CC BY
305
тацриз ва китобиёт Ф. А шурматов
Сайид Расули Мусавй. Сулхи Точикистон ба ривояти аснод.
Техрон: Маркази чоп ва интишороти Вазорати умури хорича,1382с мутобик ба 2004 милодй
Ч.АНГ ВА СУЛХИ ТОЧИКИСТОН ДАР ОИНАИ АСНОД
Вожатой калидй: Таърихи навпшрини Тоцикистон, цанги ишурвандй дар Тоцикистон, замина.^ои байналхалцй, нацши ЦИЭ дар истикрори супу; дар Тоцикистон, Сайид Расул Мусавй
Ворид шудани Точикистоп ба мархилаи навини таърихй, ки истиклолияти сиёсиро дар пай дошт, зухури мушкилотеро дар баробари шинохти вок,еии озодиву хуввият, мустакдлият ва амсоли ин ба бор овард. Ба ибораи дигар, истиклолияти сиёсй ва миллй дар Точикистоп ба осонй ба даст наомад, балки шуруъ аз кабули Эъломияи истиклолияти давлатии Ч^умхурии Тодикистон зиддиятхои фикрй ва мафкуравй дар чомеаи кишвар cap заданд ва дар натича авчи ташаннучи ин афкор майдони чангро ба руи мардуми точик кушод. Дар мавриди омилхои cap задани чанги дохилй дар Точикистон ва заминахои муассири он тахлилгарон ва мухаккикону муаррихони ватаниву хоричй назархои мухталиф доранд, ки ин албатта бахси чудогона аст. Аммо зухури чанги дохилй ва дар пайи он пас аз баргузории Ичлосияи Шонздахуми Шурой Олии Ч,умхурии Точикистон, чараён гирифтани музокироти сулхи точик дар чандин мархила, ширкати нозирону мушохидакорони ватаниву хоричй ва байналмилалиро такозо дошт, ки ин кор бо хамин шеваи ривочдошта дар низоми сиёсати байналмилалй чараён гирифт.
Баъдтар пас аз анчоми музокирот ва фаро расидани мархилаи сулхи точик мухаккиконе ба миён омаданд, ки дидгоххои худро бар асоси асноди илмй ба калам оварданд ва дар ин замина таълифоте ба миён омад, ки барои омузиши вок,еоти солхои чанг, бахсхои музокироти сулх, ва дигар матолиб хеле мухим ва дорой арзиши илмй мебошад. Яке аз ин гуна рисолахои пурбори илмй таълифоти собик Сафири Ч^умхурии исломии Эрон дар Точикистон Сайид Расули Мусавй ба унвони «Сулхи Точикистон ба ривояти аснод» соли 1382 аз чониби маркази аснод ва хадамоти пажухишй ба дасти чоп расидаанд. Ширкати фаъол ва хузурй дар чараёни баргузории бархе аз ин музокирот ба муаллиф имкон фарохам овардааст, ки андешахои мустанаде дар мавриди раванди амалишавии барномаи сулхи Точикистон баён намояд. Ба навиштаи муаллиф хдпу'З дар чараёни баргузории музокирот дар 21-28 мохи майи соли 1997 дар Техрон мувофикатномаи зоминхои ичрои карордоди умумии истикрори сулх ва ризояти миллй дар Точикистон дар санаи 28 май ба имзо расид, ки аз чумла яке аз бандхо он ба гунаи зайл буд:
4. «Ташкили гурухи вижа аз суфарои мукими кишвархои нозир дар Душанбе ё дабири кулл ба манзури назорат бар раванди ичрои мувофикатномаи сулх» (1. 182). Дар канори ин, зимни мутолиаи матни мукаммали китоб равшан мешавад, ки накши Ч,умхурии Исломии Эрон дар халли мусолихатомези чанги дохилии Точикистон хеле мухим аст ва хамчун кишвари хамзабон барои таъмини оташбас дар мамлакати мо талош варзидааст ва ин нукта аз мачмуи асноди марбут ба музокирот, ки аксари онхо дар китоб бар асоси маводи бойгонии Созмони Миллали Муттахид зикр шудаанд, бармеояд. Далелхои мазкур пеш аз хама ба ширкати хузурии муаллифи рисола хамчун Сафири вакти Чумхурии Исломии Эрон дар Точикистон дар ин раванд ишорат мекунанд ва гуфтан мумкин аст, ки дар канори истифода аз маводи фаровони бойгонихои мухталиф, то ба бойгонии Созмони Милал бештари ин чараёнхои сиёсиро мустаким мушохида намудааст ва накши хузурй вокеии у дар таълифи ин китоби пурбори илмй муассир мебошад.
Шеваи чолиби тахкики масъалаи анчоми чараёни сулхи точикон дар асар дар он чо зохир мешавад, ки муаллиф нахуст ба чустучуи заминахои зухури чанг ва омилхои муассири он
меравад ва бар хамин асос дар бахши алохидаи рисолаи хеш ба унвони «Заминахои чанги дохилй» онхоро ба гунаи зайл мукаррар мекунад:
1) Рукуди икгисодй ва фасод.
2) Танишхои кавмй. Ин омил вобаста ба хузури кавмхои мухталиф, мисли кдргизхову узбекхо, туркманхо дар марзи Точикистон мукарар шудааст, ки хамчун далел муаллифи рисола барои исботи ин назари хеш бархурдхои кдвмии охири солхои хаштодум миёни точикону киргизони Исфараро меоварад. Дар идомаи ин бахс муаллиф хатто омили кавмй доштани аввалин рухдоди сиёсй дар Точикистон ва вокеахои феврали соли навадро, ки ба номи бахманмохи хунин маъруфият дорад, ёдовар мешавад, ки бахонаи он ба осебдидагони зилзилаи Арманистон чудо намудани манзил будааст. Х,амчунин чандин бархурдхои кавмии дигар низ мавриди тахлил карор гирифтааст. Бо таваччух ба тахкики ин масъала Сайид Расули Мусавй тавонистааст, ки накши пуртаъсири вокеахои феврал ва зиддиятхои кавмиро барои ба таъбири худи у «рукуди иктисодй» дар Точикистон мукаррар намояд. Аз чумла, менависад, ки «даргирихои феврал боис гардиданд, то гайриточикхо (русхо, олмонихо, яхудихо) аз Точикистон мухочират намоянд ва бад-ин васила раванди мухочират аз Точикистон ofo3 шуд ва бо таваччух ба ин ки агааби корхои фаннй ва санъатй дар ихтиёри гайриточикхо, хусусан русхо буд, бо хуручи онхо Точикистон бо мушкили камбуди неруи мутахассис ру ба ру гардид ва корхонаву коргоххои фаннии Точикистон ё мутаваккиф шуданд ва ё бо зарфияти поине ба кор идома доданд, ки натичаи он кохиши тавлидот ва афзоиши мушкилоти иктисодй буд (1,45).
3) Омили севуми чанги дохилиро муаллифи рисола дар махалгаройй ва заъфи миллатгаройй ё ба таъбири худи «натсионалимзи миллй» мукаррар намудааст. Нависандаи китоб заъфи рухияи миллиро боиси авчгирии махалгаройй номзад намудааст. У дуруст натичагирй мекунад, ки нисбат ба дигар халкиятхои Осиёи Марказй точикон имконоти бештаре дар тахкими хуввияти миллй доштанд, чун онхо собикаи тулонии таърихии давлатдории миллиро сохиб буданд ва кабл аз Инкилоби Октябр чараёнхои р^шанфикрони миллй дар ин минтака нуфуз доштанд, ки бешак зиёиёни вакт хам аслан
меросбарони хамон наели созандаи рушанфикр буданд. Аз ин чихат. натичагирихои муаллифи рисола дар ин маврид кобили истикбол аст, зеро мутаассифона ба чои даъват ба хуввияти миллй аксаран дар чунин мархилаи хассос хатто рушанфикрони точик хам ба гирдоби махалгаройй гаркиданд.
4) Заъфи созмонхои давлатй хамун омили дигари cap задани чанги дохилй дар Точикистон мукаррар шудааст. Тахлили амик,и пайвандхои икгисодй ва сиёсии чумхурихои собик, шуравй дар рисола имкон додааст, ки муаллиф асоситарин омили заиф шудани и их, од ва макомоти давлатй дар Точикистонро пеш аз хама ба гусаста шудани хамин пайванд рабт дихад. Барои исботи ин назари хеш у вобастагии молии Точикистонро дар он пакт аз Маскав бо далелхои оморй нишон дода, муайян намудааст, ки 47 фисади бучаи Точикистони Шуравй аз хисоби Маскав таъмин мегардид ва барои ичрои он Точикистон аксари махсулоти кишоварзй, аз чумла пахтай худро ба коргоххои Русия ирсол менамуд. Аз ин баррасии вобастагии Точикистон аз Иттиходи Шуравй хамчун омили заъфи низоми давлатдорй чунин натича мегирад, ки Точикистон ба чихати вобастагии шадид ба Иттиходи Шуравй бузургтарин зарбаро аз тачзияи шуравй мутахаммил шуд. Точикистон такрибан ниме аз бучаи худро ва аксари захоири маводи гизоиву энержии худро аз даст дод... ( 1,49)
Таъсири ин вобастагихо танхо марбут ба низоми сиёсй ва икгисодй набудааст, балки дар бахши артиши миллй, макомоти кудратй ва хатто амният ин гусастагии пайвандхо боис омад, ки хеле аз созмон ва ниходхои Точикистони навин ба мушкилот дучор оянд, хатто ба таъкиди муаллифи асар «хангоме, ки артиши шуравй тачзия шуд, нирухои низомии шуравй, ки дар Точикистон буданд, намедонистанд.ки вазифаи онхо аз чй иборат аст. Х,еч гуна неруи мусаллахи точикй вучуд надошт ва теъдоди афсарони низомй бисёр кам буд...» (1,50) Тахлилхои мустанад ва илмии муаллиф хеле вокеъбинона анчом шудаанд ва дар хакикат яке аз мухимтарин авомили зухури чанг хамин вобастагии низомии кишвар аз Иттиходи Шуравй буд ва дар фурсати фурупошии давлатй абаркудрати шуравй аввалин мушкилоте, ки дар чараёни баргузории майдоннишинихо ба миён омад, мавкеи муайян надоштани нирУхои интизомй ва низомй буд. Танхо ба Точикистони сохибистиклол дар соли 1993 пас аз
баргузории Ичлосияи Шонздахуми Шурой Олии Ч,умхурии Точикистон муаяссар гардид, ки артиши миллиро ба вучуд оварад ва барои тахкими пояхои давлати навин талош варзад.
5) Бедории сиёсиро хамчун омили дигари cap задании чанги шахрвандй унвон кардани муаллиф бехикмат нест ва албатта ин пайванд ба зухури бозсозй дар чомеаи сиёсии шуравии солхои хаштодум робита дорад. Нахустин падидае, ки дар фазой фархангии Точикистон бар асари бозсозй ба вукуъ пайваст, макоми давлатй гирифтани забони точикй махсуб меёбад, ки аз талоши зиёиёи точик хабар мерасонад. Ин нуктаро хамчун мухимтарин унсури бедории сиёсии мардуми точик номзад намуда, Сайид Расули Мусавй таъкид намудааст, ки огози тахаввулотии Точикистон бо тархи масоили фархангй ofo3 шуд ва бо эъломи фазой бози сиёсй рушанфикрони точик дар авохири соли 1988 масъалаи расмият бахшидан ба забони миллии точикон (форсй) - ро дар чомеа матрах карданд, ки бо истикболи васеи мардумру бару гардид. ..»(1,53-1,54). Даридомаи ин харакатхо буд, ки дар фазой Точикистон созмонхои мустакили фархангй ва чунбишхои мустакили сиёсй ба миён омаданд, ки то шуруй сохибистиклолии Точикистон заминахои зухури бисёракидавиро дар чомеаи мамлакат таъмин намуданд. Заминаи дигари ба миён омадани чанги шахрвандиро муаллифи китоб «идеолужии ракиб» унвон кардааст. Тазодхои фикрй дар чараёнхои сиёсй, ва мунтахо, арзи вучуди Х,избхои сиёсй, бар асоси омодагии нокомили акидавй барои кабули чунин як чомеа ба зухури чанги дохилй миёни хамин гуруххо сабабгор шуд. Ин созмону харакатхоро нависандаи китоб чунин номбар кардааст: «Ба натича расидани харакатхои мардумй дар хусусии забони точикй мучиби ташвики гуруххои мухталифи фархангй ва созмонхои мухталифи фархангй ва баъд азхоби сиёсй дар хилоли солхои 1989 то 1991 дар Вазорати додгустарии Точикистон (манзур Вазорати адлияи Точикистон- Ф.А.) ба таври расмй ба сабт расиданд. Бунёди Фархангй Точикистон, Созмони Ориёнои бузург, Созмони мардумии «Растохез», Созмони «Лаъли Бадахшон», Х,изби демократии Точикистон ва Х,изби нахзати исломии Точикистон аз чумлаи созмонхои хоизи ахамияте хастанд, ки дар ин солхо шакл гирифта, фаъолияти худро густариш доданд» (1,54).
Дар канори баррасии авомили зухури чанги дохилй дар Точикистон дар рисола мархилахои асосии он хамчун марохили музокироти сиёсии сулхомез низ ба риштаи тахкик кашида шудаанд. Муаллиф ба унвони чудогонаи бахши рисола «Чдпга дохилии Точикистон 1991 то 1994» як давраи аслии чангро бар пояи асноду аркоми мавчуд дар бойгонихои ватаниву хоричй ва дидаву шунидахо тахлилу баррасй намудааст. Дар ин мархила баррасй намудани давраи куллии чанги дохилии Точикистон аз дидгохи муаллиф бехикмат нест, зеро баргузории интихоботи президентй ва, мухимтар аз хама, кабули Сарконуни Чумхурии Точикистони сохибистиклол дар таърихи 6 ноябри соли 1994 навъе чамъбасти асосии давраи чанг ва идомаи густардаи барномахои сулхи кишвар ба шумор меравад. Мачмуан, баъд аз баррасй чолиб он аст, ки мухаккик модели куллии сулхсозиро дар Точикистон ба таври алохида тадкик намуда, куллияи дах давраи музокироти сулхро бар асоси маводу аснод баррасй кардааст. Баробари ин, дар давраи панчуми музокироти сиёсй се мархилаи дигар чараён гирифтааст, ки ин мавзуъ низ аз дидгохи мухаккик берун намондааст. Фузун бар ин, баррасии чудогонаи илмии рисола марбут ба муаррифии накши Чумхурии Исломии Эрон дар анчоми музокироти сулхи Точикистон низ ба таври илмй ва мушаххас тахкику баррасй гардидааст, ки ошной ба маводи китоби мазкур барои шинохти сиёсати байналмилалии сулхи точикон низ мухи м ба назар мерасад.
Чдпбаи бисёр мухими илмии китоб, ки нуфузи аснодро дар он чилвагар месозад, фарохам овардани матни комили изхороти музокироти сулхи точикон махсуб меёбад, ки тамоми онхо дар китоб бо зикри матолиби зарурй, ширкаткунандагон ва имзои ашхоси масъул чой гирифтаанд. Бехуда китоб хам «Сулхи Точикистон ба ривояти аснод» унвон нагирифтааст, зеро аз мутолиаи он бармеояд, ки мачмуи санадхое, ки дар чараёни музокироти дахгонаи сулх кабул гардиданд, мукаммал бо хати форсй дар китоб чой дода шудаанд . Аз чумла 37 асноди Созмони Миллали Муттахид аст, ки муаллиф зимни нигориши китоб аз онхо истифода бурда, бархе аз онхоро овардааст. Чдмъоварии ин аснод, ки дар вучуди худ далоили фаровонеро дар шархи куллии музокироти сулхи Точикистон гунчоиш додааст, имкон медихад, ки бо истифода ва мутолиаи китоби мазкур таърихчаи
чараёни имзои Созишномаи сулхи кишвар бар асоси матолиби илмй мавриди омузиш кдрор дода шавад. Дар мачмуъ, бо такя ба унвони аслии китоб метавон вокеан онро як навъи чамъбасти тахкикии чараёни сулхи точикон ва омилхои зухури чанги дохилй дар мамлакат унвон намуд, ки аз арзиш ва манзалати мухими илмй бархурдор мебошад ва он шоистаи омузиш барои таърихи навини Точикистон мебошад.
ПАЙНАВИШТ:
1.Мусавй Сайид Расул. Сулхи Точикистон ба ривояти аснод. - Техрон: Маркази чоп ва интишороти Вазорати умури хорича, 1382.
2.Салимов Носирчон, Шарифзода Абдуфаттох. Точикй оламшумул. -Душанбе: Ирфон, 2011
3.Давлатободй, Фируз. Точикистон, хукумати матлуб, сиёсатмадори матлуб. - Фаслномаи мутолеоти сиёсии Осиёи Марказй ва Кафкоз. Соли панчум. Шумораи 3. Бахори 1375.
Война и мир Таджикистана в зеркале документов
Фирдавс Ашурматов
Ключевые слова: новейшая история Таджикистана, гражданская война в Таджикистане, международные грант ы, роль Исламской Республики Иран в уст ановлении таджикского мира. Сайд Расул Мусави
Это рецензия на книгу посла Исламской Республики Иран в Таджикистане в 90-е годы двадцатого столетия, непосредственного участника мирных переговоров между таджиками. Сайда Расул а Мусави «Таджикский мир в свете документов» (Тегеран. 1382 года хиджры). Автор книги на основе документов и личных впечатлений анализирует предпосылки гражданской войны в Таджикистане, этапы мирных политических переговоров между противостоящими сторонами и другие проблемы противостояний между таджиками.
War and Peace of Tajikistan in the Mirror of Documents Firdaws Ashurmatov
Key words: the newest history ofTajikistcm, civil war in Tajikistan, international grants, the role of the Islamic Republic of Iran in the establishment of Tajik peace, Said Rasul Musavi
It is a review on the book of the ambassador of the Islamic Republic of Iran in Tajikistan in the 90-ies of the XXth century, a direct participant of peaceful negotiations between Tajiks Said Rasul Musavi whose work is titled as "Tajik Peace in the Tight of Documents" [Tehran, 1382 (the year of Khijrct)]. Proceeding from the documents and personal impressions the author analyzes the prerequisits of the civil war in Tajikistan, the stages of peacefid political negotiations between opposing parties and other problems of confrontation between Tajiks.
