму барысымен шартталган, олардыц тутас eмiрлiк e3rn-e3i аныктауыныц жэне казiргi ецбек нарыгына бешмделушщ курамдас бeлiгi ретiнде окушылардыц кэсiби eзiн-eзi аныктауы Yшiн жагдай жасауга арналган. Бейiндiк окыту тужырымдамасын кабылдау мектеп пен ЖОО-ныц сабактастыгы проблемасыныц эртYрлi аспектiлерiн шешуде жаца мYмкiндiктер ашады.
1. World Intellectual Property Organization (WIPO). Global Innovation Index [URL: globalinnovationindex.org].Эл.ресурс.
2. OECD. PISA-2018 results, https://www.oecd.org/pisa/publications/pisa-2018-results.htm
3. IEA. PIRLS-2021, PIRLS-2021 International Report, https://www.iea.nl/news-events/news/pirls-2021 -international-report-and-results-now-online
4. Fraillon, J.A., Ainley, J., Schulz, W., Friedman, T.,& Duckworth, D. (2020). Preparing for life in a digital world. IEA International Computer and Information Literacy Study 2018: International report, IEA
5. OECD. Kazakhstan: Adult skills, Survey of Adult Skills, PIAAC, 2018 https://gpseducation.oecd.org/CountryProfi le?primaryCountry
ЭДЕБИЕТ
