0Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
MEDIADISKURS VA PRAGMATIK LINGVISTIKANING SHAKLLANISHI
Mahliyo Shuhrat qizi Diyorova
Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti "Xorijiy tillar" kafedrasi o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Tilning tizimi va tuzilishini o'rganish talabi o'rniga yangisi - til qobiliyatini, tilda qayd etilgan dunyo haqidagi bilimlarni, ona tilida so'zlashuvchining
lingvistik kompetentsiyasini o'rganish talabi ilgari surilmoqda.
Kalit so'zlar: fanologiya, paradigm, antropotsentrik, pozitsiya, funksiya, konsept , individual
Ushbu paradigma ikkita asosiy qoidaga asoslanadi. Birinchidan, tilning o'ziga xos bo'lgan tashqi funktsiyalari mavjud. Ikkinchidan, tashqi funktsiyalar til tizimining ichki tuzilishiga ta'sir qiladi. Ta'kidlash joizki, "funktsional tilshunoslik" atamasi bir necha ma'noda qo'llaniladi. Tor ma'noda u Praga lingvistik maktabiga (R. O. Yakobson, N. S. Trubetskoy, S. O. Kartsevskiy) nisbatan qo'llaniladi, bu yerda til ma'lum funktsiyalarni (birinchi navbatda, kommunikativ) bajarish uchun mo'ljallangan ifoda vositalarining maqsadli belgilar tizimi sifatida tushunilgan. Bu qarash turli lingvistik hodisalarni tasvirlashda - fonologiyadan tortib semantikagacha funksional yondashuvning rivojlanishiga olib keldi. Ijtimoiy funktsiyani o'rganish funktsional uslublar nazariyasining (ma'lum ijtimoiy sharoitlarda qo'llaniladigan adabiy tilning navlari) rivojlanishiga, shuningdek, jumlalarning haqiqiy bo'linishi nazariyasining paydo bo'lishiga olib keldi. Funktsional tilshunoslik keng ma'nodagi yo'nalish sifatida (funksionalizm) strukturalizm doirasidan chiqib ketadi va til tizimi va uning tarkibiy qismlari ta'sir ko'rsatadi, bundan tashqari, funksional talablar ta'sirida shakllanadi, degan pozitsiyaga asoslanadi. Demak, funksionalizmning vazifasi lingvistik shaklni funksiyasi nuqtai nazaridan tushuntirishdan iborat. Shu ma'noda, funksionalizm har qanday funktsiyalardan qat'i nazar, lingvistik tuzilmani postulat qiladigan va funktsiyalar va kommunikativ maqsadlarning til tizimiga ta'sirini inkor etadigan formalizmga qarshi turadi [Oleshkov 2006]. Formalizmning eng nufuzli vakili N.Xomskiy o'zining generativ grammatikasi bilan hisoblanadi. Bugungi kunda funktsional paradigmaga asoslangan bir nechta tushunchalar mavjud.
Shu bilan birga, funktsional yondashuv umuman ikkita turga bo'linadi:
- o'rganilayotgan miqdorlar har qanday darajadagi lingvistik birliklar yoki toifalar bo'lgan intrafunksional (yoki tarkibiy-funktsional) yondashuv, va "atrof-muhit" - bu birliklar, bir xil darajadagi toifalar, yuqori darajadagi birliklar va
556
Chirchik State Pedagogical University Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Chirchiq davlat pedagogika universiteti
qdaVatpdagog
Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik Zamonaviy filologiya va lingvodidaktikaning dolzarb masalalari
m
toifalarning kengroq to'plami; umuman til tizimi , matn lingvistik belgilarning chiziqli kengaytirilgan tizimi sifatida; - tashqi funksional yoki haqiqatda funktsional yondashuv, til birliklari yoki ularning turli tipdagi guruhlari tildan tashqari muhitni tashkil etuvchi ob'ektlar bilan o'zaro bog'liq. Ushbu aniq yondashuvlarning birinchisi hali funktsional tilshunoslikning o'zini aniqlashni nazarda tutmaydi, uni tizimli paradigma doirasida ishlab chiqish mumkin. Bu matn tilshunosligidagi ilk tajribalarni ham o'z ichiga oladi. Tashqi funktsional yondashuv mustaqil tadqiqot paradigmasini ajratib olishni anglatardi va bu erda ikkita asosiy yo'l ko'rsatilgan: - til tizimi ishlaydigan tashqi muhit - bu ong dunyosi, uning tuzilmalari, keyin esa kognitiv-funktsional yondashuv haqida gapirish mumkin ( qarang: F. Bruno, I. I. Meshchaninova, T. B. Alisova, N. D. Arutyunova, A. V. Bondarko, G. A. Zolotova, N. Yu. Shvedova tushunchalari, generativ grammatikaning semantik variantlari, generativ semantika, sun'iylik va sun'iylik nazariyasidagi semantik tushunchalar. , sintaktik semantikaning bir qator modellari va boshqalar); - muloqot sohasi, til orqali muloqot tashqi muhit sifatida qabul qilinadi, keyin esa kommunikativ-funktsional yondashuv ajratiladi.
Umuman kommunikativ-funktsional yondashuv, xususan, pragmalingvistik yondashuv universal tushuntirish printsipi sifatida faoliyat kontseptsiyasiga murojaat qilishni talab qiladi, bu funktsionalizmning ushbu turini funktsional-lingvistik fanlar va umuman nazariyalar orasida alohida, juda foydali pozitsiyaga qo'yadi. Susov 1986]. 4). Antropotsentrik paradigma tadqiqotchi manfaatlarining bilim ob'ektlaridan sub'ektga o'tishi bilan tavsiflanadi, ya'ni tilda odam va insonda til tahlil qilinadi. Tilning tizimi va tuzilishini o'rganish talabi o'rniga yangisi - til qobiliyatini, tilda qayd etilgan dunyo haqidagi bilimlarni, ona tilida so'zlashuvchining lingvistik kompetentsiyasini o'rganish talabi ilgari surilmoqda. Hatto V. fon Gumboldt ham tilni "tashqi hodisalar dunyosi bilan insonning ichki dunyosi o'rtasida yotgan dunyo" deb ta'riflagan [Gumboldt 1984, s. 304]. E. Benveniste birinchilardan bo'lib tilning tizim tavsifiga muallif va adresatni zarur komponentlar sifatida kiritgan. U o'zining "Umumiy tilshunoslik" qismlaridan birini - "Tildagi odam" deb atagan. Til juda murakkab hodisa ekan, E.Benveniste shunday deb yozgan edi: "Tilning xossalari shu qadar noyobki, mohiyatan tilda bir emas, balki bir nechta tuzilmalarning mavjudligi haqida gapirish mumkin, ularning har biri o'ziga xos xususiyatga ega bo'lishi mumkin. integral tilshunoslikning paydo bo'lishiga asos bo'ldi» [Benveniste 1974, With. 45]. I. A. Boduen de Kurtenening fikricha, "til faqat individual miyalarda, faqat ruhlarda, faqat ma'lum bir til jamiyatini tashkil etuvchi individlar yoki individlar psixikasida mavjud" [Boduen de Kurtene 1963, p. 37]. Inson unda "hamma narsaning o'lchovi" sifatida tan olinadi, ya'ni. mos ravishda olamning markazida va til
557
Chirchik State Pedagogical University Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Chirchiq davlat pedagogika universiteti
qdaVatpdagog
Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik Zamonaviy filologiya va lingvodidaktikaning dolzarb masalalari
m
markazida joylashgan. U umuminsoniy va o'ziga xos milliy-madaniy qadriyatlarning tashuvchisiga aylanadi. Shuning uchun madaniyat muammolari umuminsoniy kod va muloqot - odamlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning asosiy turi sifatida birinchi o'ringa chiqadi.
Agar tizimli-strukturaviy paradigma nuqtai nazaridan tilning o'zagi, uning markazi o'rganilgan va tavsiflangan bo'lsa, endi bilish spiralining yangi burilish bosqichida tadqiqot e'tibori tabiiy ravishda o'rganilgan markazdan tilga o'tadi. muammoli periferiya va ilmiy bilimlar sohalari kesishmasida mustahkamlangan: etnopsixologiya, psixolingvistika paydo bo'ladi, kognitiv psixologiya, sotsiolingvistika, kognitiv tilshunoslik, etnolingvistika va boshqalar. [Vorkachev 2001, p. 64]. Belgilangan har bir til paradigmasi ma'lum bir davrning falsafiy va umumiy ilmiy tamoyillari ta'sirida tilshunoslik fanining chegaralarini, til hodisasi qismlari o'rtasidagi munosabatlarni kompleks sifatida tushunishga o'ziga xos yondashuvni taklif qiladi. va qarama-qarshi butunlik, ularning tilshunoslik bilimini rivojlantirishdagi ahamiyati, o'zining mazmun-kontseptual apparatini, o'ziga xos tadqiqot usullari va tartiblarini ishlab chiqadi. 19—20-asrlarda tilshunoslikning tarixiy rivojlanish yo'nalishini belgilab beruvchi tarixiylik tamoyilini, tizimlilik tamoyilini yoki faoliyat tamoyilini birinchi o'ringa olib chiqish, ammo bu bir tilshunoslikni almashtirish jarayoni emas. boshqasi bilan paradigma. Ko'pchilik olimlar tomonidan yangi paradigmaning paydo bo'lishi va qabul qilinishi bilan eskilari ham mavjud bo'lib qolmoqda, ya'ni tilshunoslikdagi paradigmalar bir-birini almashtirmaydi, balki bir-birining ustiga qo'yilgan va bir vaqtning o'zida birga mavjud bo'ladi [Serio 1993] , p. 52]. Binobarin, har qanday yangi paradigma avvalgisini bekor qilmaydi, balki uning yutuqlaridan faol foydalanib, bizni tilning eski paradigmada deyarli o'rganilmagan jihatlariga e'tibor berishga majbur qiladi. Masalan, strukturaviy paradigma doirasida tilshunos olimlarning e'tibori asosan tilning ichki tuzilishi, uning bosqichma-bosqich tashkil etilishi va tilning immanent mohiyatini o'rganishga qaratildi. Antropotsentrik paradigma bu erda qo'lga kiritilgan yutuqlardan faol foydalanadi, lekin bu yondashuvning chegaralarini ko'rsatadi ("tilning o'zida va o'zi uchun") va asosiy e'tiborini tilda insonga va insonda (til shaxsi) tilga qaratadi. Tizimli-strukturaviy paradigma tilshunosning diqqatini ob'ektga, narsaga, nomga yo'naltirdi, shuning uchun so'z qiziqish markazida edi. Bu tilga statik yondashuv, keyingisidan farqli o'laroq - dinamik, funktsional. Uchinchi ming yillikda ham tilni ushbu paradigma doirasida o'rganish mumkin, chunki u tilshunoslikda samarali mavjud bo'lib kelmoqda va uning izdoshlari soni anchagina ko'p. Ushbu paradigmaga mos ravishda darsliklar va akademik grammatikalar yaratilmoqda, turli xil ma'lumotnomalar yozilmoqda. Ushbu paradigma doirasida olib
558
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
Cjrchjq^avlat^edagogika^niVie
borilgan fundamental tadqiqotlar nafaqat zamonaviy olimlar, balki boshqa paradigmalarda ishlovchi tilshunoslarning kelajak avlodlari uchun ham qimmatli ma'lumot manbai hisoblanadi. Shunday qilib, mavjud paradigmalarning har biri o'ziga xos ratsional don, uning kashfiyotlari va yutuqlarini o'z ichiga oladi, ammo ularning hech biri hali tilning barcha tomonlarini qamrab olishga qodir emas.
REFERENCES
1. М .Ю. Олешков — ОСНОВЫ ФУНКЦИОНАЛЬНОЙ ДИСКУРСИВНЫЙ АСПЕКТ"-2006
2. V.fon Gumbolt — Umumiy tilshunoslik — 1981 y. 304- bet
3. Boduen de Kurtene 1963 —The beginning of structural Linguistics —, p. 37
4. Serio P. Квадратура смысла . Французкая школа анализа дискурса -Москва ,1993 , p. 52
559
