Научная статья на тему 'МЕКСИКА БАНГИДЕВОНАСИ (DATURA INNOXIA MILL) ЎСИМЛИГИНИНГ ЎСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИГА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР ҚЎЛЛАШНИНГ ТАЪСИРИ'

МЕКСИКА БАНГИДЕВОНАСИ (DATURA INNOXIA MILL) ЎСИМЛИГИНИНГ ЎСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИГА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР ҚЎЛЛАШНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
29
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Область наук
Ключевые слова
Мексика бангидевонаси / азот / фосфор / калий / ўсимлик бўйи / барг / мева. / Datura innoxia Mill / nitrogen / phosphorus / potassium / plant height / leaves / fruits.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Сарвар Пўлатов

Мақолада Мексика бангидевонаси (Datura innoxia Mill) ўсимлигининг ўсиши ва ривожланишига фосфорли ҳамда калийли ўғитларнинг Р90 К90 кг/га меъёри қўлланилган фонда аммиакли селитра (NH4NO3 – 34,6 % N), аммоний сульфат [(NH4)2SO4 – 20,5 % N], карбамид (CO(NH2)2 – 46 % N) каби азотли ўғитларни қўллашнинг таъсирига оид маълумотлар келтирилган. Ўсимликнинг ўсиши, ривожланиши, баргининг шаклланиши ва мева ҳосил қилишига фосфорли ҳамда калийли ўғитларнинг P90 K90 кг/га меъёри фонида азотли ўғитлардан аммоний сульфат ((NH4)2SO4) ни 120 кг/га меъёрда қўллаш мақсадга мувофиқ эканлиги аниқланди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the growth and development of the Datura innoxia Mill with ammonium nitrate (NH4NO3 – 34,6% N), ammonium sulfate [(NH4)2SO4 – 20,5% N] against the background of phosphorus and potassium fertilizers P90 K90 kg/ha, data on the effect of application of nitrogen fertilizers such as urea (CO(NH2)2 – 46% N). Against the background of the norm of P90 K90 kg/ha of phosphorus and potassium fertilizers for plant growth, development, leaf formation and fruit set, it was found expedient to apply ammonium sulfate ((NH4)2SO4) from nitrogen fertilizers at the rate of 120 kg/ha.

Текст научной работы на тему «МЕКСИКА БАНГИДЕВОНАСИ (DATURA INNOXIA MILL) ЎСИМЛИГИНИНГ ЎСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИГА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР ҚЎЛЛАШНИНГ ТАЪСИРИ»

МЕКСИКА БАНГИДЕВОНАСИ (DATURA INNOXIA MILL) УСИМЛИГИНИНГ УСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИГА МИНЕРАЛ УFИТЛАР КУЛЛАШНИНГ ТАЪСИРИ

Сарвар Пулатов,

ТошДАУмустацил изланувчиси

Аннотация. Маколада Мексика бангидевонаси (Datura innoxia Mill) усимлигининг усиши ва ривожланишига фосфорли хамда калийли угитларнинг Р90 К90 кг/га меъёри кулланилган фонда аммиакли селитра (NH4NO3 - 34,6 % N), аммоний сульфат [(NH4)2SO4 -20,5 % N], карбамид (CO(NH2)2 - 46 % N) каби азотлиугитларни куллашнинг таъсирига оид маълумотлар келтирилган. Усимликнинг усиши, ривожланиши, баргининг шаклланиши ва мева хосил килишига фосфорли хамда калийли угитларнинг P90 K90 кг/га меъёри фонида азотли угитлардан аммоний сульфат ((NH4)2SO4) ни 120 кг/га меъёрда куллаш максадга мувофик эканлиги аникланди.

Таянч сузлар. Мексика бангидевонаси, азот, фосфор, калий,усимлик буйи, барг, мева.

Аннотация. В статье для роста и развития дурман Мексиканский (Datura innoxia Mill) на фоне фосфорных и калийных удобрений применяли нитрат аммония (NH4NO3 - 34,6% N), сульфат аммония [(NH4)2SO4 - 20,5% N]. Р90 К90 кг/га, данные о влиянии азотных удобрений типа мочевины (C0(NH2)2 - 46% N). На фоне нормы фосфорных и калийных удобрений Р90 К90 кг/га для роста, развития, листообразования и завязывания плодов было признано целесообразным внесение сульфата аммония ((NH4)2SO4) из азотных удобрений из расчета 120 кг/га.

Ключевые слова. Дурман Мексиканский, азот, фосфор, калий, высота растений, листья, плоды.

Annotation. The article describes the growth and development of the Datura innoxia Mill with ammonium nitrate (NH4NO3 - 34,6% N), ammonium sulfate [(NH4)2SO4 - 20,5% N] against the background of phosphorus and potassium fertilizers P90 K90 kg/ha, data on the effect of application of nitrogen fertilizers such as urea (CO(NH2)2 - 46% N). Against the background of the norm of P90 K90 kg/ha of phosphorus and potassium fertilizers for plant growth, development, leaf formation and fruit set, it was found expedient to apply ammonium sulfate ((NH4)2SO4) from nitrogen fertilizers at the rate of 120 kg/ha.

Keywords. Datura innoxia Mill, nitrogen, phosphorus, potassium, plant height, leaves, fruits.

Кириш. Республикамиз худудида доривор усимликларнинг куплаб ёввойи ва маданий турлари усиб ривожланади ва хосил беради, улардан бир цатор касалликларга царши курашишда кенг фойдаланиш мумкин. Шунга мувофиц холда, худудларда ёввойи холда усадиган доривор усимликларни маданийлаштириш, уларни етиштириш агротехнологиясини илмий асосда ишлаб чициш билан дори махсулотлари хом-ашёсини саноат мициёсида ишлаб чицариш хозирги куннинг энг долзарб муаммоларидан бири

хисобланади.

Муаммонинг урганилганлик даражаси.

Инсон хаётида доривор усимликлар алохида ахамиятга эга. Доривор усимликлар неча асрлардан бери хар хил касалликларини даволашда фойдаланиб, табобатда мухим ахамиятга эга булиб келмокда. Сабаби, доривор усимликларнинг таъсири уларнинг таркибидаги алохида моддаларнинг, масалан, алколоидлар, гликозидлар, эфир мойлари ва бошкаларни микдори билан асосланади. Баъзи бирлари кучли захарли булиб, улар кам

микдорда дориворлик хусусиятига эга булади [3, 5].

Доривор Мексика бангидевонаси итузумдошлар (Solanaceae) оиласига мансуб бир йиллик усимлик булиб, унинг буйи 60150 см.га етадиган ут усимликдир. Пояси тик усувчи, яшилрок ёки кизгиш-бинафша рангли, сертук, айрисимон шохланган. Барги оддий бандли, кулранг-яшил, тухумсимон ёки чузик-тухумсимон, уткир учли, текис киррали ёки чети бир оз уйилган ва пояда кетма-кет жойлашган булиб, бошни айлантирувчи ёкимсиз хиди бор. Гуллари йирик, о;, фа;ат бир кеча гуллайди. Гулкосачаси сертук, беш тишли, шишган ва узун найсимон, асос ;исми мева билан бирга колади, гултожиси найча шаклида варонкасимон, беш тишли булиб, учлари ;айрилган, оталиги бешта, оналик тугуни ю;орида жойлашган. Меваси - куп уругли, шарсимон, кулранг-яшил ёки кунгир рангли ва тиканли кусакча. Мексика бангидевонаси июль-октябрь ойларида гуллайди, меваси август ойидан бошлаб пишади. Усимликнинг хамма кисми захарли [1,

4].

Мексика бангидевонаси (Datura innoxia Mill) булиб, ушбу усимликнинг хосилдорлиги кулланилаётган угит тури ва меъёрига караб турлича булади. (NH4) SO4 угити 100 кг/ га меъёрда кулланилганда усимлик барги, гули, уруги ва пояси таркибидаги скополамин моддаси максимал даражада булиши куп йиллик тад;и;отларда ани;ланган. Худди шу меъёрда CO (NH2)2 угити кулланилганда эса бир дона усимликдаги мевалар сони 28 донадан 36 донагача, меванинг огирлиги 60,5 грамгача булиши, фосфорли угит меъёрини 100 кг/ га микдорида кулланилган фонларда азотли угитлар меъёрини 120 кг/га оширилса битта усимликдаги мевалар сони 26-38 донагача, меванинг огирлиги эса 58,5-59,3 грамгача булиши хам тад;и;отларда ани;ланган [6].

Мексика бангидевонаси усимлигининг

ривожаланиши нисбатан кечрок муддатларида унинг озикланишига булган талаби кучаяди. Шундан сунг ози; моддалар энг куп максимал даражада узлаштириладиган давр деб юритилади. Куп холларда бу давр усимликлар томонидан энг куп куру; биомасса тупланадиган муддатга тугри келади.

Купчилик усимликлар сингари Мексика бангидевонаси усимлиги озикланишини унинг биологик хусусиятларини хисобга олган холда бош;ариш мумкин [7].

Тадцицот утказиш шароити ва услублари. Тад;и;отларимизда аммиакли селитра (NH4NO3 - 34,6 % N), аммоний сульфат [(NH4)2SO4 - 20,5 % N] ва карбамид (CO(NH2)2 - 46 % N) каби азотли угитларнинг 60, 90, 120, 150 кг/га меъёрлари фосфорли хамда калийли у^итларнинг Р90 К90 кг/га меъёри кулланилган фонида Мексика бангидевонаси (Dat'.ia innoxia Mill) усмилигининг усиши, р/вожланиши ва хосил элементларининг тупланиши урганилди. Тад;и;отларимиз 20152018 йиллар мобайнида Тошкент давлат аграр университетининг укув тажриба участкаларида олиб борилди. Изланишларимизда минерал угитлар турлари ва меъёрларининг Мексика бангидевонаси усимлигининг буйи, хосил шохларининг сони, хосил булган мевалар сони ва огирлигига азотли угитларнинг турлари ва минерал угитларнинг таъсир этганлиги ани;ланди.

Тажриба даласидаги утказилган барча фенологик кузатувлар (уругларни униб чи;иши, усимликнинг буйи, шохлар ва барглар сони, мева сони) ва биометрик улчовлар "Дала тажрибаларини утказиш услублари" услубий кулланмаси асосида амалга оширилди [2].

Тадцицот натижалари. Мексика бангидевонаси усимлигининг уругларини униб чи;ишидан то пишиб етилгунга кадар булган даврлардаги усиш жадаллиги, кулланилган азотли угитларнинг шакли ва меъёрларига

боглик холда сезиларли узгарганлиги кузатилди. Масалан, усимликнинг буйи, шоналаш даврида угит кулланилмаган -назорат вариантида 50,8 см булган булса, бу курсаткичлар фа;ат Р90 К90 кг/га ишлатилган вариантда 65,4 см.ни, курсатиб утилган (Р90К90) фонида азотли угитлар (N60 кг/га) меъёрида - аммиакли селитра (NH4NO3), мочевина (CO(NH2)2), аммоний сульфат ((NH4)2SO4) шаклида кулланилган делянкалардаги усимликларнинг буйи, ю;оридагиларга мос равишда 73,2; 75,9;

78.4 см.ни ташкил этганлиги кайд этилди. Тад;и;отларимизда курсатиб утилган фосфор ва калий (Р90 К90 кг/га) фонида азот меъёри (N120-150 кг/га) ошириб кулланилган вариантлардаги усимликларнинг буйи, азот меъёрига мутаносиб холда 89,5-93,6; 95,4-102,3 см.га тенг эканлиги аникланди.

Тад;и;отларимизда сентябр ойида утказилган фенологик кузатувларда Мекси1а бангидевонасининг жадал суръатларда усиши ва хосил тугиши, кулланилган азотли угитлар меъёри ва шаклларининг таъсирида турлича булганлиги аникланди (1.IX). Усимлик буйининг баландлиги угитсиз - назорат вариантда

62.5 см.га тенг булган булса, факат фосфор ва калий (Р90К90 кг/га) кулланилган фонда, бу курсаткичлар 74,8 см.ни ташкил этганлиги аникланди. Ушбу шароитда ва муддатда усимликларнинг баландлиги, курсатиб утилган (Р90К90 кг/га) фонида азотли угитлар (N120 кг/га) меъёрида аммиакли селитра (NH4NO3), мочевина (CO(NH2)2) ва аммоний сульфат ((NH4)2SO4) шаклида кулланилган вариантларда тегишлича 107,6; 110,4 ва 118,3 см ташкил этганлиги хисобга олинди.

Шунингдек, фосфорли ва калийли угитларнинг Р90 К90 кг/га меъёри кулланилган фонда азотли угитлардан аммоний сульфатнинг 60, 90, 120, 150 кг/га меъёрларда кулланилиши бир дона усимликдаги барглар сонини 86,1-

100,2 донагача булишини таъминлаб, угитсиз назорат вариантига нисбатан 18,6-32,5 донага куп булганлиги аникланди. Фосфорли ва калийли угитларнинг Р90 К90 кг/га меъёрини узи кулланилган вариантда эса бир дона усимликдаги барглар сони 76,3 донани ташкил этди.

Фосфорли ва калийли угитларнинг Р90 К90 кг/га меъёри кулланилган фонда азотли угитлардан карбамид (CO(NH2)2 - 46 % N) нинг 60, 90, 120, 150 кг/га меъёрларда кулланилиши эса бир дона усимликдаги барглар сонини 82,198,0 донагача булишини таъминлаб, угитсиз назорат вариантига нисбатан 14,6-30,5 донага куп булишига хизмат килди.

Азотли у/итлардан аммиакли селитра (NH4NO3) нинг 60, 90, 120, 150 кг/га меъёрлари кулл?ни1ганд' бир дона усимликдаги барглар сони 80,3-95,5 донани ташкил этиб, угитсиз н^орат вариантига нисбатан 12,8-28,0 донага куп булишини таъминлади.

Бир дона усимликда хосил булган баргларнинг курук вазни аникланганда энг юкори курсаткичлар азотли угитлардан аммоний сульфатнинг 150 кг/га меъёри кулланилган вариантда кузатилиб, 33,8 грамни ташкил этган булса, угитсиз назорат вариантида ушбу курсаткич 21,4 г., фосфорли ва калийли угитларнинг Р90 К90 кг/га меъёрини узи кулланилган фонда эса 24,3 г. булганлиги аникланди. Мазкур фонда аммоний сульфат угитининг 90, 120 кг/га меъёрлари кулланилган вариантларда бир дона усимликда хосил булган баргларнинг умумий курук вазни 29,0-31,3 г. ни ташкил этди.

Карбамид угити (CO(NH2)2 - 46 % N) нинг 60, 90, 120, 150 кг/га меъёрлари кулланилган вариантларда бир дона усимликдаги хосил булган барглар сони 25,5-32,0 г. ни ташкил этди. Ушбу азотли угит фонида хам энг юкори курсаткичлар 150 кг/га микдорида карбамид угити кулланилган вариантда кузатилиб,

угитсиз назорат вариантига нисбатан 10,6 г. га юкори булганлиги аникланди.

Аммиакли селитра угити (NH4NO3 34,6 % N) нинг 60, 90, 120, 150 кг/га меъёрлари кулланилган вариантларда бир дона усимликдаги хосил булган барглар сони 24,9-30,6 г. ни ташкил этди. Ушбу азотли угит фонида энг юкори курсаткичлар 150 кг/га микдорида аммиакли селитра угити кулланилган вариантда кузатилиб, угитсиз назорат вариантига нисбатан 9,2 г. га юкори булганлиги аникланди.

Тажриба даласида етиштирилган Мексика бангидевонасининг хосили (мевалар сони ва уларнинг массаси) кулланилган азотли угитлар меъёри ва шаклларига боглик холда турлича булганлиги кайд этилди. Масалан, тажриба даласида азотли угитлардан аммиакли селитра (NH4NO3) шаклида 90, 120, 150 кг/га меъёрида кулланилган вариантлар усимликлардаги мевалар ва уларнинг массаси азотли у'ит меъёрига мувофик холда 12, 16; 19; 24 дона ва 24,8, 33,9; 45,8; 52,6 г.ни ташкил этган булса, бу курсаткичлар карбамид (CO(NH2)2) шаклида кулланилган вариантларда тегишлича 13, 18; 25; 22 дона ва 26,4, 37,3; 54,2; 51,6 г., аммоний

сульфат ((NH4)2SO4) шаклида юкорида курсатилган азот меъёрида кулланилган вариантлардаги усимликларда мутоносиб равишда 15, 20; 28; 26 дона ва 31,6, 42,2; 60,8; 55,5 г.га тенг булганлиги аникланди. Шуни алогида таъкидлаш керакки, азотли угитлар шаклидан катъий назар уларнинг меъёрини ортиб бориши билан усимликлардаги мевалар сони ва уларнинг массасини хам ортиб бориши кузатилди. Бунда, усимликнинг усиши, ривожланиши, мева тупланиши ва уларнинг массаси буйича энг макбул шароит N120 кг/ га меъёрида Р90 К90 кг/га фонида аммоний сульфат шаклида кулланилган вариантларда хисобга олинди.

Хулоса. Мексика бангидевонасини Тошкен" вилоятининг типик буз тупроклари шар.итида етиштиришда кулланиладиган азотли у^итларни шакллари усимликнинг усиши, баргининг шаклланиши ва мева хосил килишига таъсир курсатиб, фосфорли хамда калийли угитларнинг Р90 К90 кг/га меъёри фонида азотли угитлардан аммоний сульфат ((NH4)2SO4) ни 120 кг/га меъёрида куллаш максадга мувофик эканлиги тадкикот натижалари асосида аникланди.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Губанов И.А. Datura stramonium L. Дурман обыкновенный или вонючий // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3т. М., Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл., 2004. Т.3. с.164.

2. Дала тажрибаларини утказиш услублари. Тошкент. УзНИИХ. 2007. 145.

3. Матжанова ХД., Есемуратова Р.Х. Доривор мелисанинг фойдали хусусиятлари.// "Проблемы рационального использования и охрана биологических ресурсов Южного приаралья". VI Межд. науч. практ. конф. - Нукус, 2016. -С 173-174.

4. Чиков П.С. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных ратений СССР. М:, «Картография», 1983. 340 с.

5. Шарипова Ф. О. Доривор усимликларнинг шифобахшлик хусусиятлари// "Биология ва к.х. ютуклари, муаммолари ва истикболлари" мавзусида Республика илмий амалий конференцияси материаллар туплами - Урганч . УрДУ. 2018 -Б. 67-68.

6. Sangwan - Norrel B. S. Angrogenic stimulating factors in the anther and isolated pollen grain culture of Datura innoxia Mill// Journal of Experimental Botany. -1997.-T.28.-C.843-853.

7. Schieder O. Somatik hubrids of Datura innoxia Mill// Molecular and General Genetics MGG. -2008. -T. 162. -C.112-119.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.