CC BY
19
07.00.09.ТАЪРИХНИГОРЙ, МАЪХАЗШИНОСЙ ВА
РАВИШИ ТАДК|ИК;ОТИ ТАЪРИХИ 07.00.09.ИСТОРИОГРАФИЯ, ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ
МЕТОДЫ ИСТОРИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ O7.OO.O9.HISTORIOGRAPHY, SOURCE STUDIES AND METHODS OF HISTORICAL RESEARCH
УДК 930.85(100) ББК 63.2-1
ВАСИКАХОИ Шарипов Шавкат, н.и. т., дотсенти кафедраи
АСРИМИЁНАГЙХАМЧУН таърихи ватан ва археологияи МДТ«ДДХба номи
САРЧАШМАИ НОДИРИ академик Бобоцон Fафуров»
ТАЪРИХЙ (Тоцикистон, Хуцанд)
СРЕДНЕВЕКОВЫЕ КУПЧИИ Шарипов Шавкат к. и. н., доцент кафедры
КАК УНИКАЛЬНЫЕ отечественной истории и археологии ГОУ « ХГУ
ИСТОРИЧЕСКИЕ имени академика Б. Гафурова» (Таджикистан,
ПАМЯТНИКИ Худжанд)
MEDIEVAL Sharipov Shavkat c.h.s., Associate Professor of the
PURCHASES department of home history and archeology under the SEI
UNIQUE HISTORICAL "KS U named after acad. B. Gafurov "
MONUMENTS (Tajikistan, Khujand), Email :shavkat_5353@mail. ru
Вожа^ои калиди: васица, асноди цуцуци, цукмнома, фармон, вацфнома, сарчашма, дастхат, цуццатцои таърихи-цуцуци
Мацола ба таццицу омузиши сарчашмацои нодири таърихи - осори мустанад (васицацои асримиёнаги) бахшида шудааст. Цайд мешавад, ки осори мустанад цамчун як навъи ёдгории хатти ва маъхаз объекти омузиш ва таццици равияи махсуси сарчашмашиноси - дипломатика ба цисоб меравад. Гуфта мешавад, ки осори мустанад барои омухтани сохти маъмури-цудуди ва усули идоракуни, ташкили дастгоци идори, соцацои гуногуни цуцуци мусулмони ва ацкоми шариат, цуццатгузории расми-давлати маълумоти пурарзиши илми медщанд. Зикр шудааст, ки дар васицацои асримиёнаги шаклцои заминдори ва инъомоти феодали, низоми андоз ва андозситони инъикос ёфтааст. Ба назари муаллиф санадцои таърихи-цуцуци барои омухтани топография ва топономикаи таърихи, ченаку андозцои (метрологияи) асримиёнаги маълумоти фаровон медщанд. Тазаккур меравад, ки дар ин цуццатцо истилоцоти гуногуни сиёси, ицимои, ицтисоди, цуцуци, молияви, дини, царби ва гайра инъикос ёфтаанд. Хулоса мегардад, ки таццицу омузиши осори мустанад барои амицтар омухтани таърихи сиёси, ицимои, ицтисоди ва фарцангии халци тоцик дар асрцои миёна ва давраи нав маъхази муцим ба цисоб мераванд.
Ключевые слова: купчая, документальные памятники, указ, ярлык, вакуфные документы, источник, рукопись, историко-юридические документы
Статья посвящена исследованию уникальных исторических источников - документальных памятников (средневековых актов), как одного из видов письменных памятников и источников, являющегося объектом особого направления источниковедения - дипломатики. Отмечается их ценность в качестве исторических источников для изучения административно-территориального устройства и системы управления, различных областей мусульманского права, официального государственного делопроизводства, а также топографии, исторической топонимики и средневековой метрологии.. Указывается, что в этих документах отражены категории феодального землевладения, данные о пожалованиях, налоговой системе и налогообложении, в актовых документах использована политическая, социальная, экономическая, юридическая, финансовая, религиозная, военная и другая терминология. На основе представленного материала делается вывод о большой значимости документальных источников для глубокого изучения политической, социальной, культурной истории таджикского народа в средние века и новый период.
Key words: deed of purchase, documentary monuments, decree, label, vakuf documents, source, manuscript, historical and legal documents
The article dwells on the study beset with unique historical sources - documentary monuments (medieval acts). The theme explored as one of the types of written monuments and sources are considered to be the object of a special direction of source study - diplomacy. They are valuable historical sources for the study in reference to the administrative-territorial structure and management system, various areas of Muslim law, official state office work. The relevant documents reflect the categories of feudal land tenure and award tax system and taxation. It is underscored that documentary monuments are valuable sources for studying topography, historical toponyms, and medieval metrology. In the act documents reflecting political, social, economic, legal, financial, religious, military and other terminologies. The study of documentary sources is of great importance for a profoundly study dealing with the political, social, cultural history of the Tajik people in the Middle Ages and the new period as well.
Дар радифи китобхои ;аламй ва дигар сарчашмаву осори хаттй барои тах;и;у омузиши таърихи сиёсй, ичтимоию и;исодй ва фархангии хал;и точик дар асрхои миёна ва давраи нав санадхои х,у;у;ию таърихй ахамият ва арзиши багоят мухим доранд. Ба шумули ин асноди нодири таърихй - хукмнома, амрнома (фармон, нишон, ёрлиг) - яъне амру фармонхои амирон, хонхо, султонхо, хокимони давр хусуси ба мансабу мартабахои гуногун таъин намудани ашхоси гуногун, сарфароз гардонидан ва инъоми хар гуна унвон, мукофот ва подошу имтиёзхо ба мансабдорон барои садо;ат ва хизматхои соди;онаашон, афнома, гувохнома, ваколатнома, васиятнома, ва;фнома, иноятнома, мархаматнома (аснод оид ба бахшиш) муборакнома, никохнома, тало;нома, тавсифнома, хуччатхои динии х,у;у;й ба мисли фатво (хукму ;арори уламои дин оид ба ин ё он масъалаи динй ва шаръй), шачара (насабномаи авлод), мукотиботи расмй ва шахсй, ;итъахо (махсули дасти хушнависон) ва дигар навиштачоту осори хаттй дохил мешаванд.
Асноди х,у;у;й-таърихй хамчун навъи алохидаи ёдгории хаттиву манбаи таърихй ва объекти тах;и;у омузиши равияи махсуси илми сарчашмашиносй ва ховаршиносй -дипломатика ба хисоб меравад.
Дар забони адабии муосири точикй зери махфуми «осори мустанад», «хуччат», «санад», «аснод» -;огаз, вара;аи матндор фахмида мешавад, ки аз руи услуб ва ;оидаву талаботи муайян иншо гардида, ба расмият дароварда мешавад ва бар асари он ;увваи ;онунй (ху;у;й) пайдо мекунад. Санадхо, хуччатхое, ки бо мурури замон ;увваи ;онунй (ху;у;й) ва ахамияти амалии худро гум кардаанд, новобаста аз давру замони тартиб додани онхо хамчун санадхои таърихй номида мешаванд.
Истилохи «осори мустанад» ё «санадхои таърихй-ху;у;й», ки ба мафхуми умумии «васи;а» ифода мешавад, дар риштахои гуногуни илми таърихшиносй ва маъхазшиносй бо тарзу услуби гуногун фахмида мешавад.
Васика калимаи арабй буда (дар шакли чамъ васои;), хамчун истилох^ба ду маъно кор фармуда мешавад: ба маънои васеъ - хуччати ху;у;й, санад, аснод ва маънои махдуди он -санадхои хусусй (шахсй). Хуччате ки дар он ху;у;и моликияти касе ба чизе ;айд шудааст. Васи;а аз номи шахси фурушандаи мол тартиб дода шуда, амали фурухта шудани молро (вале нахаридани молро) ба хукми ;онун медарорад (5, 25-26).
Васи;а аз руи вазифа ва мазмуни худ ба чунин навъхо чудо мешавад: васи;аи байъ ё ;абола - санад дар хусуси аз моликияти хусусии як шахс ба моликияти хусусии шахси дигар табдил ёфтани молу мулк ба воситаи фурухтан; васи;аи бахшиш - санад дар хусуси бахшидани (та;дим кардани) мулк ба шахси дигар ба тари;и ройгон; васи;аи байи чоиз -санад дар хусуси ба гарав гузоштани молу мулк(5, 24).
Муха;;и;он, хуччатхои мазкурро аз руи чунин мазмун, мохият, хислат, ахамият, арзиш ва меъёрхои гуногун маънидод, тавсир ва таснифу ташрех менамоянд.
Тамоми санадхои таърихию ху;у;й ё осори мустанад аз чунин аломатхо ва шаклу навъхо чудо карда мешаванд: аз руи вазифа ва мазмуни ичтимой; аз руи шаклу услуби инъикоси маълумот, ахбор; аз руй мансубият ба сохту замони ичтимой-и;исодй (мансубият ба мархилахои муайяни таърихй); аз руи хислати инъикоси хусусиятхои хоси ичтимоию минта;авй ва зухуроти чамъиятй ва гайра (5, 26).
Осори мустанад аз руи вазифаи таъинот, зарурат ва мазмуни ичтимой ба санадхои конунгузор ё санадхои расмй - хукукй, асноди хукукии хусусияти шахсй дошта, шартномахои байнидавлатй, санадхои коргузорй, мукотиботи шахсони расмй (мансабдорон) ва гайра чудо мешавад.
Аз руи шаклу услуби инъикоси маълумот, санадхо ба осори хаттй, кинохуччатхо (филмхои хуччатй), осори сабти овоз ва гайра чудо мешаванд. Аз руи аломатхои мансубият ба сохту давраи муайяни ичтимоию и;тисодй ё мархилахои муайяни таърихй осори мустанад ва санадхои ;адима, асримиёнагй, наву навтарин чудо мешаванд.
Аз руи хусусиятхои инъикоси ходисаву вокеахои хаёти чамъиятй санадхо бо ду навъи умумй-оммавй ва нодир чудо мешаванд.
Илова бар ин шаклхои гуногуни таснифи осори мустанад вучуд дорад. Масалан, санадхои дунявй, динй, ахбор, шаходатй (шахсият ё ягон ходисаву вокеахоро тасди;кунанда) (5, 16-17).
Осори мустанад манбаъ ва маъхази хеле нодири таърихй махсуб ёфта, барои муха;;и;он дар бораи сохти маъмурию худудй ва услуби идоракунй, ташкили дастгохи идорй, сохтор ва тарзи амали идорахои маъмурию хукукй, низоми хукук ва конун, тарзу услуби кори козиёт ва козихо, махкама, мурофиа ва сохахои гуногуни хукуки мусулмонй ва ахкоми шариат, коргузорй ва хуччатгузории расмй-давлатй, тарзу услуби иншо, нигориш ва ба расмият даровардани санадхо маълумоти пурарзиши илмй медиханд. Дар ин хуччатхо истилохоти гуногуни сиёсй, ичтимой, и;тисодй, маъмурй, хукукй, харбй, гаражданй, динй, мансабу унвонхои замони пеш, вазифа, хукук, салохият ва ухдадорихои сохибони ин мансабхо, истилохоти таърихй, забонй, чурофй ва гайра инъикос ёфтаанд. Санадхои мазкур доир ба сохахои гуногуни хукуки мусулмонй ва ахкоми шариат, аз чумла хукуки давлатй, хукуки шахрвандй (гражданй), хукуки оила ва мерос, хукуки замин ва об, хукуки чиной, муносибатхои оилавй, аз чумла акди никох, хукук ва ухдадорихои тарафайн хангоми никох, таксими мерос ва пахлухои мухталифи хаёти сиёсй, ичтимой, хукукии давраи гузашта маълумотхои хеле нодир медиханд ва барои тах;и;и таърихи давлат ва хукуки мусулмонй маъхази мухим ба шумор мераванд.
Осори мустанад барои омухтани чугрофияи таърихии даврахои гуногун низ сарчашмаи нодир махсуб меёбад. Дар ин хуччатхо худуди да;и;и вохидхои маъмурй, ин ё он порчаи замин, бог, дукон, сарчашмаи об, нахру чуйбор бо нишондоди мавзеи чойгиршавии онхо, номи вилоят, шахр, деха, махал инъикос ёфта, барои омухтани топография ва топонимикаи таърихй, чугрофй, таърихи номи махалхо ва эхёи номхои таърихй ёрй мерасонад. Ин хуччатхо дар бораи таксимоти маъмурй-худудй ва марзбандии вилоятхо, бекигарихо, дехахо, махалхо ва тарзи идоракунии онхо маълумоти фаровон дода, барои омухтани сохтори маъмурй - давлатй, тарзу услуби дастгохи идоракунии даврахои гузашта маъхази боэътимод ба хисоб меравад.
Санадхои таърихй-хукукй барои омухтани мухршиносии (сфрагистикаи) асримиёнагй, шачараи ;озиёни шахру вилоятхо ва дигар ашхоси таърихй манбаи мухим ба хисоб меравад.
Дар катори дигар шаклхои осори мустанад васи;ахо - хуччат оид ба фурухтани замин, бог, об, хавлй, дукон, осиёб ва дигар амволи манкула ва гайриманкула барои омухтани хаёти ичтимой, и;исодй сарчашмаи мухим ба хисоб мераванд.
Дар ин хуччатхо дар бораи шаклхои (категорияхои) гуногуни заминдории феодалй, тарзу услуб ва шартхои истифодабарии (ичораи) он, коркард ва хариду фуруши заминхои кишт ва богу майдонхои корам, низоми андоз ва андозбандй, шаклхои гуногуни андоз, хачму микдори онхо, дар бораи ченакхои (метрологияи) асримиёнагй - вохидхои арзу тул, масофа, масохат, вазн, хачм, зарфият, арзиши молу мулк, ченаку микдори об ва низоми истифодаи он, вохидхои пулй, вохидхои маъмурй, ченаки ва;т, низоми иншооти обёрй, хар гуна ходисахои таърихй, аз чумла ;ахтию гуруснагй, заминларза, обхезй ва дигар офатхои табий, ошубхои хал;й, таърихи сохтмони масчиду мадрасахо, иморат, роху купрукхо ва дигар вокеахои таърихй сухан меравад.
Дар баъзе аз ин аснод арзу шикояти мардум аз хусуси амалу рафтори гайриодилонаи амалдорони давр ба макомоти олии давлатй инъикос шудааст. Масалан, чунин як шикоятномаро, ки ба номи амири Бухоро Насрулло (1826-1860) иншо шуда, он то ба Бухоро расидааст ва амир ба шахси шикояткунанда чавоб навишта, мухр ва имзои худро гузоштааст, тобистони соли 1979 дар худуди дехаи Фороби нохияи Панчакент аз чониби дастаи (экспедитсияи) археографии шуъбаи таърихи ;адим, асри миёна ва давраи нави
Пажухишгохи таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи Ахмади Дониши АИ Точикистон тахти сарварии муаррихи номй, академики Академияи илмхои Ч,умхурии Точикистон Ахрор Мухторов бозёфт намуд, ки муаллифи ин сатрхо дар хайати ин даста аз соли 1977 то соли 1992 шомил буд (6).
Осори мустанад нисбат ба дигар маъхазхои хаттй, дастнависхо як афзалият ва арзиши мухимро доро мебошад. Хдр як санад во;еаи мушаххаси таърихиро, ки дар ин ё махалли мушаххас ба амал омадааст, айнан инъикос менамояд. Яъне ин хуччатхо во;еаро айнан, бекаму кост, холисона, бемуболигаву тахриф, хамон тавре, ки ё ба амал омадааст, ба хамон шаклу мазмун ва санаи руйдоди он инъикос намуда, асноди боэътимод ба хисоб меравад.
Албатта, чои шубха нест, ки китобхои ;аламй низ сарчашмаи муътабар ва боэътимоданд. Вале дар баъзеи онхо во;еаву руйдодхои таърих яктарафа ва аз нигоху мав;еъ ва диди муаллифони онхо тасвир ва шарху эзох ёфтаанд. Агар муаллиф ба дораи таба;ахои хукмрон наздик бошад, ё худ аз он тоифа бошад, во;еахоро ба манфиати хокимони давр маънидод намуда, онхоро таърифу тавсиф менамояд.
Чднгхои горатгарона, ;атлу куштор, куштору харобкорихои онхоро хамчун футухоту кишваркушой, газавот, чиход ё дигар «корнамоихо» ба ;алам медихад. Хдёти мардумони оддй бошад дар ин гуна манбаъхо во;еъбинона инъикос ёфта, алалхусус ба ;иёму ошубхои хал;й бар зидди зулми хокимон, золимон баъзе муаллифон ба чашми гараз менигаранд. Дар баъзе ин асархо муболигаву бофтахо, тахриф, сохтакорй ва обу ранги бадеии муаллифон зиёд вомехуранд. Аз ин чо муха;;и;они таърихи асримиёнагиро лозим меояд, ки маълумоти ахбори сарчашмахои таърихиро да;и;она бисанчанд, тахлил намоянд, онро бо далелхо ва маълумоти даххо дигар маъхазхо, асархо, хуччату санадхои бойгонй му;оиса намуда, ха;и;ати таърихиро равшан намояд.
Агар дар китобхои ;аламй сухан бештар дар бораи во;еахои руйдодаи сиёсй равад, дар асноди ху;у;й-таърихй, пеш аз хама, муносибати и;тисодй, ичтимой, хочагй, тичоратй, оилавй, ху;у; ва афкори сиёсиву ичтимой ва хаёти хамарузаи мардум инъикос ёфтаанд.
Маълум аст, ки дар замонхои гузашта дар Осиёи Миёна бойгонихои давлатй вучуд надоштанд, агар онхо вучуд дошта бошанд хам, хусусияти шахсй ё махдуди муассисавй доштанд. Танхо дар дастгоххои давлатй ва идораи коргузории баъзе амирону хокимон тарзу услуби тартиб додани дафтари (китоби) нусха аз санадхои ху;у;й вучуд дошт, ки то имруз бо;й мондаанд. Аввалин бойгонии хукумати махаллй дар Осиёи Миёна мачмуи хуччатхое мебошанд, ки дар идораи коргузории ;ушбегй (сарвари дастгохи марказии мансабдорони аморати Бухоро - сарвазир ва вазири умури дохилй) чамъ шуда буданд.
Маълум аст, ки шумораи зиёди санадхои нодири таърихй дар замони истилои Осиёи Миёна аз чониби арабхо (асри VIII), хучуми ;абилахои туркзабон ба Осиёи Миёна ва шикасти давлати Сомониён (999), хучуми Чингизхон (асри XIII), горатгарихои Темур (асри XIV) , хучуми Шайбонихо (асри XVI) ва дигар госибони ачнабй бебозгашт нобуд шуданд. Пас аз бархам хурдани хукумати амирй ва бар;арор шудани Х^окимияти шуравй шумораи зиёди ин хуччатхо, ки дар бойгонихои махаллй ва дар дасти мардум махфуз буданд, чун асноди ;увваи ху;у;ии худро гумкарда, нобуд шуданд.
Намунаи хуччатхои то исломй дар худуди Точикистон соли 1932 аз чониби чупон Чураалй Мухаммадалиев дар мавзеи ;алаи Муг (нохияи Айнй) бозёфт шуд, ки он бойгонии (архиви) хокими Сугд - Деваштич буд. Бозёфти хуччатхои сугдй бо хатти сугдй дар хоки Сугд дар таърихи эроншиносй ва ховаршиносии чахонй дастоварди нодири илмй буд(3, 348-352).
Чдмъоварй, тах;и;у омузиш, тарчума ва нашри санадхои ху;у;ии асримиёнагй хануз аз солхои 20-30- юми асри ХХ огоз гардида, шумораи зиёди хуччатхои асри XVI аз бойгонии шайхони Ч,уйбории Бухоро идораи ;озиёти Самарканд, бойгонии хонхои Ку;анд ва аморати Бухоро ва гайра ба нашр расиданд.
Дар сохаи чамъоварй, тах;и;и омузиш ва дастраси ахли илм гардонидани санадхои ху;у;ии Осиёи Миёна сахми ховаршиносони машхури рус А.А.Фрейман, В.В.Бартолд, С.Ф.Олденбург, А.А. Семенов, А.Ю.Я;убовский, П.П.Иванов, И.П.Петрушевский, А.Л.Троитская, О.Д.Чехович, Е.А.Давидович, Л.Б.Вилданова олимони точик А.М.Мухторов, Б.И. Искандаров, О.Мачлисов, Н. Махмудов, А.Ягонй, олимони узбек А.А.Абдурахимов, Р.Г.Мукминова, Р.Н.Набиев, М.Юлдошев, Б.АДазо;ов, Г.Ю.Астанова ва дигарон хеле пурмахсул ва пурарзиш аст.
Аз руйи баъзе маълумотхо шумораи санадхои хукукию таърихии Осиёи Миёна, ки то замони мо омада расидаанд, хеле бузург буда, онхо зиёда аз 120 хазорро (шумораи да;и;и ин санадхо хануз муайян нашудааст) ташкил мекунанд(5, 3).
Мачмуи аз хама бузургтарини хуччатхои таърихию хукукии мансуб ба даврахои гуногуни таърихии халкхои Осиёи Миёна дар Бойгонии марказии давлатии Чумхурии Узбекистан махфуз буда, он бойгонии аморати Бухоро - хуччатхои давраи хукмронии се амири охирин -амир Музаффар (1860-1885) амир Абдулахадхон (1885-1910) амир Олимхон (1910-1920)-ро дар бар мегирад. Шумораи умумии хуччатхои ин бойгонй зиёда аз 100 хазор буда, аксари онхоро аризаву илтимосномахо ташкил мекунанд(5, 4).
Дар хамин бойгонй боз як мачмуи хуччатхо махфуз аст, ки аз лихози хронологй тамоми таърихи давраи пас аз хукмронии мугулхоро дар Осиёи Миёна дар бар мегирад. Ин хуччатхо асосан аз санадхои хукукии мазмуни хусусй дошта, вакфномаву васикахо иборат буда, шумораи умумии онхо зиёда аз ду хазор ададро ташкил медихад(5,4).
Зиёда аз се хазор нусхахои аслии санадхои гуногуни хукукй (фармони хонхо вакфномахо ва санадхо доир ба додугирифт ва муомилоти шахсй) инчунин мукотиботи расмй варакахои хизматй ва дигар аснод дар хазинаи дастнависхои Пажухишгохи ховаршиносии АИ Узбекистон махфуз мебошанд(5, 4).
Шумораи хеле зиёди нусхахои аслй ва аксбардоришудаи санадхои хукукии Осиёи Миёна дар захираи пажухишгохи ховаршиносии АИ Русия (дар шахри Москав ва Шуъбаи дар шахри Санкт-Петербург будаи он), Китобхонаи миллии Точикистон, дар захираи Пажухишгохи забон ва адабиёт ховаршиносй ва осори хаттии АИ Точикистон, Бойгонии давлатии Точикистон, Бойгонии маркази санадхои кадима (ш.Москав) шуъбахои хифзи дастнависхои Пажухишгоххои АИ бойгонихои давлатй ва дигар муассисахои илмии Арманистон (хусусан Махзани давлати дастнависхои кадима Матенадаран) Гурчистон, Озорбойчон мавчуд мебошанд.
Дар тадкикоти илмие, ки ба омузиши санадхои хукукии Осиёи Миёна бахшида шудаанд, доир ба шумораи дакики онхо маълумоти гуногун оварда мешаванд(1).
Албатта, ин муаммо ва душворй аз он сар мезанад, ки ин санадхои таърихию хукукй дар бойгонихо, хазинаи китобхонахо, захираи дастнависхои Пажухишгоххо муассисахои илмии шахрхо ва чумхурихои гуногуни собик ИЧШС ва берун аз он бойгонихои шахсй махфуз мебошанд ва олимон ин гуна хуччатхоро хануз хам чустучу менамоянд ва хушбахтона, аз махзанхои гуногун аз дасти шахсони алохида бозёфт менамоянд ва табиист ки шумораи онхо меафзояд. Аз он микдори хеле бузурги ин асноди нодири ба даст омада, хануз шумораи хеле ками онхо тадкик ва интишор гаштаанд.
Дар Чумхурии Точикистон мачмуи аз хама бузургтарини хуччатхои таърихию хукукй дар бойгонии Шуъбаи таърихи кадим, асрхои миёна ва давраи нави Пажухишгохи таърих, бостошиносй ва мардумшиносии ба номи Ахмади Дониши АИ Точкистон махфуз аст. Шубаъи мазкур яке аз марказхои бонуфузи сарчашмашиносии чумхурй ба хисоб рафта, он огози ташкилёбй ва тамоми давраи фаъолияти худ ба чамъ овардан, тахкик ва интишори дастнависихои таърихй, катибахо, санадхои хукукй ва дар асоси ин сарчашмахои муътамад омухтани таърихи халки точик, тахкики таърихи мулкхо, вилоятхо, шахру нохияхои алохидаи Точикистон машгул мебошад. Дар тули зиёда аз 40 сол гурухи (экспидетсияи) махсуси археографии шубаъи номбурда тахти сарвари академик А.Мухторов бо тамоми нохияхои вилоятхои Точикистон, Узбекистон сафархои илмй намуда, ба чустучуи он ганчхои таърихи машгул гаштанд. Доираи чустучуи олимони шуъбаро деху водихои хам Зарафшон, хам Хатлон, водихои Рашту Дарвоз, Вахшу Кубодиён, Хучанду Истаравшан, Исфараву Конибодом, Самарканду Бухоро, Бойсун ва гайра дар бар гирифта, шумораи зиёди сарчашмахои таърих бозёфт гардиданд(2).
Холо дар бойгонии шуъбаи мазкур хафт хазор санадхои нодири асримиёнагй ва беш аз ду катибахои асрхои IX - XX чамъоварй шудаанд.
Санадхои хукукии бозёфтшуда аз лихози хронологй мархилахои гуногуни таърихи халки точикро дар бар гирифта, мансуб ба асрхои XV - XX мебошад. Аз шумораи умумии ин хуччатхои нодир 2 адад мансуб ба асри XV, 7 адад мансуб ба асри XVI, 48 адад мансуб ба асри XVII, 47 адад мансуб ба асри XVIII, бокимонда мансуб ба асрхои XIX - ибтидои асри XX мебошанд(4, 47-57).
Аз лихози чугрофй бошанд ин аснод тамоми вилоятхо, нохияхои Точикистони имрузаро дар бар гирифта, баъзе хуччатхо аз Бухоро, Самарканд, Фаргона ба даст омаданд.
Дар чамъоварй тадкик ва дастраси ахли илм гардонидани ин махзани нодир хизмати академик А.Мухторов хеле пурарзиш аст. Дар рисолаву маколахои сершумори у, ки ба таъриху фарханги мулки Истаравшан ва дигар шахру вилоятхои точикон бахшида шудаанд, санадхои таърихй чун сарчашмаи нодир мавриди тахкику омузиш карор гирифтаанд.
Бояд гуфт, ки сарчашмахои хаттй, санадхои таърихию хукуки асримиёнагии Осиёи Миёна бештар мавриди таваччухи муаррихон, ховаршиносонкарор гирифта, махз донишмандони сохаи таърих дар кори чамъ овардан, тахкику омузиш ва интишори ин хуччатхо хизмати пурарзише намуданд.
Вале, муассифона, ин санадхои нодир аз назари мухаккикони таърихи давлат ва хукуки мусулмонй, таърихи афкори иктисодй, таърихи сиёсй берун мондаанд ва дар тадкикотхои онхо ин сарчашмахои муътамаду бехамтои таърихй ба таври бояду шояд мавриди омузиш карор нагирифтаанд. Шояд ин нуксону камбудй пеш аз хама мушкилоти хондани хуруфоти арабй, тахлилу тадкики ин гуна санадхо ба миён омада бошанд. Хол он ки санадхои мазкур яке аз сарчашмахои хеле мухим ва муътабари омузиши таърихи давлат ва хукуки мусулмонй дар Осиёи Миёна, аз чумла таърихи давлат ва хукуки Точикистон ба хисоб меравад. Аз ин лихоз бамаврид аст, таъкид бар он намуд, ки мухаккикони чавони таърихи давлат ва хукуки мусулмонй, ки аз расмулхати ниёгон вокиф хастанд, бояд ба тахкику омкзуши ин санадхои нодир ва ба доираи илми хукукшиносй кашидани онхо таваччух зохир намоянд.
Дар маркази тадкикоти гуманитарии ЮНЕСКО-и Донишгохи давлати Хучанд ба номи академик Б.Fафуров тахкику омузиши комплекси дипломтикаи точик ба накша гирифта шуда, холо дар ин самт чустучу, омузиш ва тадкикот бурда мешавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Дар ин хусус нигаред: Казаков, Б.А. Документальные памятники Средней Азии/Б.А.Казаков. - Ташкент, 1987. - С. 3-4; Мухторов, А.М. Материалы по истории Ура-Тюбе/А.М.Мухторов.(Сборник актов XVII-XIX вв. - М.: Изд. вост. лит, 1963. - 137 с.; Мухторов, А. Хокимони Уротеппа (асрхои XV-XIX)/А.Мухторов. - Душанбе: Мерос. - 176 с.; Мухторов, А. История Ура-Тюбе (конца XV - начало ХХ вв)/А.Мухторов. - М., 1998. -278 с.; Егани, А.А. Регисты среднеазиатских актов (с фотовозпроизведением публикуемих впервые). (Материалы к сводному каталогу актовых источников в сборниках СССР)/А.А.Егани, О.Д.Чехович//Письменые памятники востока. Историко-филологическое исследование. 1974. - М.: Изд. вост. лит., 1981. - С. 47-87, 305-336; Астанова, Ю.Г. Документы по истории Узбекистана по истории Таджикистана XIX -начало ХХ в/Ю.Г.Астанова// Общественние науки в Узбекистане. - № 8. - 1991. - С. 55-60; Усмонов, И. Новые документы по истории Ура-тюбе XVП-ХХ вв/И.Усмонов// Общественние науки в Узбекистане. - № 6. - 1986. - С. 45-47.
2. Дар хайати дастаи (экспедитсияи) археографии Шуъбаи таърихи кадим, асрхои миёна ва давраи нави Пажухишгохи таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи Ахмади Дониши АИ Точикистон тахти сарварии академик Ахрор Мухторов солхои гуногун кормандони илмии Шуъба НДосимов, Ш.Юсупов, А.Ягонй, В.Иброхимов, Р.Одилбекова, К.Элчибеков, Ф.Хушенов, К.Ч,амалов, М^иёсов, Г.Гусейнова, А.Исфахонй, З.Юсупов, С.Очилов, Л.Додхудоева, ХДурбонова, А.Саидов, К^.Махсумов, Ш.Шарифов, Д.Бердиев, Б.Наимов, Ф.Абдулходиева, Ф.Абдуллоев ва дигарон ширкат варзиданд.
3. Fафуров, Б. Точикон. Таърихи кадимтарин, кадим ва асри миёна/Б. Fафуров. Китоби якум. - Душанбе: Ирфон, 1983. - 704 с.
4. Егани, А.А. Регисты среднеазиатских актов (с фотовозпроизведением публикуемих впервые). (Материалы к сводному каталогу актовых источников в сборниках СССР)/А.А.Егани, О.Д.Чехович//Письменые памятники востока. Историко-филологическое исследование. 1974. - М.: Изд. вост. лит., 1981. - С. 47-57.
5. Казаков, Б.А. Документальные памятники Средней Азии/Б.А.Казаков. - Ташкент, 1987. -85 с.
6. Шарифов, Ш. Бозёфт аз Могиёну Фороб/Ш. Шарифов//Маориф ва маданият. - 1979. - 4 сент.
REFERENCES
1. Gift in Husus nigared: Kazakov, B.A. Documentary monuments of Central Asia / B.A.Kazakov. - Tashkent, 1987. - S. 3-4; Mukhtorov, A.M. Materials on the history of Ura-Tyube / A.M. Mukhtorov. (Collection of acts of the XVII-XIX centuries. - Moscow: Publishing house. East lit., 1963. - 137 p .; Mukhtorov, A. Xokimoni yrotheppa (asry XV-XIX) / A. Mukhtorov. -Dushanbe: Meros. - 176 p .; Mukhtorov, A. History of Ura-Tyube (late XV - early XX centuries) / A. Mukhtorov. - M., 1998. - 278 p .; Egani, A .A. Registers of Central Asian acts (with photographic reproduction of publications published for the first time). (Materials for the consolidated catalog of act sources in collections of the USSR) / A.A. Egani, O.D. Chekhovich // Written Monuments of the East. Historical and Philological Research. 1974. - M .: Publishing house.Lit., 1981.- S. 47-87, 305-336; Astana a, Yu.G. Documents on the history of Uzbekistan on the history of Tajikistan XIX - beginning of the 20th century / Yu.G. Astanov // Social Sciences in Uzbekistan. - No. 8. - 1991. - P. 55-60; Usmonov, I. New documents on the history of Ura-tuba of the XVII-XX centuries / I.Usmonov // Social Sciences in Uzbekistan. - No. 6. - 1986. - P. 45-47.
2. In the archaeological team of the Department of ancient history, the Middle Ages and the new era of the Institute of History, Archeology and Ethnography named after the Ahmed of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan under the leadership of academician Ahror Mukhtorov. Yagoni, V. Ibrahimov, R. Odilbekova, K. Elchibekov, F. Khushenov, K. Jmalov, M. Giyosov, G. Guseynova, A. Isfahoni, Z. Yusupov, S. Ochilov, L. Dodkhudayeva, H. Kurbonova, A. Saidov, K.Makhumov, Sh. Sharifov, D.Berdiev, B.Naimov, F.Abdulhodieva, F.Abdulloev and others.
3. Gafurov, B. Tajiks. Ancient, Ancient and Medieval History / B. Gafurov. The first book. -Dushanbe: Irfon, 1983. - 704 p.
4. Egani, A.A. Registry of the Red Cross (with photos published). (Material used in the catalog of actives in the Soviet Union) / AA Egani, OD Chekhovich // Pismen's memorials of the East. Historical-philological translation. 1974. - M .: Search. Vost. lit., 1981. - p. 47-57.
5. Kazakov, BA Комментарии памятники Средней Азии / BA Kazakov. - Tashkent, 1987. - 85 c.
6. Sharifov, Sh. Found in Muggles and Fork / Sh. Sharifov // Education and culture. - 1979. - 4 cents.
ЗАМИМАХ,О: Васикап №1
Зикри худуди як китъа замини обии тахминан ду ним сер тухми гандум мебурдагй, ки вокеъ аст дар мавзеи Тутки вилояти Уротеппа. Fарбан пайваста аст, баъзан ба замини Махкамбой валади Боборахим ва баъзан ба замини Кудратулло валади Неъматулло, чанубан ба чуи ом, шаркан ба рохи ом, шимолан кал шаркй фавосил фи-ал-кулл маълума аст. Дар таърихи 5 шахри чумоди-юс-сония, сана 1311 буд, ки дар дорулказои вилояти мазкура дар садр хозир гардида, икрори сахехи муътабари шаръй намуд, Почоризои сабзина, чашмкалон, миёнакад, ришсиёх, ба кавлаху бисту хаштсола валади Миргафур аз мавзеи мазкур. Ваколатан шариъатан аз кабли мусаммоти Бибихурбибй бинти Мухаммаризо модари худ, ба шаходати Мирхомид валади Миркосим ва Ниёзмухаммад валади Рахматулло оголик будани хар як чоиз-ал-шаходат холи чавози икрораху шаръан бар ин вачх ки мани мукирр фурухтам ба байи боти катъии нофиз лозимй шаръй, хамагй ва тамоми махдуди мазкур дар садр хак ва мулки муваккилаи мазкураи худамро ба чамъе ал-хукук ва ал-мурофик ба бадали маблаги чахор сад тангаи рачиа ба Мухаммадрахим валади Мирзорахимбой маа ат-такобиз ал-сахех фи ал-бадалин ва замон ал-дарк ал-шаръй, било габн ва ло гурур ва ло кирех вало шарт фосид маа кабулаху мавочихатан ба илтимоси мукирри мазкур дар хузри Абдулрахимбой валади Муъминбой ва Миррачаб валади Йулдошбой, ман мулло Бобокалон муфтй валади Мулломухаммадрачаб даст мондам ва кона золика ба махзар ас-сукат.
Х,узури мачлис: Му^р: Суди халкии участкаи № 2337
Му^ри:
^озй Сайид Фат^улло хоча ибни Уротеппа, уезди Хучанд, вилояти Самарканд
Сайид А^мадхоча шайх-ул-ислом 1 октябри 1893
Кисмати поён
Васикаи №2
Зикри худуди ду китъа замин ки вокеа аст дар мавзеи Ч,авкандаки вилояти Уротеппа. Китъаи аввали он гарбан пайваста аст .... чуи ом, чанубан ба замини .... Очилдй ? валади Азизбой, шаркан ба замини Рачаб валади Муллобой, шимолан ба замини Рачаб валади Миртохир. Китъаи сонияи он гарбан пайвата аст ба замини Пир Мирмухаммад валади Авазмухаммад, чанубан ба замини Мухаммадзокир валади Муллоибодулло ва баъзан ба замини Нурмухаммад валади Аваз, шаркан кал нав ? фи шимолан баъзан ба замини Хусайн валади Пирмухаммад ва баъзан ба замини Солеххоча валади Зокирхоча фавосил маълума аст. Дар таърихи 10 шахри чумоди-ал-сонй сана 1300 як хазору сесад буд, ки дар дорулказои вилояти мазкура дар садр зохир омада икрори сахехи муътабари шаръй намуд Бобоназир ? валади Ниёзмухаммад холи чавзои икрораху шаръан бар ин вачх ки мани мукирр фурухтам ба байъи боти бототи нофизи лозима шаръй, хамагй ва тамоми махдудан дар садр хак ва мулки худамро ба чамъи ал-хукук ва ал-мурофик маа хакки .... он аз рузи чоршанбе ба бадали маблаги 920 нухсади бист танга рочеъ ба Мухаммадрахим валади Мирзорахим маа ат-такобиз фи-ал бадалин ва замон ал-дарк ал-шаръй, било габн ва ло гурур ва ло кирех ва ло шарт фосид маа кабулаху ва кона золика ба махзар мин ал-бадвал ва ас-сукот.
Х,озири мачлис:
Муллокурбонмухаммад Миррачаб Одинабокй Мирчумъа Мухаммадсолех Махкамбой Бобокалон ва гайрахум
Мухр: Козикалон Сайидмухаммад ибни Халифа Мухаммадмаъсум
Дар атрофи мухр
Мухр: Козисайид Фатхулло ибни Сайид Ахмадхоча
Кисмати боло: «Амир Алй Оллох» Кисмати рост: Кисмати чап: Кисмати поён:
